This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these flies for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't off er guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web
atjhttp : //books . qooqle . com/
i
Cau Stetf
HARVARD UNIVERS1TY
LIBRARY
OF THS
PEABODY MUSEUM OF AMERICAN
ARCH^OLÜGY AND ETHNOLQGY
titFT OF
LOMBARD C. JONES
A.B. 1887, M.D* 1890}
FALMOUTH, MASSACHUSETTS
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by
Google
Digitized by
Google
Digitized by
Google
Digitized by LjOOQIC
Beiträge
zur
Ethnographie
und
Sprachenkunde Amerika's
zumal
Brasiliens.
Von
• r. Carl Friedrich Phil. v. Marti is.
IL
Zur Sprachenkunde.
** Leipzig
Friedrich Fleischer
1867.
Digitized by LjOOQIC
Wörtersammlung
Brasilianischer Sprachen.
Glossaria linguarum Brasiliensium.
Glossarios
de diversas lingoas e dialectos, que fallao os Indios
no imperio do Brazil.
Von
Dr.
Carl Friedrich Phil.
v. Martins.
Linguae unitas et shnilitudo rtrmisslmum est
vinculum «ocietatis humanae et religionlti.
S. Angmt. de Oiv. Dei c. 7.
"Leipzig
Friedrich Flei
8 c h e r
1867.
Digitized by LjOOQIC
S-A. M 3(Ä.5 b (0) (cj)
Digitized by LjOOQIC
Vorrede.
iMx der Veröffentlichung gegenwärtiger Vocabularien sah ieh
mich zunächst durch den Wunsch bestimmt, dasjenige Material der
Vergessenheit zu entreissen, welches mein verstorbener Reisege-
fährte Dr. Spix und ich selbst, in den Jahren 1817 bis 1820, aus
dem Monde der Indianer aufgezeichnet hatten. So gering man im«
merhin den Werth solcher Wörtersammlungen für die Arbeiten der
Sprachforscher vom Fache anschlagen mag, so sind sie jedenfalls
nicht ohne allen Nutzen, weil sie documentiren , wie zu einer ge-
wissen Zeit die sich stetig verändernden Bezeichnungen gewisser
Begriffe bei den rohen Nomadenvölkern gelautet haben. Von den
tiefgreifenden Veränderungen, welche die Elemente der indianischen
Sprachen fortwährend erleiden, konnte ich mich schon während
meiner Reise in Beziehung auf die Lingua gerat brazilica überzeu-
gen. Die Vergleichung von Worten anderer Sprachen und Dialekte,
welche analoge Veränderungen erfahren, belehrte mich, dass ein
gründliches Studium dieser südamerikanischen Sprachen sie alle in
ihrer Gemeinsamkeit und inneren Verflechtung ergftifen müsse.
Digitized by
Google
VI
Darum habe ich ausser den von meinem Reisegefährten und mir
gesammelten Wortern noch mehrere aus andern Sprachen und
Dialekten hier vereinigt wieder gegeben, und mich hiebei nicht
blos auf solche beschränkt, welche gegenwärtig in Brasilien gehört
werden.
Als Naturforscher waren Spix und ich besonders darauf ange-
wiesen, die Namen von Thieren und Pflanzen zu sammeln und
ihre Synonymik für das System festzustellen. Diese Listen, so
wie jene von den Ortsnamen der Tupis dürften vielleicht neben
dem sprachlichen auch ein naturhistorisches und geographisches
Interesse darbieten.
Auf den grammatikalischen Charakter der Tupi und anderer
südamerikanischen Sprachen eumugehn, konnte mir,, als einem
Laien in Sprachstudien, nicht beifallen; u*d ich muw mir Tiet-
mehr schon für das hier Gebotene die wohlwollende Nachsiebt der
Fachmänner dringend erbitten» Uebrigen* glaube ich, das* sich
bei Vertiefung in den Geist dieser Sprachen eine itel grössere
Gleichförmigkeit ihres syntaktischen Baues ergeben dürfte, als man
gemeiniglich anzunehmen pflegt, Sie haben mit jenen Nordameri-
ka den polysynthetiseben Charakter; gemein,, und ihre Gramtaatifc
IjUpt sich wahrscheinlich auf wenige allgemein durchgreifende Re-
geln zurückfuhren. Als ein. Beispiel von der Armuth und Unhe-
hülflichkeit des Ausdrucks kann das hier wiedergegebene Wörter-
buch der. Galibi gelten.
In diesem Wesen des agglutinirenden Sprachbaues, der gleich
dep andern amerikanischen Sprachen auch die Tupisprache be-
herrscht, ist ohne Zweifel der we&enilipb^te Grund, zu suchen,
Digitized by
Google
vn
warum sich die Lingua gerat Brazilica, unter andern sie überdiess
begünstigenden Umständen, so weit und so rasch über Amerika
auszudehnen vermocht hat, so dass sie auch jetzt noch in man-
chen Gegenden sich als das leichteste und sicherste Verkehrs-
mittel unter vielsprachigen Stämmen und Völkerschaften geltend
macht
Auf dieses VerhSltniss gründe ich den Wunsch, dass man sich
io Brasilien selbst der, zur Zeit vernachlässigten Tupisprache an-
nehmen, ihren grammatikalischen Bau nach den Grundsätzen der
modernen Wissenschaft entwickeln und feststellen und ihren Wort-
schatz aus dem Munde der sie sprechenden Stämme, so wie aus
andern Idiomen bereichern möchte. Der Menschenfreund, welcher
mit dem Naturell und den geistigen Eigenschaften des Indianers
vertraut ist, wird diesem Wunsche seine Berechtigung um so eher
zuerkennen, als er weiss, dass dem rohen Menschen die Segnungen
der Civilisation durch seine eigene Sprache am leichtesten zugäng-
lich gemacht werden.
Wegen ihrer allgemeinsten Verständlichkeit habe ich die latei-
nische Sprache bei allen Wörtersammlungen zu Grund gelegt; die
deutsche Sprache ist aber bei einigen derselben desshalb benutzt
worden, weil sich deutsche Colonisten in einigen Gegenden Brasi-
liens niedergelassen haben, wo die Lingua geral noch gebraucht
wird. Die Männer des Faches werden an der ungleichen Anwen-
dung europäischer Sprachen keinen Anstoss nehmen.
Dass einige der über die Lingua geral und einige brasiliani-
sche Dialekte in neuester Zeit veröffentlichten Arbeiten (vergl.
Advertencia S. XIII) hier nicht vollständig benützt erscheinen, muss
Digitized by
by Google
VIII
ich damit entschuldigen, dass ich der gegenwärtigen Schrift meine
Müsse nur mit grossen Unterbrechungen widmen konnte, so dass
schon seit dem Jahre 1855 an derselben gedruckt worden ist, zu
einer Zeit als mir jene Beiträge noch nicht zugänglich waren.
München, 15. Jan. 1863.
Der Verfasser.
Digitized by
Google
ADVERTEMIA
AOS PHILANTHROPOS BRAZILEIROS QUE LEREM
ESTE LIVRO.
JNayegando, a mais de 40 annos, pelos grandes rios das pro-
vincias do Parä e Alto Amazonas, e entregue aos desertos raras
yezes visitados, achei-me rodeado unicamente de Indios. Estes
formavara a esquipagem da nrinha canöa, onde muitas yezes era eu
o unico branco , e a cada passo de dia e de noite pude fazer delles
objecto de observagoens, cujo interesse scientifico augmentava-se
pela sympathia, que o hörnern deve ao hörnern. Uma das impres-
soens mais profundas, que eu senti nestes momentos de contem-
pla$äo era, que o caracter da sociedade, em que yivia, mudava
totalmente segundo as linguas e dialectos de que ella usava.
Em quanto todos fallavam a lingua gerat, o gözo o contentaraento
e o trabalho reinairam entre elles; sein ordern do piloto pegavam
no remo, e se um dos mais mogos entoava alguma das suas can-
tigas, ora burlescas, ora galantes, ein breve entrava toda a com-
panhia, e at6 o velho Jacumaüva (hörnern do lerne) renunciando
& sua secca authoridade aecompanhava de voz submissa as zombarias
da sua moeidade. As yezes o canto tinha o caracter serio ou ec-
clesiastico, se os Indios tinham sido catequisados em alguma aldea
populosa. Chegado a terra, para prepararem o jantar ou para passarem
a noite os Indios ajuntavam-se, mesmo sem para isso haver or-
dern, para os diversos serrigos, estes pescando ou cagando, aquelles
trazendo lenha, accendendo o fogo, armando as redes etc. Emfim,
**
Digitized by
Google
poucos dias bastavam para inspirar a esta gente, que fallava
uma so lingua, certa organisa$äo de officios; reinava a ordern,
o socego e at6 a alegria nesta grande familia viajante. — Mas, se
por acaso nesta confraternidade entravam alguns Indios do mato,
logo se escurecia o elemento limpido da nossa sociedade. Estes,
que näo entendiam a lingua dos outros, obedecendo de raä von-
tade aos signaes por miin feitos, lentos, inertes ou preguiQosos
seguiam como arrastados && acQoens da companhia, morosos, abor-
recidos da festa alheia, carrancudos, desprezadores de tudo novo,
que a elles se apresentava, taciturnos entre si e desconfiados de
todos. E peior ainda se mostrava esta condigäo do hörnern bruto
e inculto, quando, como as vezes acontecera, quasi todos os remei-
ros eram de tribus differentes, cada hum ignorando a linguagem dos
outros. Näo obstante todos esses pobres miseraveis acharem-se
no mesmo gr&o de cultura e de industria, nascidos sob as mesmas
circumstancias, e criados na mesma escola do estado natural, go-
vernados pelas mesmas paixoens e necessidades , — elles todos
näo reuniam-se spontaneamente para conseguir as mesmas van-
vantagens, e alcangar o mesmo fim de vida. 0 que haviam fcito
foi por mando, e obedeciam, acanhados ou ferozes, com a inten-
(äo pouco occulta de quebrar & primeira occasiäo este jugo abor-
recido, que o branco lhes tinha imposto pelo encanto das suas
dadivas: agoardente e missangas, os estimulantes da gulä e de
uma vaidade futil e quasi animal. A canöa cheia destes sehagens
me parecia gaiöla, que o Europ6u pelos arames da astucia e cordgem
tinha tecido sobre uma banda de aves de rapina. E em quanto eu
de dia me regosijava deste triuinpho da minha supremacia sobre
homens por mudeza em dobro temiveis, de noite o pagava por
muitas horas sem dormir e pelo susto da senünella, que se julga
exposto a inimigos mortaes. Nestas noites tive occasiäo de meditar
sobre a miseria actual de uma grande ra$a do genero humano e
o sentido daquelle dito veneravel, que Deus por maldi^äo ad-
mittiu a confusäo dos idiomas.
Chegando depois & uma aldSa, onde Indios de diversas „na-
$oens" achavamse reunidos e provocando a industria christäa dos
Parocbos, näo cra-me diflficil observar, que os esfor^os saudaveis
Digitized by
Google
XI
da Igreja eram quasi sempre menos proficuos & propor$&o da mul-
tiplicidade das linguas ali usadas pelos Catecumenos. " E como ne-
stas aldeas reuniamse sempre com maior facilidade hordas flrouxas,
isoladas c pcrseguidas pelas na$oens mais Talentes, por esta ras&o
ali devia fallarse multid&o de girias. As na$oens mais populosas
e bellicosas n&o querem tratar com os Brancos, antes retiram-se
para os sertoens, donde Tem a falla sömente em certas paragens, onde
os nayegantes costumam com elles negociar. Para o commercio
de troca ali estabelecido de passagem, muitas vezes sd por signaes,
näo yale a pena ensinar aos Indios nem o portuguez, nerti a lin-
gua geral, e at6 daria isto occasiäo de se confundirem mais e mais
os idiomas pela reuni&o de gente de tarn diversa origem e lingua-
gem. Um exemplo mui saliente deste phenomeno offerecem as hor-
das da na$4o Ges nas margens do Rio Tocantins, as quaes, a al-
guns decennios, entrando em trafico com os Brancos, j& näo usam
um s6 puro dos dialectos da sua propria linguagem, antes sira fallam
uma geringon^a corrumpida, profundamente mixturada de eleinen-
tos muito diversos e sem regra alguma. Maior corrup?io aihda
observa-se enlre os difamados Canoeiros em Goyaz, os Muras e
outras hordas sem domicilio certo e erraantes. Estas nfto sam de-
scendentes de uma so na$äo, mas uma mixtura de diversos Indios
com Mulatos, Cabras, Negfros e Brancos, que foram banidos da
communidade dos Christ&os, desertores da ley e civilisa$&o. Estas
sociedades ferozes, recrutando-se da escoria da humanidade, vivendo
sem matrimonio, sem ley e sem peijo algum, do roubo, da pilha-
gem e do homicidio, flagelo da populagäo pacifica limitrophe aos
seus escondrijos, tem formado uma giria de ladroens, voluvel e
sem fundamento grammatical, o que symboliza seu estado moral
depravado. Näo ha duvida, que estes inimigos da ordern ja se Tem
apertados pela expan$äo do dominio da ley, e em tempo näo muito
remoto häode desapparecer, mas mesmo com a exüncgäo delies os
sertoens hfto de nutrir, como na America do Norte, unia barba-
ria polyglotta, e äqual o amigo phüantropo do Brazil se sen-
tira instigado de traduzir nos dominios abengoados da civilisa^äo.
Entre os meios de conseguir esse lim desejado, ao meu espirito
appresenta-se, como um dos mais valiosos, a difusfto da lingua
Digitized by
Google
xn
geral Brazilica entre todos os Indios. Ncsta inten$äo ouso
recommendar o presente voluine ao benevolo accolhimento dos ami-
gos do Brazil, ajuntando as obseira$oens seguintes.
A colleczäo de glossarios aqui offerecidos, em grande parte
consiste de palavras, que eueo meu defunto companheiro de via-
gem, o Doutor Spix, notämos por escripto da bocca dos Indios;
outros tenho extrabido de diversos livros e manuscriptos para fa-
cilitar a comparagao das linguagens entre si. A mira principal,
que tinhamos em vista durante a nossa viagem era ethnografica,
julgando , que pela confrontaf&o de materiaes multiplicados se po-
diria formar um juizo sobre a aflinidade de certas tribus; pois
entre os muitos problemas, que a popula$&o primitiva da America
offerece & Anthropologia e Ethnographia, um dos mais pesados 6
a innumerayel multidäo de idiomas e diaJectos, e a reduccjlo delies
h certas linguagens principaes e quasi fundamentaes.
Em quanto a forma destes vocabularios parecia conveniente
usar-se geralmente do latim, por ser lingua literaria fundamental e
bem conhecida entre os Brazileiros. Introduzindo-se tambem o alle-
mäo tinha em consideracAo, que o livro nfto devia afastar-se da
sua origem e que os colonos allemaens residentes no sul do Im-
perio ou moradores em outros lugares vizinhos aos Indios haviam
de tirar proveito da obra com maior facilidade. Em geral lisongeo-
me com a esperan$a de que o caracter variado destas communica-
$oens ha de commover a afeigäo de alguns para dedicar suas ho-
ras vagas 4 comparacAo, rectifica$äo e augmento do que aqui se
publica.
Estes glossarios nfto offerecem o conhecimento subtil e satis-
factorio do caracter grammatical das linguagens, mas sim sömcnte
um aspecto superficial dos primeiros elementos, que as compoem.
Quem conhece por propria experiencia as difficuldades de apanhar
expressoens isoladas da bocca do Indio e de descrevelas sem equi-
voco por escripto com as letras do alphabeto europeu, deve per-
suadirse, que nada mais o viajante pode effectuar, e que careceria
de uma residencia de muitos mezes, mesmo de annos entre os In-
dios para obter uma intelligencia grammatical das linguagens in-
dianas e penetrar no genio dellas. Como toda a vida do selyagem
Digitized by
Google
xm
passa-se em movimento e agitaj&o, suas girias estäo sugeitas a con-
tinua mudanga e varia$äo. Este espelho do estado moral com eile
näo se conserva, nem pela tradi$äo da eswiptura, nem pela autho-
ridade de um culto religioso ou politico. As palavras entäo, que
Estacio de Sä e Salvador Correa tinham ouvido em 1560 na Ba-
hia do Rio de Janeiro da bocca dos Tamoyos, ou em 1556 o in-
feliz primeiro Bispo do Brazil na ßahia daTraigäo dos seus mata-
dores, os ferozes Cahet6s, soaram mui differente da linguagem
usada pelos Tupis de nosso tempo. Assim se explica tambem pela
continuada volubüidade destes idiomas o caracter variado, que a
lingua geral appresenta nas provincias do Sul e paizes limitrophes
e nas do Norte. E esta mudanga teria tido dimensoens ainda
mais pronunciadas se n&o se lhe tivesse posto um termo pelas di-
ligencias de Jos. de Anchieta, Manoel da Vega e outros Jesuitas,
que estabeleceram a lingua dos Tupis por escripto, e que fixando as re-
gras grammaticaes, augmentando e modificando-a puzeram os fun-
damentos daquella „Lingua geral ou firanca", que por mais de um
seculo servia como o vehiculo mais poderoso da civilisa$äo dos
Indios, n&o so no Brazil, mas tambem em algums dos territorios
adjacentes.
Considerando * esta grande volubüidade da linguagem dos anti-
gos Tupis e a extenso que ella tinha adquirido, parecia conve-
niente reunir as diversas listas de vocabulos ou diccionarios della,
que pude procurar-me, e sua publicagäo se recomendou entre ou-
tras rasoens pela raridade de escriptos de semelhante assuinpto*).
Formando um elencho de nomes de plantas, animaes e lugares neste
•) O Diccionario portugucz c brazilciro publicado cm Lisboa 1795 esla a an-
nos fora de venda. Os livros muito apprecmdos dos Snrs. A. Goncalvez
Dias c £. Ferrcira Franca: Diccionario da Lingua Tupy e Chreslomathia
da Lingua brazilica, Leipc. 1858. 1859. ainda ndo tinham apparecido, quando
eu em 1855 principiei a imprimir o presente volume, cuja conclusäo por ou-
tras occupacoens foi retardada. Pesa-me, que os materiaes de semelhante
natureza publicados no precioso Periodico do Institute historico geographico
„Revista trimensal" e reimprimidos em parte na Corographia do benemerito
Dr. Mello Moraes, chegassem a meu conhecimento dcpois da impress&o
das listas correspondentes, rasdo porque n<^o pude aproveitar-me delles.
Digitized by
Google
xnr
mesmo idioma tupi, em grande parte explicados ou redusidos a
Systema espero render servi^o n&o somente aos Naturalistas e
Geographos mas tambent a todo ßrazileiro, que quizer estudar a
condi^äo dos antigos donos do paiz e conhecer os nomes systema-
ticos da sciencia correspondentes aos vulgares, que o povo admittiou
da lingua tupi, muitos differentes nas diversas provincias do Im-
perien
A comparaQ&o destas palavras da linguagem tupi com as de
outros Indios tanto do Brazil como de outros paizes da America
equatorial demonstra em geral a extraordinaria multiplicidade e
confus&o destes idiomas, mas as vezes indieff vestigios de affinidade,
que um observador subtil tem de seguir näo somente a respeito de
investiga^oens scientificas como tambem em interesse philanthropico
ou politico.
Sabe-se, que o Indio apprecia muito as relagoens de paren-
tesco, estendendo-as da propria familia k todos, que pertencem &
mesma tribu, que eile considera como descendente da mesma lin-
hagem. Os antigos Tamoyos tinham este nome por quererem pas-
sar por avos dos outros. Uma grande na^äo , dividida em muitas
hordas e dispersa pelos territorios do Norte e Nort-Este do Imperio
conservou o nome de Coco ou Guck, que diz tio, como signal
da sua mutua aflinidade. Por esta rasäo nada facilita tanto a cou-
fian^a do Indio, como o appre^o de seu povo, e eile acha-se lison-
geiado quando o Branco o appelida por membro de tal ou tal
communidade. Elle quer ser reconheeido por tal e nisto achamos
a rasäo daquelles signaes extravagantes, que muitas na^oens costu-
mam usar no seu corpo pela pintura, pelo corte do cabello ou por
certos trajes. Näo & pois de pequena monta para aquellas pessoas,
que tratam com Indios conhecer ao menos algumas palavras do im-
menso numero de girias, para com ellas impör ao Indio pelo acerto,
de que se conhece a sua origem. Um digno Missionario que
havia passado muitos annos entre os Indios do Rio Madeira, me
affirmära, que ganhava a amizade desses indigenas unicamente fal-
lando bem de sua tribu e mixturando na lingua geral, de que usa-
va, algumas palavras da giria propria a elles. 0 Indio aeeeita
estes sons familiäres, näo so como um signal de confian^a e cor-
Digitized by
Google
XV
dialidade, roas tambem porque agradam ao seu instincto natural.
Qualquer hörnern, mesmo 110 estado mais bruto, acha-se govemado
pelo desejo de fazer valer a sua Yontade pelo meio da sua lingua-
gem, e por isso gosta de propagäla. 0 Indio tendo perdido de
tempo immemorial a oportmüdade de satisfazer aquelle instincto
profundo de soeiedade 6 boje raovido pela necessidade igualmente
instinctiya de enriqueeer a sua giria. Pelo mesmo motivo, que o
instiga de mudar com grande facilidade o material de expressoens
acostumadas e de variar o seu idioina, eile acceita de boa yontade
o alheio, adaptando-o ao cabedal, que ja possue. Foi esta a ra-
säo por que a lingua geral tomou tarn rapidamente grande desenvolvi-
menlo e estendeu-se em todo o Brazil. üs priuieiros authores, que
deram ä esta linguagem uma base segura, tarn respeitaveis por seus
trabalhos christäos, merecem tambem a nossa admira^äo como con-
hecedores profundos do genio do hörnern e das suas necessidades
moraes.
Sabe-se que as linguagens americanas em geral e assim tam-
bem as da America meridional, tem o caracter polysynthetico, ,
ou sao linguagens d'agglutina$äo. As palavras radicaes
destes idiomas, muitas vezes mono-ou disyllabicas , combinam-se
para exprhnir neste connexo um senso mais ou menos eomplicado.
Faltam h estes idiomas aquellas flexoens que reproduzem no espi-
rito do ouvinte com facilidade a clareza do pensamento na sua sub-
tileza e ordern logica. Em lugar destas flexoens usam de certas
particulas, que devem representar as categorias grammaticaes e
syntaxicas (o que podem s6 imperfectamente), e por este defeito
aquellas linguagens näo säo susceptiveis daquella belleza e agudeza
veridica, que admiramos nas das nagoens mais civilisadas. Se ne-
stas linguas desenvolvidas as palavras, capazes de flexoens gradu-
adas, surgem quasi do espirito como resultado de um processo or-
ganico ou de um incremento sponlaneo, e se ellas na sua combinagäo
para uma falla deixam entrever as leyes do pensamento, nada disso
apresentam as linguas de agglutina^äo , que antes parecem-se na
sua escacez infantil com uma conglomera$äo de concepQoens ob-
tusas e ligeiramente combinadas.
Participam desta rigida pobreza e grosseira dificuldade de
Digitized by
Google
XVI
movimento todas as girias dos Indios do Brazil; e at£ a tupi
e a filha artificlal della „a Lingua geral do Brazilu padece dos
mesmos defeitos, de sorte qne os louvores predicados pelos vene-
raveis cultivadores desta ultima devem ser referidos principalmente
ao caracter phonetico e näo & sua estranha construcgäo, o que pa-
rece indicar o mesmo juizo destes benemeritos authores*).
Um exemplo deste caracter pobre e grosseiro das linguas in-
dianas offerece o Diccionario galibi (p. 325—370); e a lista de
verbos no tupi austral (p. 101 — 122) deixa igualmente ver, que
mesmo debaixo das influencias da civilisac&o o tupi n&o pode des-
fazer-se do seu natural tosco e immovel.
Guiado pelos principios, que as doctrinas linguisticas modernas
tem estabelecido poder-se-ha sem duvida reduzir a grammatica do
tupi a umrf simplicidade, de que os antigos escriptores näo tinham
concebido, e esta considcragäo parecia dissuadirme de publicar nova
edicäo da „Arte" daquelles Antigos. Julgo antes conveniente , que
algumas pessoas dedicadas a semelhante estudo e que por sua po-
styäo na ?izinhan$a de Indios, que fallam um dialecto puro do
tupi (como os Apiacas) podem entranhar-se no genio daquella lin-
gua, e fazerem esfor$os para fun.damentar de uoto as regras do-
minantes della. Os vocabularios tanto do tupi como de outros
idiomas que no presente volume offerego k curiosidade, näo podem
facilitar immediatamente aquelle fim grammatical, mas sim serviräo
de augmentar o cabedal commun de palavras, que pode entrar na
•) Huma lingua, que fahando-lhe quatro lelras F, L, S, Z, os verbos auxiliares,
a voz passive dos verbos, os accidentcs do nome, que näo dobrando
consoantes, nem ajuntando mulas e liquidas, que näo (endo em lempo al-
gum Grammaticos originaes, que a regulassem, Oradores, Poelas, Historia-
dores, que a illustrassero , e que a pezar de todo isto della se predicao
pelos doulos a delicadeza, facilidade, suavidade, copia, elcgao-
cia, e que uhiroamente se compara na pcrfcicäo a Grega, merece sem du-
vida alguma ser conheeida por todos os que estimäo os conheeimentos hu-
taanos, e que reflectem na gradaeäo dos seus progressos. (Vojäo-se as Ar-
tes dos dois V. V. P. P. Anchieta e Figucira). Diccionario portuguez e
brasiliano. Prologo.
Digitized by
Google
xvn
lingoa geral (como sem duvida alguma ja diversas expressoens se
encontram entre os nomes de plantas e animaes, que o tupi de ou-
tras linguagens tem recebido). E juntaraente a compara$&o destas
palavras dispersas entre tantas girias deve fomecer ao espirito pe-
netrante do linguista certos indicios para descobrir as fontes princi-
paes donde ellas demanavan. Semelhantes investiga$oens n&o fica-
rio sem fruto para a philosophia das linguas, indicando as leis
organicas, qne regem as muta$oens phoneticas e as condi$oens ex-
teriores sobre ellas influentes. £ o valor dos resuKados por taes
diligencias ganhas sera maior h propor$ao que estas foram propa-
gadas sobre muitas e diversas girias, pois nfto ba duvida, que de-
▼esse ter em vista a povoa$äo primitiva do novo Continente na
sua solid arid ade; e principalmente os Indios da America meri-
dional e das Ilhas Antilhas appresentam-se sob certos pontos
como uma so unidade. Estes homens incultos tem girado, a
alguns millenios, em pequena sociedade de uma parte do vasto
Continente a outra, mixturando sangue e mudando Hngua, como
isso se prova ate mesmo pelo material linguistico desde os Carai-
bes ate os Guaranis, de sorte que deve-se tomar um ponto de vi-
sta bem geral e extensivo para formar ideas correctas da base e
do genio da sua lingua.
Bem ye-se, que estas considera$oens recommendam o estudo
dos idiomas indianos em geral e o do tupi em partieolar mais por
principios especulativos e de sciencia theoretica, do que pelas ra-
soens de utilidade pratica; porem com quanto ji tenha appellado
para os sentimentos christäos e & humanidade dos mens bons ami-
gos al£m do Oceano, os nobres Patriotas do Brazil, todavia ouzo
lembrar, que por fim de contas quälquer conhecimento abstracto
traz em certo tempo seus frutos uteis. Por essa rasäo tambem näo
receio, que no Brazil faltar&o homens sabios para semelhante
estudo. Estou antes certo, que entre os literatos curiosos do paiz
reconhecer-se-ha como salutar aprofundar o conhecimento desta
lingua geral Brazilica, memoravel a tantos respeitos, estabelecer a
soa Grammatica segundo os principios da sciencia moderna, esten-
der o cabedal das suas palavras, e enriquecel-o , aonde fftr conve-
niente, com elementos de outras linguas congeniaes.
Digitized by
Google
XVIII
Desejaria, que nos lugares mais proprios se formassem es-
colas da lingua geral Brazilica, para o uso daquelles Brazi-
leiros, que tem de tratar com os Indios.
Concebo em fim, que por este meio possa-se alcan$ar um
augmeuto da civilisa$ao dos indigenas. Pois em quanto a experi-
encia demonstra que estes selvagens oppoem ao influxo das linguas
europeas toda a indolencia refractaria do seu caracter, os successos
dos antigos fundadores da lingua geral Brazilica provam o valor
de um expediente adequado ao genio dos Indios. £ verdade que
algums destes obedecem com presteza äs ordens, que lhes foräo
dadas em portuguez, mas nunca penetram na verdadeira inteli-
gencia desta lingua, n&o apprendem falla-la correctamente e com
facijidade, e for^allos a pensar nesta lingua seria o mesmo, que
forgallos a toraar um natural alheio, desfazendo-se do seu proprio.
Estabelecendo entAo centros da instruccäo e industria
destes povos e atrahindo os successivamente dos seus matos a
vizinhanca dos Brazileiros com docura e suavidade, elles devera
aprender o bemaventurado „ora et lab ora", para viver em tra-
balho, socego e felicidade.
Com estas inten^oens de philantbropo entrego o presente yo-
lume aos illustrados amigos do Brazil, e concluo fazendo votos os
mais ardentes para a prosperidade daquelle bello Imperio, que,
conduzido pela sabedoria de um Monarcha constitucional, esclare-
cido, magnanimo e verdadeiro amigo da sciencia, caminha de passo
seguro para seu grande destino.
Munich, 24. Decembro 1862.
Dr. Garlos Fred. Phil, de Martins.
Digitized by
Google
tohaltsverzeichniss.
Lingua Tupi. Dialecti
variae
Dmlectas vulgaris (Pari)
Apiacas
Cayowäs .......
Bororös
Omagras, Campevas . . .
Araquaju, Uara-guacu . . .
Mundrucäs
Muras
Diccionario da Lingua geral
Brasilfca : portuguez e alc-
mAo
Diccionario deVerbos: portu-
guez tapi-austral e alemäo •
Seite
5—122
7—11
11—13
13—14
14—15
16-17
17—18
18—20
20—21
23— 07
99-122
Glossaria aliarum ali-
quot linguarum et
dialectorum ex diver-
8is Brasiliae regioni-
bus 123—286
Seite
Chavantes . 135-139
Cherentes 139—141
ChicriaMs 141—148
Geicö 143
Masacar* 144—145
Aeroa mirira 145—146
Apinages 147—149
Aponegkrans, Timbira de Ca-
nella fina 149—151
Caraböa 151-1S2
Caraacan 153—154
Meniens 155
Cotoxo 156—158
Tecuna 159— Idl
Catoquina 161—163
Coretü 164—166
Gentis Goyatacas.
Coropö 167—169
Machaculi, Machatali ... 169
Capo*ö, Curaanachö, Panhame 170—172
Patachd 172—173
Macuni 173—176
Guaycuräs 127—129
Guanis 129-131
Guachis 131—133 Genus Cren v. Gueren • 177—214
Gentis Ges 134—166 Botocudo-Encreckmung, Crec-
Cayapos 134—135 mun, Cracmun .... 177—163
Digitized by
Google
XX
Seite
Botocado-Crecmun .... 183 — 185
Botocudo-Nac-nanouk v. Nac-
kgnuck 185—188
Bolocudo-Djiopouroca (Jiipo-
rocaa) Boutourounaa et
Craikmous 188—104
Pari 104—105
Coroado, Rio Xipotö . . . 105—108
Coroado, Aldea da Pedra. . 108—207
Malali 207-208
Goato 200—210
Patagon 211—212
Came 212-214
Gentis Guck v. Coco . . 215—272
Cayriri 215-217
Sabujä 218—210
Piraenteira 210—220
Manao, Ore-Manao .... 221—222
Marauha 223—225
Macust, Macuschi .... 225—227
Pararilhana 227—228
UiriDa 220
Bare 230—231
„ Supplement .... 285—280
CariaJ 231-232
Araica, Uaraicü 233 — 234
Canamirim, Canamare. . . 235—236
Maiuruna (Spix) .... 230—237
Maxuruna domeatica (Caatel-
nao) 238
Maxuruna fera (Caatelnau) . 230
Jann-avo, Caripana .... 240—242
Colino . 242—244
üainuma 245—240
Jamana 250—252
Jucuna 253
Paatö 254—250
Cauuana 257—200
Seite
Tariana 200
Baniva, Baniba, Maniva . . 261—263
Carajäa 264—266
Mariate 206—268
Juri 268—272
Gentium incertae affini-
tat i 8.
CoSruna 273—275
Jupud 275—276
Miranha Carapana-tapuya . . 277 — 270
Miranha Oird-a^u-tapuya . . 270-281
Jaüna 281
Cobeu 281—282
Tucano 283
Curetü 284—285
Glossaria aliquot lingua-
rum et dialectorum
in finitimi8 Brasiliae
septentrionalis usita-
tarum.
Kechua 280—206
Yaguaa 206—207
Oregones 207—208
Panos 208—200
Cocamas 200—300
Pebas 300—301
Iquitos 302
Zapara 302—307
Aruac, Aruwaac, Aroaqui . 307—311
Vocabula comparata Guyanae
britanicae: Caribisi, Acca-
wai, Macusi, Arecuna, Wai-
yamara, Guianau, ftfaiong*
kong, Woyawai, Mawa-
kwa, Pianoghotto, Tiveri-
ghotto, Wapityan, Wapis-
siana, Atorai, Tarnma, Wa-
ran (Guarajos), Aräwaae . 312—313
Digitized by
Google
XXI
Seite Seite
Taino (Hayti) 314—318 Bixa Orellana 419
Dialecü in Cuba, Boriquen etc. 310 Colocasia anüquorum etc. . *19
Oyambi in Cayenne . . . 320—323 Capsicum ." 419
Palicnr „ „ ... 324 Crescentia Cujete. Cucurbita 420
tv. 4. _ ... . Dioscorea 420
Dietionnaire Galibi.
Gossypium 420
Gallice latine galibi . . . 327—370 Hura brasüiensis .... 421
Animalia praeposito nomine Genipa 421
Gaübi 360—363 Manihot utilissima . . . . 421-423
Pfontae praeposito nomine Manihot Aypi 423
Galibi 364-369 Musa paradisiaca .... 423—424
_ . m Nicotiana Tabacura .... 424 — 425
*"** ^ Oryza 425
Nomina plantarem . . 373—412 Phaseolus 426
Einleitung 373—382 Saccharum officinarum . . 426
Tupi-Pflanzenamen . . 383 — 412 Smilax papyracea (Salsa) . 426
Nomina plantar um cum Spondias 426
synonymis aliorum Theobroma Cacao .... 427
idiomatum. ürari ***
Arbor 413 ^ ^ 427~428
^•d** 414 Nomina animalium ad-
Ramus, Stolo 415 jeeta synonymia e
Foliura, Folia, Herba, Sylva 415—416 multis Unguis prae-
^°9 416—417 sertira Brasiliae . . 428—486
Fractns 417—418
Ananasaa 418 Nomina locorum . . . 487—544
Bambus* 418 Nomina 487—533
Batatas edolis 418 Nachschrift 534—544
Digitized by
Google
Digitized by LjOOQIC
GLOSSARIA
LIMJARI1M BRASILIE^SH W.
Wftrtersammlung
brasilianischer Sprachen.
l
Digitized by \J OOQ IC
Digitized by LjOOQIC
LINGUA Tl PI.
D I A L E C T I V A R I A E.
Verschiedene Dialekte
der
Tupi -Sprache.
Digitized by LjOOQIC
J '
Digitized by LjOOQIC
TUPI,
verschiedene Dialekte.
Vie hier zunächst folgende Liste des vulgären Dialektes ist toh
Spix und mir entworfen worden, um den notdürftigsten Verkehr
mit den Indianern zu unterhalten, welche bei der Reise auf dem
Amazonenstrome als Ruderer und Jäger dienten und fast alle jenes
Dialektes kundig waren. Sie entstand in Nächten, da die häufigen
Moskiten keinen Schlaf gestatteten, unter Beihülfe des €ap. Francisco
Ricardo Zany. unseres Reisegefährten, der sieh Fertigkeit in dem
Tulgären Dialekte gewonnen hatte. Später wurden solche Wörter
hinzugefügt, welche sich zur Vergleichung mit den vielen andern
Sprachen und Dialekten empfahlen, denen wir bei wilden oder in
den brasilianischen Aldeas vereinigte* Indianern begegneten. Wir
wählten für diesen Zweck vorzugsweise die Namen von Theilen
des menschlichen Körpers oder von allgemein nöthigen Gegen-
ständen im Leben der Indianer. Die Schreibung ist die portugie-
sische, und in gegenwärtiger Redaction schien es zweckmässig,
sich an jene anzuschliessen , welche in dem Wörterbuche, Dic-
cionario portuguez e brasiliano, Lisb. 1795, 79 S. gr. 8., gebraucht
Digitized by
Google
worden ist*). Verschiedene oder abweichende Ausdrücke sind in
manchen Fällen neben einander aufgeführt worden.
An diesen, besonders unter den zahmen Indianern in Pari
und Alto Amazonas vielgebrauchten Dialekt schliessen wir jene der
freien Apiacäs, Cayowäs und Bororös nach Castelnau (französische
Schreibung) an. — Hierauf folgen die Wörter, welche wir von
den Araguajd und Campeva, unzweifelhaften Tupis, aufgezeichnet
haben. Jene, eigentlich Uaragua^ü, grosse Leute, ohne Tätowi-
rung, Lippenscheibe und vergiftete Waffen, sollen nur noch in ge-
ringer Zahl am Rio Parü, einem nördlichen Beiflusse des Ama-
zonas, übrig seyn. Die Wörter sind einem Indianer des Stammes,
den wir in Gurapä fanden, abgehört Die Omaguas oder Gampevas
(Acanga-peva, Plattköpfe), von Topinambarana westlich bis jen-
seits der Grenze* Brasiliens zerstreut wohnend, haben ihre Mundart
so rein erhalten, dass unsere Aufzeichnungen nur wenig Verschie-
denheit von den wohl hundert Jahre älteren des Hertas zeigen.
Das Glossar der MundrucA ist hier angefügt worden, weil es
manche Worte mit der Tupisprache gemein zeigt, wihrend die Ver-
wandtschaft der Sprache mit anderen sehr dunkel bleibt
Dem vielleicht aus vielen Sprachen gemischten Rothwälsch der
Muras liegen wohl auch manche, allerdings stark abgewandelte,
Tipiworte zu Grunde.
•) Genaueres iber die Bedeutung: der Zeiche«, welche fir die Schrift der
Tupisprache angewendet worden, soll dem allgemeinen Wörterbuche vor-
angeschickt werden, das wir den Dialekten folgen lassen.
Digitized by LjOOQIC
DIALECTÜS VULGARIS.
Der ge^eiie Dialekt,
oder die
LINGUA GERAL BRAZILICA.
Aeger — mbaö acycaba ( dolere cecy )
albus, a, um — ti, ünga.
alligare, munire — poooar vel jepoü.
amare — caucub.
amarus, a, um — iroba.
anima — anga.
annus — aeajü.
anus — cunha-goaimi.
appellare — cenoi.
aqua — hy.
arbor — yba, ymyra^ inyra.
arcus — urapara.
ascendo (-den) — je-upyr(ego : je).
aUingere — pueueu.
audire — cendü.
audio — je-ceudü*
audiluß — apyca coara.
auro — namby, inami.
aurum — ha juba.
am — arya.
avia mea — se (je) -arya.
avis — guira, oera.
avunculu8 — tulyra.
avus — tamuya, saraiminha.
barba — - tinoaba.
bellum gerere — tttaramumang.
bibo, cre — jau, vü.
bonos, a, um — catü.
braoeae — torina.
brachium — jyba, jua.
brevis, e — jatüka.
cacare — caao, mombore.
cadere — o4r.
caecus, a, um — ceca I. teca~eyae.
caeruleus, a, um — eugui, euckera.
calcaneus — pyropyla.
calidus, a, um — caey.
calor — puruä.
cantare — nheengar.
canus, a, um — tuguir.
capiüus — aba, java.
capuvus — japüssickana, mea&uba.
caput — aeaaga, jacanga, caoga.
capite dolere — poraracaba acanga.
carbo — lata-pynha.
caro, nis — coö, suequera.
Cataracta — hy-tö.
cavus, a, um — mba£ nitio ipor
oa£ (res, cui nil inesl).
cauda — cobaya.
Charta — papera (papel).
cilium — jan de reca caba.
cito! (incilando) ere-catu!
clamo, are — capucai.
clava — tangapem*.
clavis — xabi (chave port.).
clericus — pay abare,
cochlear — » poöca,
coelum — owaoa, ibäca,
cognatus — tobajara.
collum — jayura*
color — cepiacaba.
Digitized by
Google
Tupi. Dialeclus vulgaris.
connubo, ere, coire — menari, menu.
co n jux — lemiricö.
consobrinus — kebyra.
conlundo, ere — cococa.
considere — oapyca.
coquere — mimöi.
cor — pyä.
cornu — ace.
cornu laurinum — lapyra-ace\
Corona orbiculorum precaloriorum —
moyra curuca (curuca, crux).
corpus — cetd, <jm\t.
cosla — cope\
coxa — yba, anörumbi.
cras — oirande.
crus — celymä, ceretumd.
cubitus — siwa penna sauwa, jyba.
culler — kice\
currere — nhane.
cutis — pire>a.
cutis laurina — tapyra-ceöpirera.
cymba — yg&ra.
dccumbere — oar.
dens, tis — ^ainha, tanha.
dcscendere — goejyb.
desuper — arpe.
deus — lup&na.
dextrorsum — pö calü (ad manum
bonam).
diaboius — jurupari.
dies — ara.
digilus — pö, ypo.
digilus pedis — py-pö.
do, are — mceng.
dolor — poraracaba.
domus (lugurium) dca.
dormio, ire — ker, cacköru.
dorsum — anäcoa.
durus, a. um 9anlam.
edo, ere — vü.
ego — je, xe.
ensis — Iracara.
eo, ire — 96.
equus — cawarü (caballo porl.).
esurio, ire 1— jembaacy.
exspectare — ^aron.
facies — loba.
fames — jembaacy.
faligare — mocaneon.
fatigari — jemocaneon.
faslidium — nilio juni-ce\
febris — lacuba.
femtfr *— ybai «oigueva.
femina — cunham.
ferio, ire — japixä.
ferram — ilä.
filum — inimboi.
filia (malris) — membora.
filia (palris) — tajyra.
ffliua (malris) — - metnbyra.
filius (palris) — tayra.
fislula fumaria — pylyma-pereba.
flavus, a, um — laua.
fleo, ere — jaceön.
flos — putura, polyra.
fluvnis -~ paratia.
foedus, a, um — puxl.
folium — caa.
foris — ocara 9111.
frater — simung. cemü, mü.
frigidus, a, um — luy.
frigus, oris — luy l. Iuy9aba.
frons, lis — 9erua.
fugere — jabao.
fulgur — tupan beraba.
für — mondaböra.
furca — jybycaba.
garrulus — nheengoara.
gaudere) — moryb.
gens, lis — myra.
gigno, ere « — membycar.
gravis, e. — ntofangab.
gusto, are — jassarä.
gubernaculum — jacumä.
gullur — curucaba.
habere — * oerico.
hallex(piscis toslus )— pyra-moca£m,
hepar — pya.
herba — caA.
hesperus — sässMala-carucka.
bilaris — moryb.
hodie — cuyr.
homo — abegava, apyaba, uata.
homo albus — caryba.
homo niger — tapanhö.
homines multi ~ abegavet4 eetö.
Digitized by
Google
Topi Dialeclü8 vulgaris.
nomine« pauei — abegavet& raerim.
hoslis -— cobayana, ciroaingui4na.
numerus — athiuva, juba-peoanga.
humus — yby, aegwü.
iaculor, ari — jap!.
ignavus, a, um - aleyma-ofü.
ignis — lata,
ille — a£.
illa — a&
infirmus, a, um — mbae aeycaba.
indiaaus homo — ore (nos)*
indusium — camixa (port.) ttboya,
tanga.
infans — tayna, milanga.
inferne — ürpe*
intus (in domo) — oca pype\.
iocor, ari — mororyb.
juxla — sobake.
juvenis — columi-a^u.
iabium — ceimbe.
lac — camby.
lacerta — tejü.
lacertus — jua.
lacus — ybaba, tyjuca-assü.
lacvorsum — p6 acii.
lapis — ila,
lardum — caba.
largus, a, um — le popyr.
lalereulos — ymyra-y.
latus, a, um — te popyr.
lavo, are — ejasueka,
lavare vesles — jucyb-öba.
levis, e — cimd.
ügnum — jebyaba.
ligo — pororß.
linea — inimboi.
lingua — japecong.
longus, a, um — pueku.
loquor, i — nkeeng.
lucifer, diabolus — jürupari.
lugeo, ere — jemoeane6n.
ludo, ere — jemo^arai.
luna — ja^i.
luna cresceD8 — ja9y jemalorofu.
luna nova — ja^i-püsa^u.
luna plena — jaci-sua-acu.
maeer, a, um — angaigoara.
madeo, ere — - jakyme.
magnus, a, um — loruseui,
magU6 — paj&
mala — ^alcübii, soba pecanga.
malus, a, um — ayba.
mamnia ■ — caroa.
manus — ypö. pö.
mare — parana-ucu.
maris fluxus — parawa-evike
maris refluxus — parana-caryca.
marilus — imena.
mater — maia.
mel — yra,
mel sylvalicum — ymyra-yri.
meinbrum vir. — seraneu nia, (aconha.
— foemin. — lamalia.
mensis — jaey.
menses mulierum — jemondyajra.
menliri — jereragoaia.
mentum — Hneaba.
mergere — ocaipype.
meridies — ara-a^uipe.
meus, a, um — xe-mba£ (res mea).
mingo, ere — johacarucki.
mons — oitära.
morbus, i — aeycaba.
mordeo, ere — cuti.
morior, mori — jamanü.
morluus, a, um — manuana.
mullus, a, um — 9111a, ceiya.
mulier — euniang, eunhä.
nasus — iling.
nalare — vilabo.
nego, are — jumime.
nepos ex filio — lemimino.
nepos ex. filia — temiaüron. ,
nervus, i — cajuca.
nidus avis — sobalim I. guirar^oca.
niger, a, um — pixuna.
— (aelhiops) — lapanhuna.
non, ncquaquam — lima.
nos — or£.
nox — pyluna.
nox media — py9aj£.
numerare — papar.
numerus — papacaba.
nubes — ybylu-tinga, ybake-Unga.
obscurus, a, um — pytuna-09U.
oeeido, ere — jejuca, juca.
Digitized by
Google
10
Topi. Dialectus vulgaris.
oculus, i — teca, sersa.
odi, isse — jamotareyma.
odium — jamotareyma.
odor (bonus) — ^eaquene.
oleo, ere — celü na( odorem nancbci. )
oleum — jandy.
omnes — upanje.
orion — ererapari.
oro, are deum — jarsoejumu6ng,
lupana supe.
08, ori8 — juni.
08, Ossis — caungeia.
ostendere — commeeog.
pagus — t&ba.
palma manus — popilera.
panis — meap6.
a parle antica — sobaixara.
a parte ima — ürpe.
a parte postica — sacaqu&a.
patella — serenepüa,
pater — paia.
patera cucurbitina — cuja.
patruelis — mü.
paucus, a, um — miraira.
pecten — kybaba.
peclus, ori8 — potia, pot&
peius — pirera.
percutere, ferire — molaca.
pes, edis — py. ceipii.
pingo, ere — jacoatiara.
pinguis — ickiera.
piscis — pyra.
piscari — pyra-ityc
plejades cejucü.
pluma — urupepu, guira-pepu.
pluit — amana-okyr.
pluvia — amana.
poples — jenepyam.
profundus, a, um — tapy.
propinque — cobake,
puella — cuoha-tem.
puer — curumim, columi.
pulcher a, um — - poranga.
pulmo — pya-bubuL
pulvis ignifer — moca (molac) eui\
puppis eymbae — ygara ropyta.
radix — cep6, eipö.
ramus — eaa-robs.
regutos, capitaneus, dux — tupi-
xaba, tuxaua, morubixaba.
remus — apocui, apecuilaba,
respiro, are — pytueema.
rele (lectus pensilis) — kycaba.
rete piscatorium — py^a.
ripa (maris, fluvii) — ybycui.
rivulu8 — ygarapö-merim.
rivus — parana.
ruber, a, um — piranga.
8accharum — oeem (res duleis).
Saccus — paligua, petigua.
sagitta — uuba, hui
salio, ire — pOpör.
sal — jukyra, juquera.
saliva — Uimulü.
salto, are — jaborassei, joraceya,
popor,
sanguis — jut
saus (sufficit) — auje-oane.
scapula — jyba cangoera.
securis — gy.
sedeo, re — oapyca.
semper — ninh&
senex — tujüa,
serpens — boya. mboya, moya.
8epelio, ire — jajutümi.
sibüo, are, — tumuniea.
sie (recte, sane) — eyma, haehae.
sicera vel Spiritus vini — jaü cauidg.
sicco, are — mottniog.
siccus, u, um — tining.
sidera, um — jaci-tata.
sine — eyma.
sioi8troreum — pö acu (ad man um
magnam. )
silis — yg-jucei.
socius, compater — loacaba.
— camarada — cu&pora. .
socer viri — - taluba.
socer muUeris — menduba»
sol — curasan.
solvo, ere — jorao.
somnio, are — pocaueu.
sonus — tyapü.
sordidus, a, um — puxf.
soror personae femineae — amü.
8puo, ere — motumune.
Digitized by
Google
Tupi. DiaL vulgaris. Apiacas.
11
Stella vel sidera — jaci»tata.
slernuo, ere — ocanao.
sto, stare, — oicö stans — puäme oicö.
slullu8, a, um — acanga-ayba.
sudor — tyaya.
sunt, esse — oic6
supercilium — seresa- pecanga.
supra — ibag.
sura — cetimä-roö.
suus, a, um — embae,
sylva — caa.
tantum (quantum) — mpive.
telum pyrium — mocaba.
tempus — ara.
— matutinuro — pissaye.
— aeslivum — coaracy-ara.
— pluvium — amana-ara.
terra — ägwü, yby.
tesüculi — cappia.
timor — cekype.
tonitru — tupa.
traho, ere — sücki.
tristis (sum) — kyryrim (je).
trulla, ae — peryryc&ba.
torrens in fiuvio — lipa quena.
tu — ine.
tonica mulierum — tanga.
tuu89 a» um — nde mbae (res).
urbs — mairy.
urina — ty-carüca — urioam reddere
carüca.
vas apertum — rerü.
vallis — ibyty-goaya.
vena — tugui-rape, vel cagyca.
venari — caa-mondö.
v enter — - mariea.
ventus — ybylü.
veritas — cupicaba.
vertere — jeb'yr.
vespere — caarucka.
vestis — dba.
via — pe.
videre — cepiaca vei : maem.
vir — apyaba, apegava.
viridis — suckera, xepiacabaakyra,
vis — jybycaba.
viscera — cigie-mirim.
vivo, ere — sericöü, aicobe.
umbilicus — cupirua, poruäm.
unguis — poampe.
volo, velle — je-pulari.
voluptas — turyba.
Numeri: 1 jebe.
2 mucuing.
3 rou8apüi.
100 jepe-papasaua.
APIACAS*).
aeger — lcarwara.
alligare, firmare — et-poi-moriwat.
amare — emanhau.
appellare — eapoueay.
aqua — equat-deramau.
arcus — ouwourapara.
auris — ai-nembia.
bibere — oi-ho
bonus, a, um — iaran.
braehium — a-jiwa.
capilli — ai-ava.
capul — ai-acana.
•) Castelnau Expedition V. 276. Dieser Dialekt der Tupi wird, nach Castel-
nau , auch von den benachbarten Tapanhunas (Negerflüchtlingen) and den
Moatoniwaya gesprochen.
Digitized by
Google
12
Tupi. Apiacas.
Cataracta « — c-lo.
cau da — crouaza.
celer, velox, rapidus — apokale.
cerebrum — ai-capilome.
cilia — ai-re-pejaba.
clava — bouava.
collare — ba-heura.
Collum — ai-ningaba.
considere — capeugne.
coquere — amboi-peu.
cor — ai-pocosini.
crus, ris — ertoum-cana.
culter — ila-su.
cymba — iara,
denies — ai-ragna
diabolus — ajanga.
deus — toupa.
dies — ara.
digilus — ai-poi.
dormire — akiera.
cdere — samba-ouila.
fame8 — ini-emboitawa.
fatigare — dji-pueray.
febris — ira-oute.
fcmina — cogna.
femur — a-ouva.
lilia — imem bouera.
filius — djira-hera.
fluvius — parana.
foedus, a, um — niaray.
frons, lis — ai-re-picana.
fugere — apa-ote.
für — amoinarate.
garrulus — ignepoaam.
hodie — djihaha.
homo albus — ijowa.
homo niger(acthiops) — tapagnouna.
humerus — a jasive.
ignis — latar.
infans — counomi
labium, et os — a jourou.
lacerta — alou-paete.
lacus — epeu.
lapis — ila
lardum — tajaci.
lavare — dja-opa.
levis, e — amoie-tay.
lingua — al coua.
luna — jahi.
magus, pracsligialor — pages.
malus, a, um — niaragua.
manus — ai-pore.
mel — ahira.
mentum — ai-reuiwa.
mcrgere — ai-poussu.
mons — epilera.
multus, a, um -— co-eve-tategna.
mordere — djiway.
nalare — oi-tava.
nasus — a-signa,
nidus avis — ouaiti.
non, nequaquam — ni-arong,
occidere — amoi-no.
oculus — ai-re-coara.
ovum — ourapia.
pagus — oga,
pectus — ai-joura.
pellis — matepi.
percutere, verl^erare — adiawana.
pes — arpia.
piger, ra, rum — ipara-elite.
pi8cari — eloutamoubay.
piscis — pira.
plorare — adja-o.
plumae — aca-i-lara.
pluvia — amana.
prata — guoa.
pulcher, a, um — ijova.
regulus — ien-pareroga.
Hvulu8 — equava.
sagittae — o-euva.
saUare — oreur-peu.
sanguis — a-ranca.
satis — eheu.
sencx — chavahe
serpens — boja.
sibilare — tiwaguen.
sie, sane, recte — ai-koi.
sidera — yatatai.
sitis — djiwai.
sternutare — ni-asam.
sylva — ca ouera,
terra — iwia.
tonitru — toupa.
Idem vocabulum significal ctiam:
Deus et telum pyrium.
Digitized by
Google
Tupi. Apiac48. Cayowäs.
13
tugurium,
domus — oga.
venari —
caouripe.
venio —
apeugne.
venler —
a-rivcga.
ve8timeota
— tapacoura.
via — pea.
vir — co ui- mähe.
Numeri :
1
majupe.
2
macoue.
3
boa-poui.
4
mocum-cognato
5
apourava.
6
coivete,
plus quam 6 eporimo.
eanis — awara.
cervus — eopouta.
dasypus — tatou.
felis onea — jawara.
nasua — coali.
simia — cahi.
SU8 — lajaho.
tapirus — lapira,
vesperiiüo — anerahi.
gallin a — enameusey.
psiliacus — torina et azourou.
psiltacus ara — eanide.
rhamphaslos — toucan.
bufo — djo-hi.
crocodilus — jacare.
crotalus — imarandaiva.
papilio — pau-ama.
cocos, palma — gna.
fabac — comanda.
gossypium — amoui-jo.
musa — pacowa.
labacum — pelema.
zea mafe in aqua deeocta — caoui.
CAYOWÄS*).
aeger — soarasou.
albu6 — wapacaui.
aous — siwa-imL
auris — inapara-te.
avis — guera.
bibere — a-ou.
bonus, a, um — ipora-tegalo.
brachium — ipa-aradi.
ealor — kenleloko.
capul et cerebrum — siakan.
eapilli — siaweu.
celer, velox — adiai-ailegato.
cilia — abeu.
cras — co-eram.
clava — iwo.
considere — oapeu«
coquere — amo-j.
cor — ialgano.
culter — kesai.
in aqua demergi — chiridei-oi.
dentes — ioway.
deus — cherou.
dies — ali.
digitus — ipa-agado.
donnire — akie.
edere — akarou.
fames — sia-oupa.
fatigare — chicanay-oi.
femina — coniah.
femur, crus, pes — pai.
filia — chomeubou.
filius — 6ikeuweu.
•) Castelnan, Expedit. V. 282. — Nach Angabe einer Cayowä, die seit
vielen Jahren als Gefangene bei den Gaaycjirüs lebte.
Digitized by
Google
14
Tupi. Cayowas.
frigus — chiro-eu.
serpeos — boi.
frons, lis — ikekowai«
sidera — yolete.
fugere — anian-he.
8ol — quara-ou.
gultur — iogai-chodi.
sylva — ca-ouoroupi.
hodie — dia-hou.
terra — eu-we.
humerus — iba-i.
tonilru et fulgur — ipo-cheu-etegato.
ignis — lata.
tugurium — oca.
lacerla — tai-jou.
venari — aecagato.
lapis — waiü-aka.
venler — cheroue.
lingua — iocaliki.
veslimenta — setupa.
luna — yaseu.
via — pe.
magus — ibaquoi
vir — awa.
malus, a, um — ipoteu-eu.
Numeri
manus — sipa-a.
1 ime-ai.
mordere — io-way.
2 mocoi.
nasus — chani.
3 boa-p^u.
natare — alo-codi.
canis — iawa.
niger — camba.
cervus — oa-supucu.
oocidere — iposeo.
dasypus — talou.
oculü8 — chereisa.
dicolyles torquatus — coochi.
08, oris — inio-lad».
felis onza — jagua.
pagus — io-igue.
felis onza maxima — jagua-lele vel
peHis — iboolay.
jugua-assu.
percutere, verberare —
- ipochieu.
nasua — coali. %
pro me (da mihi) —
emegulo.
simia — cahi.
piscis — pira.
galüna — eurouasu.
plorare — idiai-o.
psittacus — paracao.
pluvia — ok-eu.
psittacus (conurus) — toi.
prala — gno-assu.
psittacus ara — gua-a.
regulus — comadawa-
assü.
rhamphastos — toucan.
rivus vel aqua — eu-
asea.
crocodilus — jacare.
rivulus vei lacus — eu-mirim«
papilio — tanabi.
sagilta — o-eu.
acrocomia, palma — mocaia*
sanguis — fougue.
musa — pacowa*
senex — chiloya.
tabacttm — penteu.
aeger — liligoai.
aqua — ikolowai.
arbor — ti.
arcus — bolorica.
BORORÖS*).
auris — cnahiri.
avis — liroualai.
bibere — ikotouai.
brachium — lito.
•) Castelnau, Expedition V. 285.
Digitized by
Google
Tupi. Bororos.
15
capilti — itai.
caput — ita-wara.
cerebrum — tiratolo.
cilia — ilai-zeu.
considere — omakeu.
cor — tiecu.
crus — iito.
culler — catoquai-ai.
cymba — lica.
dentes — Ha.
deus — itopa vel toua.
diabolus — jagoreka.
dies — * meri.
digitus — tira.
dormire — tounotouai.
edere — omaigo.
femina — cugna.
feraur — igora.
fiHa — ito.
filiu8 — iro.
trigus — cuacou.
froos, tis — temoquai.
fulgur — irato.
guUur — irooka.
homo albus — ti-ra-cocay.
homo niger (aethiops) — sioto.
humerus — icala.
ignis — tolu.
Iacu6 — caronia.
lignum — tagou-ti.
lingua — terou.
luna — ari.
manu8 — chelara.
menlum — noralo.
mons vel lapis — loli.
nasus — kinamalo.
nalare — touainoeu.
nox — ochai.
occidere — enogi.
oculus — itai.
os, oris — noiri.
pagus — igololo.
percuterc, ferire — Hiroquenat.
pes — igoulai.
piscis — aleu.
pluvia — ato-outai.
prata — i-ioulou.
regulus — era.
rivulus — auca.
rivus — au.
sagitla — jula.
8altare — laurairouai.
sanguis — iho.
sidera — ikai.
serpens — arakeu.
so! — cuerou.
stern utare — techa-ai.
supercilia — tomoca-seu.
terra — mo-to.
tugurium, domu8 -7 iga.
tonilru — italoulou.
venter — i-ouri.
veslimenla — areta.
vir — cratome.
Numeri
1 couai
2 mocouai.
3 ouai.
Numerare pergunt dlgilis, repe-
tendo: ouai.
canis — arao.
capreolus — garo.
cervus — cualo, atou-o.
dasypus — warou.
dicolyles — toui.
equus — maula.
felis onza — ati vel jaguarete.
nasua — coati.
simia — toua.
simia mycetes — calou.
lapirus — coui,
crax — ouai.
psillacus — kfmolo.
psitlacus ara — araourai.
penelope — arata.
crocodilus — adiai.
cocos, palma — aco.
musae fruclus — aco.
Digitized by
Google
16
Tupi. Omaguas.
OMAGUAS, CAMPEVAS*).
albus — linimai.
anima — sava.
aonus — u.
aqua — unf.
audio, ire — jenö.
audilus — apusa-coara.
auris — nahmy.
avia — amüy.
avis — huera.
avunculus — lututühla.
avu8 — aiy.
bibd, ere — ghuläta.
brachium — yüca, ichüa H.
brevis — yatuhlo.
caco, are — ghape.
caeruleus — sulghüela.
calcaneus — püeta-jikoahla.
canto, are — geghäla.
capillu8 — yaua.
caput — yakaih, yacac H.
clamo, are — sasasüma.
clavicula — lhatala.
cognalus — lirua.
Collum — yasjiuka. yassiucu H.
connubo, ere — mcnasahla.
cor — uca, ya H.
corpus — 8uhü, su H.
cosla — yapu-kanuahla.
coxa — sulüemasapula.
cras — ghamulüna.
crus — ghay.
dens — say.
deus — ghürupy.
diabolus — mai.
dies — qualaje-urücpe, huarassi H.
digilus pedis — püela-ghuehla.
domus s. tugurium — uca.
dormio, ire — yukühly.
edo, ere — eu.
ego — foi.
facies — sise.
femin a — huaina.
femur — suluema, solema H.
filia — terae müera — ku-nya.
filius — ieme müera.
flos — pulühla.
foliüm — gha.
frater — amu-ysaua.
frons — sueape, cehuape H.
fulgur — piraperala, sapua H.
guslo, are — seghalo.
hepar — puea-puhla.
hespcrus — oye (hoje).
homo — yapisava, ava H.
homioes mulli — xitä,
— pauci — luaia xila,
humerus — yüca-hanuahla , yatu-
cupi H.
humus — tuyuka.
ignis — lata,
ille — yna.
infans — uauha-ghüchta.
infra, in ferne (a basi) — uerepe.
labium — seme.
lacus — ypäso (aqua magna)
epassu H.
lapis — ylakü.
lavo, are — yasuka.
lavare veslcs — lul-üka.
lignum — ughüla.
lingua — ghumuehla, cumuera H.
longus, a, um — ypoko.
luna — yacü.
— nova — yacuküsa.
— plena — ayelu ci-ya^ü.
magus — paye.
mamma — ghama.
manus — pu«u
maier — mama.
mei — mapacavi H.
*) Die mit H bezeichneten Worte sind nach Hervas, Diccionario polyglotto, ein-
getragen.
Digitized by
Google
Tupi. Omaguas. Araquajü.
17
merobrum virile — aJakuay.
— muliebre — tamatya.
mensis — yase.
m er i dies — awy-anara-yene.
mingo, ere — ghualuka.
mors — üeväla.
morior, i — umanu.
muUus, a, um — xita,
nasus — tiy.
niger, a, um — suhny, sunimai H.
oo n — luaya.
nos — yene.
nox — üepusa, epuesaa H.
nox media — awy-tapiara-yene.
occiput — atoa.
oculuB — sisasay.
orion — yura,
os, ori8 — yuru.
palma manus — poa-ceara.
palella — seoepüea.
paler — papa.
paucus, a, um — luai-axyta.
pectus, oris — leputya, put. H.
pes, pedis — püeta.
piscis — ipira,
pluvia — amana.
poples — say-kukoäla.
profundus — yalülu.
pueila — kunya-tai.
puer — uaino.
radix — sapüa,
ramus — ysakaraa.
ruber — püelany, tururucai H.
sanguis — 8uüe.
scapula — thulu-tulu.
senex — tua.
sol — ghua-lachy, huarassi H.
soror — eisava.
sie, rede, sane — aisy.
sidera (stella) — seso.
slernuo, ere — axya.
supra — chuate.
sylva — ghaa, cava H.
tempus malutinum — awy-kaoata-
ayene.
terra — tuyuka.
testiculi — sapiasay.
tonitru — tupa,
tu — yne,
venor, ari — ghamünu.
venter — cehueca H. — syrika.
venlus — chuetü.
vesper — ghaluka.
via — pe.
video, ere — umay.
viridis — uiguehla.
vivo — ghakuehly.
umbilicus — müe-lua.
unguis — püe-sape.
1 uypy.
2 mukaghay.
3 musapüehlykay.
4 yruakay
5 peseghaly — qua.
10 upapua.
oryza (planta) — auaty.
ARAQUAJÜ.
Uara«guacu, grosse Männer.
aqua — luna.
arcus coeleslis — uaimy uärapära.*)
auris — ypanare.
avunculus — tulira.
avus — nolüe.
capillus — feaua.
coelum — tupana.
cognatus — yeutue.
*) i. e. Anus arcos = Voci lutüanicae; arco da velha.
Digitized by
Google
18
Tupi. Araquajü. Mundrucüs.
deus — tupana.
diabolus — uilpo.
filius — omeriry.
fraler — pya.
fulgur — uitpo.
homo — apükaua.
ignis — uapto.
infans — uaua.
lucifer — yasüe-(alau-acu.
luna — yasöe
— nova — yasüe püc-ac^.
— plena — yasüe suau-acü.
maritus — üenüo.
mater — mamko.
meridies — yanlara.
mulier — cunha.
nox media — pusaie.
oculus — ceresa.
08, ori8 — ceuru..
pajer — paptko.
sol — xixy.
soror — yacunu.
stellae — yasüe-tata(scinlillae lunae.)
tempus matutinum — sapukainüee.
terra — üuüe.
vesper — gharuka.
cervus — ghabau.
dicotyles — tupitono.
coelogenys paca — ghuriman.
felis onca — ghaiguschy.
simia coata — arimina.
— barrigudo — ytury.
— de bocca preta — capuschy.
— sahoin preto — ghuschy.
— prego — mecu.
dasypus — tatu.
myrmecophaga — tamandua,
nasua — coati.
ara vermelho, amarello — ghuyary.
psittacus — paraute.
anas — urüma.
rhamphaslos — yapoko.
penelope — inambu — ynampü.
emys tracaja — ysauaru.
jabuty, (testudo) — purpurü.
MUNDRUCÜS.
aer — cabia.
capillus — jatap.
albus — jurisl&t.
capio — naltat.
anima — piongböck.
caput — oija.
aqua — hu .
caro — jön.
arbor — pangip.
coelum — capi.
arcus — tarö'.
Collum — ujahape.
audio — uläcaintiü.
connubo, ere — utaischi
avia — alhüang.
corpus — oitäpit.
auris — ueinaipö.
coxa — woiniepütutauü.
avunculus — ululit.
crus — woitaui.
avus — oaguac.
cubilus — woipasunalö.
bibo, erc — atücaün.
cutis — schää.
bellum gerere — utöauogagauup.
dens — woinoi.
brachium — woipä.
deus — gerüüU
brevis — japang.
diabolus — causchi.
caeruleus — juremüsmat«
digitus — woipö.
Digitized by
Google
Tupi. Mundmcüs.
19
domus — öcka, (domi: öcki ütö.)
dorsum — woiegeschäbi.
edo, ere — alöcong.
ego — wün (mit halbgeschlosse-
nem Mund.)
femur — woiengpü.
filia, — oraschitt
fiÜU8 — ogpött.
flavus — jüp«
flos — thüL
foedus, a, um — igätä'.
folium — ihöp.
frater — uanunu.
frons — uirupaa.
gusto, are — igö.
habeo, ere — unö.
hesperus — gabölje.
homo — ogpotl.
hoslis — wosapgoröoap.
humerus — woaipia.
ignis — tascha.
juvenis — bägität.
labium — woipischäh.
lacertus — woipaigüpi.
latus, a, um — iplätn.
lingua — waicö.
longus, a, um — npäletn.
luna — uaschiat.
— prima — gasutückn.
— nova — jÜ8sö.
luna plena — tubabung.
— decrescens — cabia-üsöpn.
macer — taubock,
magnus, a, um — inpogn.
mala — ojagompü.
manus — woipö'.
mater — maihu .
membrum , virile — taipö.
— mul. — tapi.
meridies — gaschutügn.
mens, a, um — upapöln.
mingo, ere — utäticktück.
mons — thua.
morior — uäö'.
mortuus — uäö.
mulier — uachiL
multus, a, um — jänjö.
nasus — - ueinampö.
niger — jaogogd.
non — gaamnüö.
nox — üschüma. *
occido — utui ng.
oculus — uiela.
oleo, ere — utujüni.
omnes — janühö.
orion — töngtöngüp.
oro, are — cübal.
os, oris — woipi.
os, Ossis — lauü.
patella — woienga.
pater — paipai.
paucus, a, um — pagnia.
pectus — woicoma.
pes — woicanupüta.
pingo, ere — üschu n.
pinguis, e — iup6m.
pleiades — tauatotja.
pluma — tenjepatap.
pluvia — papaat.
pulcher — itüp.
radix — ganapö.
ruber — ipacpec.
sagitta — pangnie.
salto, are — taijaingieng.
sanguis — tuu .
senex — aipaal
sepelio, ire — utüucul.
sibilo, are — ebitauäng.
sie — nlemai.
sie, sane — nlemai.
so l — uäschi.
soror — ueschitt.
Spiritus vini — mabli.
Stella — cassuta.
supercilium — uietanpietap.
sylva — auatip.
tempus matutinum — gajatö.
terra — ipü.
tosliculi — barhubara.
tonitru — nupan6.
tu — hän.
tuus — muniam.
venor, an — nauatiplang, nauatö
ierui.
venter — woiöck.
Digitized by
Google
20
Tupi. Mundrucus. Muras.
vespere — gälputie.
video, ere — nietampeng.
viridis, e — gaüta*
vivo, ere — üpata,
umbilicus — woinonüpüa.
unguis — woipana.
volo, velle — jutäische.
Numeri: 1 pang.
2 tscheptschep.
Numeri: 3 uarätambulae.
4 tschöpalitscheptschep.
5 tschöpaüpang.
6 jalung.
7 jänio.
8 jalaing.
9 jatung.
10 thötätöt.
MURAS*).
audio, ire — ahuah.
auris — abboä.
avus — joarissä.
bibo, ere — quaisahäng.
bracbium — abbäsäh.
brevis, e — Ischiuhohä.
coeruleus, a, um — iphohärahaeng.
capillus — abbaitai.
caput — abbaih.
coelum — tuparacae. (domus dei?)
Collum — muäthohoäh.
connubo, ere — iuabuäsä.
corpus — oriärä.
coxa — atthoä.
crus — eppoae.
cubitus — abbethüoaeh.
dens — aithoäh.
deus — tupaua.
digilus — uhnahuäh.
domus — cahaing.
dormio, ire — taholhaaung.
dorsum — itaai.
edo, ere — icquoahaing.
ego — tschäng.
femur — ahoä.
filia — oähähäh.
filius — oahahäh.
Qavus — mehäsaeh.
Qos — jiongbai.
foedus, a, um — mäbähäng.
folium — äätäi.
frons — itschäh.
fructus — injiaihi.
fulgur — bia£hg.
guslo, are — goabahang.
halex — appoapalhaing.
bomo — äthiahäh.
humerus — eboassiibai.
ignis — huaing.
juvenis — thiomag.
labium — abbess&h.
lacertus — ebboae.
lingua — äbboä.
longus, a, um — päahah.
luna — cahaiiaüng.
magnus, a, um — urialhahäh.
mala — auhai.
manus — uhnä.
*) In einer fliegenden Niederlassung von Muras westlich von Topinambarana
aufgenommen.
Digitized by
Google
Tupi. Muras.
21
mare — cassaarehä-urä.
mater — hohöaeng.
mingo, ere — cutäaingeteaung.
mors — maebaees86.
multu8, a, um — oriari.
mulier — jämaisäh.
nasus — ilauhaing.
niger, a, um — meiopaia.
non — gabahäng.
oculus — gossäh.
omnes — aibahang.
06, oris — abbässäL
patella — aüssä.
pater — itohüaeng.
pectus — ähöä.
pes, pedis — a-ai.
pinguis, e — paiamahah.
pulcher, a, um — mahäaiat.
ruber, a, um — mehäsäh.
senex — soathahäh.
sie, rede, sane — ai6.
sicera — pae-usse.
sidera — cahaiiaäng.
8ol — hoaese.
supercilium — gossoälhahaing.
sylva — uunghae.
tena — mettie.
tonitru — biaholaing.
tu — gahäng.
venter — cohoäh.
video, ere — gobasahäng.
viridis, e — ahäpohöressäh.
umbilicus — tschiahua.
unguis — ubo-uhngäh.
Digitized by
Google
Digitized by
Google
DICCIOMRIO
da
Lingua Gera! Brasilica porlnpez-alemäo-
Wörterbuch
des
gemeiiei Dialekts
der
Topi - Sprache,
portugiesisch und deutsch.
Digitized by
Google
Digitized by
Google
Wörterbuch,
tupi — portugiesisch — deutsch.
"as Verdienst, ein allgemeines Wörterbuch der Tupisprache
zusammengestellt zu haben, gebührt den Jesuiten, zumal in de«
Missionen des ehemaligen Estado do Gran Parä. Es wurde zu
gleicher Zeit Tupi-portugiesisch und Portugiesisch- tupi entworfen.
Worte, die für den Verkehr nöthig waren, aber fehlten, wurden
durch portugiesische ersetzt, welche man nach dem Genius der In-
dianersprache umwandelte. Dem Bedürfnisse der Katechetisation
wurde durch Zusammensetzung und Neubildung von Phrasen und
Worten Rechnung getragen. Dabei hatte der Orden nicht blos die
Indianer vom Stamme der Tupi im Auge; er beabsichtigte vielmehr,
eine gemeinsame Sprache für alle Indianer zu schaffen, eine Unter-
nehmung, wobei ihm sowohl die Weichheit und Bidlbarkeit der
Tupi als auch die Verwandtschaft in innern Organismus aller süd-
amerikanischen Sprachen zu Statten kamen. Bei genauerem Ein-
dringen in das Wesen dieser künstlichen Spracherweiterung muss
man die richtige Einsicht in das Wesen des indianischen Geistes
und seiner Sprache und das Geschick in der Handhabung ärmlicher
Mittel zur Bereicherung des sachlichen und abstracten Wortvor-
rathes bewundern. Auch war, was hier geleistet wurde nicht das
Werk eines Einzelnen und kurzer Zeit, es war das Werk des über
ganz Brasilien mächtig und einheitlich gegliederten Ordens in mehr
als hundert Jahren. Die ersten Grammatiken und Wörtersammlungen
(von Jos. de Anchieta und Manoel da Vega) waren schon zu Ende
des sechszehnten Jahrhunderts in den südlicheren Missionen von
4
Digitized by
Google
26
S. Vicente und Porto Seguro entworfen und, als Grundlage für
weitere Entwicklungen, durch alle Missionen verbreitet worden.
Es geschah diess handschriftlich, nicht durch den Druck, nach dem
Princip des Ordens, den Verkehr der Laien mit den Indianern
nicht zu erleichtern und der weltlichen Macht nur die nöthigste
Einsicht in die Verwaltung des Ordens zu gestatten, eine Mass-
regel, die durch die Blüthe der abgelegensten Missionen gerecht-
fertigt erscheint Gemäss dieses Zusammenflusses des Materials
aus verschiedenen Gegenden finden sich dialektische Abweichungen
zwischen den südlichen, den ausserbrasilianischen Guaranis näher-
liegenden, und den nördlichen Tupis, und Verschiedenheiten in der
Bezeichnung von Naturgegenständen oder gleiche Benahmung von
verschiedenen *). Bei der Abfassung des vorliegenden Wörterbuchs
ist jedenfalls der Naturumgebung der Indianer in Pari und ihrer
Lebensweise an grossen, fischreichen Strömen und am Meere Rech-
nung getragen worden, wie sich aus der Aufnahme von Gegenstän-
den ergibt, die diesem Gebiete ausschliesslich eigen sind. Es ist
dabei nicht zu verkennen, dass Anklänge aus der caraibischen
Sprache der Antillen und des Festlandes nördlich vom Amazonen-
strome eben so selten sind, als jene von der Incasprache, deren
Worte nur im westlichsten Gebiete Brasiliens sich zwischen die
Sprachen von solchen Indianern gleichsam infiltrirt haben, welche
den portugiesischen Missionarien damals noch nicht zugänglich waren.
Die Lingua geral brazilica hat, wie kaum zu zweifeln, diejenige
AuBbiluung und Erweiterung, wie sie sich in gegenwärtigem Wörter-
buche darstellt, schon in den ersten Decennien des vorigen Jahr-
hunderts erhalten. Abschriften des Wörterbuches waren jedoch im
Estado do Gran Parä selten und nach der Vertreibung der Jesuiten
durch Pombal (1759) verloren sie sich bis zur äussersten Seltenheit
Erst nach der Rückkehr aus Brasilien erhielt ich die Handschrift
des „Diccinnario dalingua geral do Brazil" (tupi und portugiesisch)
welches, mit mehreren Zusätzen und Berichtigungen, hier wieder-
gegeben wird. Für die Vermuthung, dass es aus der Feder des
*) Dieser Umstand muss insbesondere rucksichtlich der so verschiedenartigen
Nomenclatur von Thieren und Pflanzen in dem weiten Reiche eine Ver-
wirrung veranlassen, welche erst die genaue systematische Kenntniss zu
beseitigen vermag.
Digitized by
Google
2J
berühmten Jesuiten Jofto Daniel herstammme, welcher achtzehn Jahre
lang unter den Indianern als Missionar wirkte, kann nur die grosse
literarische Betriebsamkeit des Mannes angefahrt werden, dessen
um das Jahr 1767 (wahrscheinlich im Kerker von S. Julifto in
Lissabon) geschriebene oder ausgearbeitete Nachrichten durch F. A,
de Varnhagen an's Licht gebracht worden sind *).
Nicht zu zweifeln ist übrigens, dass die Handschrift des ent-
sprechenden Wörterbuchs, portugiesisch-tupi, derjenigen Druckschrift
zu Grunde liegt, welche, ohne Angabe eines Verfassers, zu Lissabon
1795, als „erster Theil" erschienen**), deren zweiler Theil jedoch,
tupi- portugiesisch, so viel mir bekannt, niemals gedruckt worden
ist Es mag somit dieses unser Wörterbuch als das erste tupi-
portugiesisch-deutsche gelten. Da die nächste Absicht bei der Ab-
fassung für die geistlichen Väter war, sich das nöthige Verkehrs-
mittel für die Eatachese und sittliche Erziehung der Indianer zu
bilden, so findet man, wie erwähnt, eine Menge zur Bezeichnung
kirchlicher Begriffe zusammengesetzter oder neugeschaffener Worte
und Umschreibungen. Viele Worte, die früher nur dem engen, auf
das Materielle gerichteten Geiste des Indianerlebens entsprachen,
mussten nun eine Ausdehnung auf die abstracte Welt erfahren. Das
portugiesisch-brasilianische Diccionario ist zumal für diesen kirch-
liehen Zweck gedruckt worden ; solche Worte nun bei der Bekannt-
machung des tupi-portugiesischen Wörterbuches wegzulassen, hielt
ich nicht für gerechtfertigt. Denn einerseits kann auch die gegen-
wärtige Ausgabe in Brasilien gleichem Zwecke der Missionen die-
nen, anderseits bieten sich dem Sprachforscher darin mancherlei
Momente für weiter eingehende Untersuchungen. Doch habe Ich
solche auf Doctrin, Katechese und Cultus bezügliche Ausdrücke,
als der Sprache ursprünglich fremd, mit einem f bezeichnet; wie
auch bei Worten, die aus dem Portugiesischen herübergenommen
und dem Genius der Tupisprache gemäs abgewandelt worden sind,
*) Thesouro descoberto oo maximo Rio Amazonas, in Revista trimensal 11.
(1840) 319 ffl.
**) Diccionario portagnez e brasiliano, obra neceasaria aos Ministros do Altar,
que emprehenderem a conversao de tantos milhares de almas que ainda se
achao disperaas pelos vaatos certdes do Brasil, sem o lume da Fe e Bap-
tiamo etc. Na officina patriarcal. MDCCXCV. gr. 8.
Digitized by
Google
ihr fremder Ursprung durch den Beisatz: („ludit") oder („portugie-
sisch") angedeutet worden ist.
Das Verzeichniss von Worten, die Naturproducte, Thiere und
Pflanzen bezeichneten, hätte sowohl nach meinen und von Spix's
Aufzeichnungen , als durch jene, welche sich bei Maregrav, Piso,
Caspar Soares und einigen andern Schriftstellern vorfinden, wesent-
lich vermehrt werden können. Ich habe es jedoeh angemessener
erachtet, hier nur einiges Wenige zuzusetzen. Der Kreis von natur-
historischen Anschauungen und Bezeichnungen erscheint demnach
als ein solcher, wie er sich zunächst dem Missionar im Estado do
Gran Part darbot. Anderseits hatte, wie wir bereits angedeutet
haben, die Aufnahme von Namen, welche eine verschiedene Bedeu-
tung in verschiedenen Gegenden haben, also nur provinziell sind,
etwas Missliches.
Die Tupi empfiehlt sich vor vielen andern amerikanischen
Sprachen durch ihren Wohllaut und die verhältnissmäsig grössere
Leichtigkeit der Aussprache. Sie besitzt viele und reine Vocale
und leidet nicht an jener Anhäufung von gutturalen oder zwischen
den Zähnen gesprochenen und in einander überfliessenden, darum
schwer aufzufassenden, noch schwerer wiederzugebenden Consonan-
ten, wie so viele andere. Allerdings mag übrigens in dem Zeitraum
von mehr als zweihundert Jahren, während dessen sie von Portu-
giesen und deren Abkömmlingen gesprochen wird, der aus dieser
Uebung hervorgegangene sog. vulgäre Dialect viel von der ursprüng-
lichen Sprachweise abgewandelt, weicher und klangreicher gewor-
den seyn. So wie dieser Dialekt nun lebendig existirt, berechtigt
er jedenfalls den unbekannten Herausgeber des angeführten „ Die-
cionario" zu dem Ausspruch, es sey eine der lebendigsten Theil-
nahme werthe Erscheinung, wenn eine Sprache, welcher vier Conso-
nanten: f, 1*), sundz fehlen, die keine Hülfszeitwörter, keinPassi-
vum, keine Abwandlung der Nomina besitze, keine Consonanten
verdoppele, nicht mutas und liquidas verbinde, bei all dieser Unbe-
*) F und 1 kommen in den eigentlichen Tupi worten gar nicht, r am Anfang
äusserst selten vor, daher das alte Wort, es sey eine Sprache sein fe, sem
ley e sem rey. Das s, welches im Portugiesischen ein Zischlaut ist, und
das i erscheinen im Tupi nur in der milden, mit geringer Oeffhung des
Mundes gesprochenen Weise, für welche die Missionäre 9 eingeführt haben.
Digitized by
Google
38
hüHtichkeit und ohne jemals durch die Schrift fixirt worden zu seyn,
sich dennoch zur Bezeichnung ^on abstracUn, dem ursprünglichen
Gedankenkreise ihres Volkes fremden Gegenständen bequeme. Wenn
dieses so weit geschehen konnte, dass in der Tupi gepredigt wurde,
so ist damit jedenfalls bewiesen, wie energisch und eindringlieh die
Jesuiten, und nach ihnen auch andere, im Missionswerke th&tige
Ordensgeistliche, dem Studium und der Ausbildung dieser Sprache
oblagen.
Demgemäss sind auch in der Schreibung dieser Sprache mehrere
Methoden, stets unter Zugrundlegung des Potugiesischen, befolgt wor-
den. In den älteren Schriften wurden namentlich die Puncta diaereseos
angewendet, wo zwei Vokale neben einander nicht zum Diphton-
gen verschmolzen, sondern jeder für sich ausgesprochen werden
sollen. Später hat man sich , diese Trennung anzudeuten, begnügt
auf den Einen Vocal den Accent (') zu setzen, welcher überhaupt
dient, den Vocal zu schärfen oder die Sylbe zu betonen. In den
folgenden Blättern ist die letztere Methode beibehalten, und zur wei-
teren Erklärung mögen noch einige Bemerkungen dienen.
Das ZeichenA soll dem Vocale, besonders o und u, dumpferen
Laut ertheilen, oder ihn breiter dehnen. — C vor a, o, u=k;
c vor e, i, y ist weich. — (} entspricht einem weichen s ohne Zisch-
laut, und wird besonders vor e, i, y mit wenig geöffnetem Munde
gesprochen. — G vor a, o, u ist härter als vor e, i, y, wo es einem
milden seh im Deutschen gleicht. — Gh vor e und i lässt sich gk,
wo das k sehr weich ist, verglichen. — I wird zwischen zweien
Vocalen meistens gehört oder affizirt den zweiten wie ein leichtes
Jota. — J (Jota) wird wie ein mildes seh im Deutschen ge-
sprochen. Der scharfe Hauch dieses Zeichens ist selten, und wird
von den portugiesischen Schriftstellern durch x angedeutet. — Mb,
mit geschlossenem Munde, hört man oft, weil das Wort mbae, Sache,
in vielen Zusammensetzungen erscheint. Auch bei zahlreichen an-
dern Worten bemerkt man einen ähnlichen Zusammenschluss der
Lippen, ohne dass jedoch diesem Laute in der Schreihung Rech-
nung getragen würde. — M am Ende eines Wortes wird mit zu-
sammengezogenen Lippen, n am Ende wird mit geöffneten Lippen
gesprochen; so dass es oft wie ng lautet. — Ganz ähnlich lautet
das a am Ende eines Worts, auf welches die Virgula (Til) gesetzt
wird. (Deshalb die beiden Schreibarten Tupän und Tupä, Gott).
Digitized by
Google
30
— Nh = ni oder nj. — 0 nach Consonanten und vor a und e
wird manchmal gehört, wo man wohl auch die Trennung durch
einen Accent angibt. — 0 nach a und e mit dem Tu- Zeichen
(~ oderA) bildet den Diphtonglaut, wie im Portugiesischen. — Im
Munde der zahmen Indianer am obern Amazonas habe ich oft
Worte, die nach der gemeinen Schreibung mit a beginnen, so aus-
sprechen hören, als wenn dem a noch ein hohles o vorausginge.
Auch wechselt hier der Laut vielfach zwischen o und u. — P wird
vom Tupi-Indianer um so schärfer ausgesprochen, je mehr er in
Emphase spricht; bei langsamer, leidenschaftsloser Rede wird es
weicher, dem b annähernd. — U, der einfache Vocal, geht bis-
weilen in b über. — U vor a lautet oft wie g oder gh (Ua$ü,
Gua<jü). — Wo zwei uu geschrieben werden, dient das erste als
Gonsonant, der fast wie ein weiches g lautet — T, ein Guttural-
laut, zwischen i und u, kommt dem dutschen ü am nächsten, wird
jedoch mehr durch die Beugung der Zungenspitze nach Unten, als
durch vorgeschobene Lippen gebildet und stets mit einer dumpfen
Aspiration ausgesprochen.
Digitized by
Google
DICCIONARIO, Wörterbuch.
Tupi — Portuguez — Deutsch.
A4 — To (voz de que ehamäo
o cäo) Wort, mit dem man den
Hund ruft,
aan, aani, aaniä, aaniracö — näo,
isso näo, nein, diess nicht,
aagni, aanangai — de nenhuma,
maneira, auf keine Weise,
aangatutenhg — absolutamente de
nenhuma maneira, schlechter-
dings nicht,
aanirea — negativ o dos hörnern
sös, Negation der Männer,
aaniri — negativ o das mulheres,
Negation der Weiber,
aanumg — näo sefa assim, so sey
es nicht,
aba — creatura, Geschöpf, pessoa,
Person, familia, Familie, nacäo
forra, freie Nation.
— quem? wer? quäl? welcher?
— am<S — • alguem, outro, Je-
mand, Anderer.
— amö nheenga rupi — da parte
dälguem, von Jemanden.
— angaipabo ocu ete — tyranno,
Tyran; terrwel, Fürchterlich.
abä carimbabocu— valentäo, Prahler,
tapfer.
— coaub-ey'ma — hörnern tolo9
Thor, Narr.
— cupe tä — a quem, wem.
— cupe-nhöte — a qualquer, jedem.
— cupi rupi oafi — verdadeiro,
wahr.
abaeta okena rupi tupana putäba
ojururef — pedir de porta em
porta, von Thüre zu Thüre betteln.
abä ete — abalisado, wohlhaben-
der, ansehnlicher Mann.
abä ete goacü — illustre, berühmterM.
— ipiä catu oa6 — bemacondicio-
nado, gut gearteter Mann.
— ipid meoäm oae — malacondi-
cionado, schlechtgcarleter Mann.
— ila jüba jara — hörnern rico,
reicher Mann.
— jurupare oae — endemonhado,
teuflischer Mann.
— moacara— hörnern nobre, Edel-
mann.
— nitio oarobiär — COntumaz,
hartnäckiger Mann.
— nitio onheeng oaÄ — pessoa
ruida, ungeschliffen» rauh.
Digitized by
Google
32
Diccionario (upi. A.
abä opabuihe oerico oa6 — aba-
stado, farto, wohlhäbig, satt, voll-
kommen.
— panemo — negligente, sem,pre-
stimOy nachlässig, unnütz.
— puxi — hörnern velhaco, Schelm.
— recö aycabaf — novissimos de
hörnern, die letzten Dinge des
Menschen.
— roonhöte **- hörnern tropego,
Lahmer.
— ta cabe inde — quem te disse?
wer sagte dir das?
abä ta inde — quem es tu, wer
bist du?
— ta jande cui goara — quäl de
nös, welcher von uns.
— ta nedmepöi — quem de disse,
esse mentira, wer sagte dir diese
Lüge?
— ta morandum — quem te 0 con-
tou, wer erzählte es dir?
— lae — quäl sera ? wer wird es
seyn?
— leite — hörnern humide, ein
Demüthiger.
— ayba ocu — abracador, Mord-
brenner; destruidor, Zerstörer.
aba — cabello, Haar.
— morotinga — brancas da ca-
beca, mit weissem Haupte.
aboporu (guaranice) anthropo-
phagOy Menschenfresser.
abatiope, abatyi — arroz, Reis
(Frucht).
abatyi antam — milho, Mais, (Zea).
abe — e (cory'uncäo), und (Con-
junclion).
aca, acai — au Jammergeschrei, ach !
acaiaca — cedro (arvorej, Laurus.
acai , acaigui , acaigoe — ot, ach !
acajü — #pw, Akajobaum.
— anno, Jahr.
— cyca —resina decqju, Akaju-
Harz.
— — ela — idade, das Alter,
acamo — espirro, das Niesen,
acanga — cabeca, der Kopf.
acanga aei — doer d cabeca, Kopf-
schmerz haben.
— catü — habüidade , Tauglich-
keit \juxzo retentivo, Gedächlniss.
— cangoera — crania, Hirnschaale.
— etic — acenar com a cabeca,
mit dem Kopfe winken.
— öca — descabezar, enthaupten.
— ayba — desatinado, unsinnig;
doudo, albern ; vadio, landläufe-
rig; parvo, unwissend; louco9
närrisch; tresvariar, albernes
Zeug reden.
acanga ayba nongara — adoudado,
un bedachtsam, toll.
acangalara — penhasco, Felsen.
acanguapaba — cabeceira , der
obere Theil einer Sache.
dlmofada, travesseiro , Kopf-
kissen.
— rem — fronha, Kissenüberzug,
acanhemo — sobresalto, Ueberfall,
Schrecken,
acara— garca { ave), Reiher ( Vogel.)
ace — corno, Hörn,
aco coice coice — trasantontem,
vorvorgestern,
acoaub — eyma ocü — idiota, toulo,
ein Blödsinniger,
acoayba — manto de pennas, Fe-
decke; trofeo, Siegeszeichen,
acukeri (lusit.) — assucar, Zucker,
acyquira — pedaco, ein Stück,
ae — eile, er; ella, sie; aquelle,
jener; äqual, weicher; he, ist.
— boe — muito a proposito, ganz
gelegen.
— cui — de la, von dort; de la
donde tu estas, dahi, von dort,
wo du bist — hieher.
— cui ikequity — de lä para ca,
von dort daher.
— ile — mesmo, mesma, selber.
— kety — para la, dahin.
— manu verico — la onde tu
estas, da wo du bist.
— nitiö — isso ndöj das nicht.
— pe — ahi lä, da, dort.
Digitized by
Google
tMccionaiio tupi. A«
3a
ae p£ mame oerico — la onde tu
estas, dort, wo du bist.
— p6 rupi — por la, darüber, da
drüben.
— pe tenhe — ahi mesmo, nesse
htgar, gerade dort
— rame (a&reme) — entäo, damals.
— rame ve — entäo mesmo, ge-
rade damals.
— rame ve catü — no mesmo
tempo, zur nämlichen Zeit.
— rece — pelo, que, wodurch.
— rire — dalli por diante, von
da an; depois disso, darnach.
— rire merim — pouco depois,
kurz hernach.
— tenh6 — o mesmo, der nämliche,
aguaca — manceba, Concubine.
aguacaböra — mancebia, concubi-
nato, Concubinat.
aguacara — concubina, Concubine.
aicobg — viver, ha, leben, es ist
aixe — tia, Tante.
aixö — sogra de hörnern, Schwie-
germutter des Mannes.
ajuba — louro (arvore), Lorbeer-
baum.
ajubete — ao mesmo, ebenso, dem
nämlichen; embora, nun denn;
tmäto embora, nun da immer-
hin ; se quer sqa muito embora,
amdaque, so sey es nun, wenn
auch.
— ara amo pupi — quando quer
que, wann immer.
— caci indebo — ainda que te
pese, wenn es dir auch schwer fallt.
— jabe tenem — mas antes isso,
im Gegentheil dessen.
— jabinhote — seja como for,
es sey wie dem wolle.
— jepe amo — qualquer, wer
immer.
— mame* — a qualquer htgar, wo
immer; aonde, wo; quaesquer,
welche immer, jede (plur.)
ajura — pescoco, der Hals,
ajurepy — cachazo, das Genick.
akyrar — abortar, abortiren, fehl-
schlagen,
akyre — verde, grün,
amäna — chuva, Regen.
— ara — dia de chuva, Regen-
tag. f
— okyr — chover, regnen.
— opypyc — choviscar, tröpfeln.
— ry — agoa de chuva, Regen-
wasser.
amanaje — alcoviteiro, Kuppler,
amaniü — algodäo, Baumwolle,
amby — ranho, Rotz, Unflalh.
— öca — assoar, sich schneutzen.
ambyra — morte, defitnto, Todter,
Leichnam. w
amö — outro, ein Anderer.
— abä cupe oetyca cece — tor-
nar a culpa a outro, einem An«
dem die Schuld zuschieben.
— abä mbae — cousa alheia,
fremde Sache, Eigen thum.
— ara pupe — em outra occasiäo,
em outro dia, bei anderem An*
lass, an einem andern Tag.
— abä reläma goara — estran-
geiro, Fremder.
— cobai düba, cobai xüra — a
outra parte, auf anderer Seite.
— hynhe — outras vezes, ein
andermal.
— jab6 — outro tanto, eben-
soviel.
— mam6 — em outra parte , an*
dernlheils. '
— rame — as vezes, de quando
em quando, algüas vezes, von
Zeit zu Zeit, manchmal,
— rame nhöte — por maravilha,
raramente, zum Verwundern,
selten.
— rupi — äs vessas, ao travez,
ao contrario, differente, de ou-
tra maneira; variar, anders, die
Quer, im Gegentheil, verschieden,
in anderer Weise, ändern.
— rupi nhöte — a outro propo-
sito, zu anderem Zweck.
5
Digitized by
Google
34
Diccionario tupi. A.
amö rupi o\c6 — estar fora de seu
direito, ausser seinem Rechte
seyn.
amö rupi, rupf, onheeng — mu-
danca no que falla, Aenderung
in dem was man sagt.
— ve — ainda mais, outro mais,
noch mehr, um so mehr.
— yby cui — de outra terra, de
fora, aus anderm Land, aus der
Fremde.
amome (amum6) — algumas vezes,
manchmal.
amongoty — alem, para alem, aus-
ser, nebst, jenseits, weiterhin.
Änolaba — bigödes, Knebelbart.
amotareymbara oae — mal que-
rente, übelwollend.
amü — irmda, prima da muffier,
Schwester, Geschwisterkind weib-
licher Seits.
anaje — gaviäo, (ave), Geier.
anama — parente, Verwandter.
— acü — indica multiddo, basto,
causa embastecida, Ausdruck von
Vielheit, von Genüge.
— ve — razäo de parentesco,
Verwandlschafts-Grund.
anamac&ba — parentesco, Ver-
wandtschaft
anana — ananas, Ananas-Pflanze,
Frucht
anangai oane — jamais, niemals.
anangaile, anangatutenhe — denen-
huma maneira, auf keine Weise.
andira — morcego, Fledermaus.
an 6 — nunca, niemals.
anga — abna, consciencia, Seele,
Gewissen.
— angaturamaf — abnajusta, gu-
tes Gewissen.
— pocanong santa madre igreja
sacramento pupe f — sacramen-
tos, Sacramente.
— cöayba f — desconsoiado, pai-
xäo, betrübtes Gemüth, Leiden-
schah.
— recobecaba f — grapa, Gnade.
anga teco, angaipaba monhangara f
— alma peccadora, sündige
Seele.
angaigöara — magro, mager.
— goera — magreira, Magerkeit,
angaipaba f — culpa, agastadico,
Schuld,
angaturamaf — ■ Justo, de boa con-
difdo, ein Gerechter, von guter
Art.
angalurama moanga f — kypocrita,
Heuchler,
angalurancaba f — pureza ff alma,
Seelenreinheit,
angaü — murmurar, murren,
anhanga — fantasma, Gespenst,
Schattenbild.
— recu-yba — pdo de lacre, ein
Baum, Vismia.
anhe (affirmativ.) — pois, assim
he, gewiss also, so, auf diese Art.
— cupi — basta que assim he,
genug, so ist es.
aque>a — basta, que assim
foi, genug, so war es.
— roa — pois näo, gewiss, warum
nicht.
pecö — por Ventura, viel-
leicht, zufälliger Weise.
— te-catü — a fe, em verdade,
auf Gewissen, in Wahrheit.
anhö — so, somente, nur allein.
— ayra oae — soHtario, so, ein-
sam, allein.
ani (aani) ( negativ.) — näo, nunca,
nein, nicht, niemals,
animhe (neg.) — näo, nein,
aniracö (neg.) — näo, nunca,
nein, nie.
anirea — negativo dos homens,
Verneinung von Männern,
aniri — neg. das mutheres, item
von Weibern,
anume (prohibitivo) — näo sßja
assim, so soll es nicht seyn.
antam — soüdo, codlhado, fest,
geronnen,
ape-catü — lange, weit, entfernt
Digitized by
Google
Wccionario tupi. A.
35
apekexinga — caivo, kahl.
apuara — globo, die Kugel
apiaba — hörnern, vardo, macho,
Mensch, Mann, männlichen Ge-
schlechts.
apicaba — assento , Sitz, Bank.
apiri (apyri) — junto de mim,
nahe hei mir.
apoe, apoe-catü — longe, weit da-
von.
aquöipe — ähi mesmo, dorlselbst.
ar — nascer, queda, cahir, tro-
pecar, geboren werden, Sturz, das
Fallen, Straucheln.
ara — dia, kora, tempo, mundo,
occasido, Tag, Stunde, Zeit, Welt,
Gelegenheit
— ara santo renonde goara f —
vespera de santo, Vesper- An-
dacht
— ayba ele — tempestade, Sturm.
— cacü — calma, Windslille.
— catü — opportunidade, bonanfa,
schickliche Gelegenheit, heitere
Witterung.
— catü pupe — a boas horas,
a tempo opportuno, zu guter
Stunde, gelegen.
— euipe — meto dia, Mittag.
— ete ocü f — dia gründe de fe-
sta, grosser Festtag.
— iatüca ayra — instante, Moment,
dringend, inständig.
— jabe, jabe — cada dia, ordi-
nariamente, de dia em dia, to-
dos os dias, täglich, gewöhnlich,
von Tag zu Tag, alle Tage.
— kia — dia brusco, neblichles
Wetter.
— nilio ojepe ocü f — accommo-
dar com o tempo — sich in die
Zeit schicken.
— ocyca eyme ve — 'cedo, antes
do tempo. frühe, vor der Zeit.
— oetepe — todo o dia, den gan-
zen Tag.
— ojemokya — offuscar-se o dia,
der Tag verdunkelt
ara ojemopitüne — embrulhar-se
0 tempo, das Wetter wird trübe.
— ojepirar — aclarar o dia, Tag
wird helle, Weder klärt sich.
ara-rangaba f — relogio, Uhr.
arabd — bar ata (bicho) , Blatta,
(Insecl).
aramacü — solha (peixe), Scholle,
ein Fisch.
arame — entdo, damals, alsdann.
aramocara (port) — almopar, früh-
stücken.
arapuco — pica pdo (ave), Specht
(Vogel).
arapua — abelha de terra, Biene,
die in die Erde baut
aralara (port) — altar, Altar.
araveri — sardihha, (peixe), ein
Fisch.
arebo — cada dia, jeden Tag.
areire — apös isso, hierauf.
arfabaca (port) — alfavaca (erva) ,
eine Pflanze.
arfabaca rana — alfavaca de cobra,
Monniera trifolia.
aribo — acima, oben.
aroabe (araguagua) — espadarte
(peixe), Sägefisch, Pristis.
aroaim — caramttfo, marisco,
Seekrebs, Schaalfisch.
aroaneyma — acaso, talvez, zu-
fällig, vielleicht
arobiacara — obediente, gehor-
sam.
arobiar f? — crer, aecreditar, obe-
derer, glauben, annehmen, ge-
horsamen.
arpe — sobre, eneima, über, auf,
darüber.
arucanga — costeUa, Rippe.
arya — ovo, Grossmuller (väter-
lich und mütterlich).
arybo — de dia, sobre, bei Tag,
von oben her.
— goara f — $obre-ceo, himmel-
wärts.
arymairy — arraya gründe (peixe),
Roche (Fisch).
Digitized by
Google
36
Diccionario tupi. A. B. C.
atangapema — espada, maza,
Kriegskeule,
ate (port. ?) — ate que, bis dass.
— coyr — ate que agora, bis
jetzt.
— mbae rame calü ta — ate quando,
bis wann.
— oyme — ate oft, bis dort,
ateyma — preguipa, Faulheit
— ocü — preguicoso, mandrido, ein
fauler Tagdieb.
atücu (jatüca) — baixo, encolhxdo,
estreito, seicht, eingezogen, schmal.
atyaty — gaxvota , (ave) , Möwe
(Vogel),
•lyba (pigoai) — nuca, Nacken,
atyr — rima, Ritze,
auje — basta, es genügt.
— catü — folgo muito, es freut
mich sehr.
— ipö — deve bastar, es muss
# genug seyn. c
— oane — basta ja, nunca mais,
es genügt schon, nicht mehr.
— ranhe — basta por ora, für
jetzt genug.
— ramanhe — subitamente, imme-
diatamente, plötzlich, unmittelbar.
— oarama — para sempre, eter-
namente, für immer, für alle Zeit.
auky — iniür com alguem, mit
Jemand zusammenstossen.
aunhenhe — logo, sogleich.
avara — raposa, ein Fuchs.
averana — tisico, asthma, schwind-
süchtig, Engbrüstigkeil.
avoira (galibi) — espinho, Stachel,
avi — agulha, Nadel.
— coara — fundo & agulha. Na
delöhr.
ay — pregutca (ammal) Faulthier,
(Bradypus).
ayaya — colhereira, Löffelreiher
(Platalea).
ayba — mdo, Uebel, böse.
— puryb — peor, übler, schlimmer,
aye (ayecatü, ayeracö), assim he,
so ist's.
axupe — abeffia de terra, marim-
bondOy Biene, Hummel, die ihr
Nest in die Erde baut.
baboca — circular, im Kreis be-
wegen, umringen.
bebe — voar, fliegen.
bencam (port.) membore f —
abenpoar, segnen.
bera berab — fusilar, chamgar,
blitzen, wetterleuchten.
berab — vibrar, schwingen, schleu-
dern.
bo — per, pelo, em, durch, in.
böya — cobra, Schlange.
— nungara f — cobrela, Blatter,
Mullermal, Finne.
bubui — aboiar, ativiar do peso
a canoa, das Fahrzeug erleichtern.
bubuitaba — boia, Boye, Ankerboye.
C.
(Gonsoante muda) einfaches C.
caä — folhas de erva, ramalho,
mato, Blätter von Kraut, beblät-
terter Zweig, Wald.
— mirim — folhas da arvore
maie, Paraguay -Thee, Hex para-
guayensis.
• — kene rendaba f horta, Garten«
— mondö — capar, jagen.
— mondocara — capador, Jäger.
— peno — mato quebrado, Signal
de caminho, abgebrochene Zweige
im Wald, den Weg zu bezeichnen.
— pixuna (i e. folha escura) —
murta, dunkles Blatt, Myrte.
— poam — ilha, Insel, Waldinsel
(Capäo).
— pöra — habitador de matos,
agreste, rustico, Waldbewohner,
bäuerlich.
Digitized by
Google
Wccionario tupi. C.
9t
eaapyim (caa-pi, capim) — erva,
grama, Kraut, Gras.
— pyir — äUmpar o mato por
baixo, cortar, den Wald unten
reinigen, abhauen.*)
— pyrcaba — sachador, Unkraut-
jäter.
— pyxaba — rossa, Waldrodung.
— reni — beldroega, Joao Gomes,
(erva) Portulaca.
— rete* — mala firme, virgem,
hoher Urwald, im Festland.
— roa — talo das arvores, Sten-
gel, Stamm eines Baums.
— röba — rama das arvores, Ast
eines Baumes.
caa-ryma — farinha de manioca
fina, Satzmehl,
caa-linga — catinga, lichter Wald.
— yby — aml (erva), Indigofera.
caao — cagar, zu Stuhl gehen.
— caao — cursos, evacuapäo de
venire, Diarrhoe.
caapaba f — bacio, secreta, Nachl-
stuhl, Becken, Abtritt.
caba — gor dura, sebo, unto, man-
teiga, Fett, Schmalz, Schmiere,
Butter.
cabacü (port) — cabafO, Kurbiss-
schale.
cabarü (port.) cavaüo, Pferd.
cabiyü — penugem, Gefieder.
caböca — pelar, depennar aves,
ausrupfen , abhären , Federn ab-
zupfen (inde derivatum:
caboculo — pelado, catvo , Indio
ein Abgerupfter, Indianer).
caca — ta, näo bülas, hall! nicht
weiter!
cacoan — anciäo , ein Alter.
caem — ferida sanada, geheilte
Wunde.
cainana — mulher adoudada, in-
qiäeta, tolles, unruhiges Weib.
cairara (caiarara) — espec. de ma*
cacöy Cebus gracilis.
cama — peitos de mulher, Wei-
berbrust.
— jacuicaba — lenpol, cobertor;
Halsluch, Bettdecke.
— pirera — peitos caMdos, welke
Brüste.
— rendaba — leito, Bett
camarära (port.) — amigo, Freund,
camby (cama-hy aqua mammae) —
leite, Milch.
— antam — queiio, Käs.
— cara — ama de leite, Säugamme.
— jöca — mungir, ordenhar, mil-
chen, melken.
— uci — mamar, an der Mutter-
brusl saugen.
cameryc — amassar, esmagar,
kneten, zusammentreten.
camixa (port.) — camisa, Hemd.
camotim — pote, caniaro, irdener
Topf, Krug, Todtenurne.
— monhangaba — olaria, Töpferei
camolim monhangara — oleiro,
Töpfer,
camotim namby — aza de pote,
Handhabe eines Krugs.
— rendaba — cantareira, Ort für
Töpfe.
candirü — especie de peixe , Ce*
topsis candirü.
candür — encurvar, ser carcunde,
sich krümmen, bucklicht seyn.
candyba (canna-tyba) — canavial,
Zuckerrohrpflanzung,
canea rerü f — lanterna, Laterne,
caneön — atribular-se, sich äng*
stigen.
— caba — abafamento , affUcgäo,
canpapo, fadiga, ancia, Schwüle,
Traurigkeil, Müdigkeit, Angst.
— oa£ — estar affticto, betrübt
seyn.
*) Capueira , Capoeira = mato renascente = nach dem froheren , abgetriebe-
nen erwachaener Wald; ist von den Portugiesen eingeführt (caa-pyr).
Digitized by
Google
38
Dicdooario tupl C
cango&a — osso, espinho, Knochen,
Gräte.
— pöra — tutano, Knochenmark
(Gehirn).
canhäne — qfuntar, verbioden, ver-
einigen.
canhan^ara — qjuntador, Verei-
niger.
canh6mo — desaparecer, perder,
verschwinden, verlieren.
canind6 — arara azul (ave),
blauer Arara (Vogel).
canto (porl.) pup6 enöng f —
pör alguma causa no canio,
eine Sache in den Winkel stellen.
caparary — especie de peixe, Pla-
tystoma corruscans.
capivara — (port item ) hydrochoe-
rus, Wasserschwein.
capyc — peräear, kämmen.
capytari — tartarugamacho, Schild-
kröten-Männchen.
cara — raiz de ervai Dioscorea,
Yamswurzel.
— carai — gaviäo, (ave), Geier,
carajurü — especie de tinta ver-
melha, rolhe Farbe, Ghica (von
Bignonia Chica).
caramurü (in Borba) — peixe, der
Fisch, Lepidosiren paradoxa.
oarana , caranda — patmeira , Co-
pernicia.
caranhe — arranhar, copar, es-
garavatar, kratzen, jucken, sto-
chern,
caraoa — especie de pita: planta,
Bromeliacea.
carapana — insecto, Schnacke, Culex,
carapina (porl.) — carpinteiro,
Zimmermann,
earara — mergulhäo (ave), Taucher
(Vogel),
caraybabß f — aryo, arcaryo, se-
raftn, Engel, Erzengel, Seraphin.
— carunf&ra f — atyo de guarda,
Schutzengel.
— qu&ra f — aryo mdo, diabo,
böser Geist, Teufel.
cariböca — hörnern mestipo, Me-
stize, Mischling.
carimbabo — ryo, esfarpodo, stark,
tapfer,
caruaba — pasto, die Weide, das
Futter,
caruara — corrimento, Schnupfen,
Fluss.
canic — urinar, pissen,
carüca — vespera, tarde, Abend,
spät.
— ram6 — ä tarde, am Abend,
caruca — urina, urinol, Urin, Nacht-
geschirr.
caryba — hörnern branco (Portu-
guez), ein Weisser (Portugiese).
caryca — vazar, entleeren.
calaca — ranger, schreien, knir-
schen.
catanha (port.) — castanha, Ka-
stanie.
— pirära f — ouripo, Schaale der
Kastanie.
catimbao repoty f — sarro de
cachimbo, Asche der Tabaks«
pfeife.
calinga — transpirapäo fetida, bo-
dum, stinkende Ausdünstung,
Bocksgeruch (Negerworl?)
catü — bom> säo, gut, gesund.
— et6 — cousa rica, eine präch-
tige Sache.
— — rupi — admiraveJmente,
zu verwundern.
— ixup6 — convemente, geeignet,
vorteilhaft.
— rupi — em boa /?, im guten
Glauben.
— tupana fup6 f — ser grato a
Deos, Gott dankbar seyn.
cau^aba — bondade, prestimo,
honestidade, saude, Güte, Treff-
lichkeil, Ehrlichkeil, Gesundheit
caü — beber vinho, Wein trinken.
cau^aba — bebedice, Trunkenheit
canugo^ra — beberräo, amigo de
vinho, Trunkenbold.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. 0.
3»
cauim — vinho, Wein (gegöhrnes
Getränk aus Mais, süsser Man-
diocca).
cauim beyuxicara — aguardente de
betfu, Branntwein aus Brod von
Mandrocca Mehl.
— cai — vhtagre, Essig.
— nheeng&ba — taverna, Wirths-
haus.
— piringa — vinho de videira,
Trauben- (rother) Wein.
cauim tat& — agua ardente, Brannt-
wein.
cayc&ra — trincheira, arrayal,
Verhau, Pallwade, Dorf.
ce — ter sabor, schmecken.
ceaqueme — cheirar bem, wohl
riechen.
cear&ma f ? — cea, Abendessen,
— ve — cear, zu Abend essen,
cebui — lombrigas, mmhocas, Wur-
mer, Regenwürmer.
— peba — sanguexuga, Blutegel.
cec4 — OlhOy Auge.
— arybo go&ra — capella do
oOio, pälpebra, Augen lied, Wim-
pern.
— beryb — flato , vagado , Bläh-
ung, Kopfsch windet.
— canhemo — cegar, blenden,
das Gesicht verlieren.
— ete — agudeza de vista, astu-
cia, acerta^ Schärfe des Gesichts,
Schlauheit, Scharfsinn.
— eyma — cego, blind.
— eyma nongara oalaf — andar
com OS olhos fechados, mit ver-
schlossenen Augen gehen.
— iapara — torto dos olhos,
schielend.
— iapirarar irunamo, o mAem —
oOiar tfesguelha, von der Seite
ansehen.
— morotinga — atvo dolho, das
Weisse im Auge.
— pec&nga — sobrancelha, Augen-
brauen.
— pecö — vista, das Sehen.
eecipecoete — vista aguday scharf
sehen.
— pirarocu — olhos espugal hados,
mit weit aufgerissenen Augen.
— pomim — pestanejar, blinzeln.
— pung& — terpol do otho, Bläs-
chen am Augenlid, Gerstenkorn.
— pycö ojemoal&ca — encurtar*
se a vista, Abnahme des Seh-
vermögens.
— raynha — merma do olho,
Pupille.
— ro& f — oculos, Brille.
— ry — lagrima, Thräne.
— ry cururu tekyr — lagrimgar,
weinen.
— tepy tepy — olhos encovados,
eingesunkene Augen.
— tüngu — belida do olho, weis-
ser Fleck im Auge.
cec&pe calü oicö — estar bem a
vista, gut sichtbar seyn.
cecarai — descuidar - se : esque-
cer-se, aus der Acht lassen,
vergessen.
cedur — adquirir, buscar, procu-
rar, especuiar, indagar, erwer-
ben, suchen, verschaffen, be»
trachten, untersuchen.
— ete — rebuscar, nachsuchen,
nachlesen.
cecateyma — avarento, illiberal)
geizig, engherzig.
— rupi mirim — poupar, sparen*
— oeü opabinhe mbae rece f,
ambifäo, Ehrgeiz.
cece — (praep. dativ.) — d, ds,
der, dem, denen.
oecö — compleicäo, Leibesbeschaf-
fenheit.
— abinhe — acostumadamente,
gewohntermassen.
— beb6 jebyre f — resuscitar,
aufwecken.
— bebec&ba f — resurredipo, Auf»
erstehung.
— co&ub ar&ma ojurure f — pe-
dir concelho, Rath verlang«.
Digitized by
Google
40
Diccionario tupi. G.
cecö meoamf — eiva, Haar, Faser,
Mangel
— tenhe — habito, costume, Ge-
wohnheit.
cecobiara — resposta, Substitute,
penhor, Antwort, Stellvertreter,
Bürge, Pfand.
ceem — docey süss.
— kyla kytaf — confeitos, Süssig-
keiten.
— oae — estar adopado, ver-
8Ü88t seyn.
ceembüca — salgado, sedobre, ge-
salzen, brackisch.
cegy — carretar, carregar, mu-
dar, herbeiführen, tragen, ver-
ändern.
cegylaba — carreto, das Führen.
cegylara — carretador, Karren-
rührer.
ceicoära(teicoara) — cu, das Gesäss.
— epunga acemo — hemorrhoidas,
Hämorrhoiden.
~ molaca — batecu, auf den
Hinlern fallen.
— oeü — bicho, corrvpcäo, (A>-
enfa), Krankheit des Afters.
cerya — rebanho, mutäddo, Heerde,
Schwärm, Vielheit.
cejar — deixar, desamparar, las-
sen, verlassen.
oejueü — sete estreHo, as pleia-
das, Siebengestirn.
ceky — atrahir, puxar, tirar por
forpa, an sich ziehen, stossen,
mit Kraft ziehen.
— cemo — cercar, dar cerco,
umgeben, umschliessen.
— cotinga — dar d vela, ab-
segeln.
cekyje — temer , medo, furchten,
FurchL
— rupi — com medo, mit, aus
Furcht
cembyra — sobros, firagmentos,
restante, Brocken, Bruchslücke,
Uebcrrest
cememboe — discipuJo, Schüler.
cemeyba — äba, borda, Rand, Saum.
— mamana — embamhar, bdin-
ha da costura, einsäumen, Saum
einer Naht
cemimotara — liberdade, Uvre al-
vedrio, Freiheit, freier Wille.
— rupi — consentimento, vohm-
tariamente, alarga, a redea solta,
Zustimmung, freiwillig, frei, mit
verhängtem Zügel.
cemimotara rupi oicö — senhor de
si, sein eigener Herr.
— rupinhöte — a torto e a direito,
querein, unbedacblsam.
cemericö raueupara f — amigo de
sua mulher, Freund seiner Frau,
— polftcaba — desperado, roivo,
verzweifelt, rasend.
cemö igara cui — desembarcar da
canoa, ausschiffen.
— ixupe — oecorrer ao encontro,
entgegenlaufen.
cendape catu — no mesmo kigar,
an demselben Orte.
cendü — escutar, ouvir, erdender,
perceber, horchen, hören, ver-
stehen, begreifen.
cendy — bäba, Geifer, Speichel.
— cururu — babar-se, sich be-
geifern.
cendyi — arder, claridade, hiz,
brennen, Helle, Licht
— oane — acender-se, ja arde,
sich entzünden, es brennt schon.
— püca — htzir, rehizir, resplan-
decer, leuchten, glänzen, Wider-
scheinen.
oane yg — aclarar a agua,
das Wasser klären,
cenemby — camaleäo (bicho),
Art Eidechse,
cenhei — rebentar a semente, nas-
cer a planta, Austreiben des
Samens, wachsen einer Pflanze,
cenöi — chamar, rufen.
— cera rupi — nomear, nennen,
cenonde ele — muito antes, viel
früher, eher.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. €.
41
cenonde goara — antecessor, pri-
mogenito, Vorgänger, Erstgebo-
rener.
— goara (uara) el6 — antepas-
sados, Vorfahren.
— kety ocacao — adiantar-se,
voreilen.
— mirim — adiante mais, pouco
OHteSy mehr voran, etwas früher.
— omombeü — pronosticar, vor-
her verkünden.
— ranhe enöng — antepör, pre-
ferir, vorsetzen, vorziehen.
— eice — antecipar-se, zuvorkom-
men.
cepetü (port.) — espeto, Spiess,
Bratspiess.
cepetu jebyr — tornar o espeto,
den Bratspiess umdrehen,
cepiaca (velmaem) — ver, sehen,
cepiacaba — apparencia, semblante,
cor, Ansehen, Aeusseres, Schein.
— moanga 09Ü f — apparente,
sichtbar, offenbar.
— ocanhemo — desbotar, die Farbe,
das Ansehen* verändern.
cepoly — tripa, intestinos, Darme,
Eingeweide.
— j6ca — estripar, ausweiden,
cepoylaba — borri/ador, Ott agm-
dor, Giesskanne, Wasserer.
cepy — preco, valor, resgate, Preis,
Werth, Ranztonirungspreis.
— meeng — premiar, compen-
sar, pagar, belohnen, vergüten,
zahlen.
— n6ng — avaUar, avaliapäo,
schätzen, Preisbestimmung.
— 0911 eyma, epiriman — com-
prar barato, wohlfeil kaufen.
— quera ojurure — pedir a divido,
die Schuld verlangen.
— rece — interesse, Nutzen, Vor-
theil, Gewinn.
— yg — borrifar, aguar, begies-
sen, wässern.
cepycei — estar dorminhoco, schläf-
rig seyn, Langschläfer.
cepycei minhe nongära — amodor-
radOy schlafsüchtig, lethargisch,
cera — nome , Name.
— arpe goara — sobrenome, apel-
Udo, Zuname.
cerakuena — fama% Ruf.
— catü — boa fama, guter Ruf.
cerayma — pagäo, cathecumeno,
Heyde, Christen schüler.
cereb — lamber, lecken.
cer6c — bapHsar, taufen,
ceryca — vasar a mare, correr 0
liquido, Ebbe des Meeres, Laufen
einer Flüssigkeit,
ceta — muito, viel.
— ei — muitas vezes, oft, viel-
mals.
— mba6 — abundancia, riqueza,
Ueberfluss, Reichthum.
— • mbae jara — abastado, rico, ein
Reicher.
— — oeü 09Ü — proezas, Hel-
dentaten.
— rupi — de muitas maneiras,
auf vielerlei Weise.
celama — patria, Vaterland,
cete — corpo, humanidade, Kör-
per, Menschheil.
— amanö manö — falhar-se dos
membros, Absterben der Glied-
massen.
cetüna — cheirar, tornar o chetro,
riechen, Geruch annehmen,
celyma — perna, das Bein.
— cangöera — cana da perna,
Röhrknochen im Schienbein.
— capara — coxo , aleyado,
hinkend, lahm.
— roö — barriga da perna, Wade,
cigie mirim — tripas, Gedärme.
— ocu — estomago, Magen,
cinco ei f (port) — (Anco vezes,
fünfmal,
cinoaba — barba, Bari.
— oae — barbado, bärtig.
— ocenhei — apontar a barba,
den Bart zustutzen.
cipö em — alcaeüz, Süsshok.
6
Digitized by
Google
*2
Diccionario tupi. C.
cö — roca, quinta, abgetriebener
Wald, angebauter Ort, Landgut.
coae — este, esta, isto, dieser,
diese, dieses.
— arama — para isto, dafür, zu
diesem Zweck.
— rece — por esta razäo, aus
diesem Grunde.
— rendape — neste tugar, an
diesem Orte.
— rire — depois disto, nach diesem,
coa roeeng — moslrar, apresentar,
declarar, dar a säber, inculcar,
expdr, offerecer, representar,
zeigen, vergegenwärtigen, vor-
stellen, zu wissen thun, erklären.
coara — buraco, furo, Loch, Oeff-
nung, Aufenthaltsort.
coaracy — sol, Sonne.
— aroanö — eclipse do sol, Son-
nenfinslerniss.
— ara — veräo, esiio, tempo de
sol, Frühling, Sommer, Sonnenzeit.
— beraba — raio de sol, Son-
nenstrahl
— piacaba — chapeo de sol, Son-
nenhut, Sonnenschirm.
— rangaba f — relogio de sol,
Sonnenuhr.
— rendya — resiia de sol, Son-
nenstrahl zwischen Wolken.
coaliacaba — pintura, letra, Malerei,
Zeichnung, Buchstabe.
coatiacara — pmtor, escriväo, Ma-
ler, Schreiber.
coatiar — pintar, escrever, malen,
schreiben.
coaub — conhecer, reconhecer, sa-
her, kennen, erkennen, wissen.
— cepiacaba rupi — conhecer de
vista, von Weitem erkennen.
— morandüba — säber novidades,
Neuigkeiten wissen.
— ucar — fazer säbedor, kund
geben.
morandüba — descobrir a
segredo, das Geheimniss ent-
decken«
cocenöi — eis-aqui, siehe da.
cocinheime cui vi — desde muilo
tempo, seit langer Zeit.
goara — antigtässimo,
sehr alL
cocöi — cahir a firuta, das Ab-
fallen einer Frucht
coema — manhd, Morgen.
— ete — manhä clara, früher
Morgen.
— eyme ve poame — madrugar,
früh aufstehen.
— pyra pirang — claräo da manhä,
aurora, Morgenröthe, Morgen-
dämmerung.
— pyranga — madrugada, Mor-
genfrühe.
coice — Jiontem, gestern.
— coice — antehontem, vorgestern,
coipe — cu> der Hintere, Gesäss.
coite — ftnaknenle, endlich,
comeengaba — tndicio, Anzeichen,
comenda — feyäo, Hülsenfrucht
— ocü — fava, Bohne.
conapü — mero (peixe), ein Fisch
(Gujubü gua9Ü Afercgrav.)
conhara (port) — cunhado, Schwa-
ger.
coom — arder, latejar a ferida,
brennen, klopfen; von der Wunde
gebraucht.
cope — cöstas, Rippe.
— cangoera — espinhapo, Rückgrat
— rupi — por traz, d falsa fe;
ausencia, nach rückwärts; mit
Arg; Abwesenheit.
copiara — alpendre, Oberdach,
tragbares Vordach.
copixaba — roca, quinta, abgebau-
ter Wald, Hof, Bauerngut.
— cui — da roca, auf dem Hof.
copyr — cortar mato, au ropar,
den Wald umhauen, um bepflanzt
zu werden,
coquera — ropa velha ou capoeira,
verlassener Anbau,
corai oane ixui — aborreeer-se de
algüa cousa, etwas verabscheuen.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. G.
43
corera — aparas, farelo, rebo-
talho, argueiro, Abfall, Kleien,
Ausschuss, Hälmchen.
eori — logo, sogleich.
— mirim — logo, daqui a pouco,
sogleich, nach einer kleinen Weile.
coromo cori — pelo tempo adiante,
später, mit der Zeit
cororong — gargarejar, roncar
dormindo, ausgurgeln, im Schlafe
schnarchen.
colü - coiuc - nongara — pontada,
Seiteuslich, Pleuresia.
colüca — picar, stechen.
colucaba — picadura, estocada,
facada, aguilhäo, Stich, Sloss,
Wunde mit einem Messer, Sta-
chelspitze.
colüc — aümpar, lavando, reini-
gen, durch Waschen.
coyabe — assim, assim mesmo, a
modo, so, ebenso, nach Art.
coyr — agora, hoje, jetzt, heute.
— amö — axnda agora, noch
jetzt.
— nitio — agora näo, jetzt nicht.
— rire — daqui por diante, desde
agora, von nun an, von jetzt.
— tenem — agora sim, gerade,
eben jetzt.
— ve — ao presente , ja agora,
ja logo, gegenwärtig, nun schon,
sogleich.
cruca (coruca) f — cruz, Kreuz.
cua — ciniura, cadeiras do corpo,
meto de qualquer cousa, die
Hüften, Mitte des Leibes oder
einer Sache, Gürtel.
— canga — quadril, Hüftbein.
— pecoacaba, — cingidouro, Gür-
telband.
cuacü — encobrir, atabafar , be-
decken, zudecken.
cuandü — ouripo cacheiro (bicho)
Hystrix prehensilis, Stachelschwein
mit Wickelschwanz.
cuapaba — sabedoria, Weisheit,
Wissenschaft.
cuapara — discreto , säbedor, fa-
miliär, corihecido, gescheit, ver-
ständig, vertraut, bekannt.
cube catü — agradecimento , para-
bens, Danksagung, Glückwunsch.
— catucaba — galardäo, Beloh-
nung.
— eatucara — gratificador, Ver-
gelter.
cunham — mulher , femea, Frau,
Weib.
— cacoare — mulher anciä, altes
Weib. ,
— capixara meengara — alcovi-
teira, Kupplerin.
— coar-eyma — mulher donzella
(i. e. sem buraco), Jungfrau.
— inema momoxicara — mulfter
adultera, Ehebrecherin.
— goaimim — mulher velha, altes
Weib.
— membyra — sobrinho, sobrinha
do hörnern, Neffe, Nichte des
Mannes.
— mema — parente por afini-
dade, verschwägert.
— mendacara — mulher casada,
Ehefrau.
— mendacar-eyma — mulher sol-
teira, lediges Weib.
— mocü (port.?) — moca, don-
zella, Mädchen, Jungfrau.
— paria — sota de mulher, Wei-
berschürze.
— rapixara — effeminado , wei-
bisch.
— rupiara — amigo de mulheres,
Weiberfreund..
eunhatem — rapariga, Mädchen.
cura curao — chamar nomes in-
juriosos, beleidigende Worte
sagen.
curie curi — depois e näo agora
hofe (fallando da hora fiitura),
dann und jetzt nicht; Heute
(von künftig gesprochen.)
curucurulem — acada passo, a
miudo, jeden Augenblick, oft.
Digitized by
Google
44
Diccionario lupi. C Q. (S.)
curüba — sarna, borbulha, bro-
to&a, Krätze, Blatter, Ausschlag.
curucaba — garganta, papo, guela,
guelras, Kehle, Kropf, Rachen,
Kiemendeckel, Kiemen.
— epunga 0911 — esquinencia,
Kehlsucht, Halsbräune.
— ipoi oae — gorgomilho, Magen-
schlund.
~ ojekendao — cerrazäo do petto,
pigarro, kurzer Athem, Engbrü-
stigkeit.
curumata — especie de peixe,
Schizodon.
curumim (columim) — rapaz,
Bursche, Junge.
— 09Ü — rnoco, Knabe, Jüngling.
— 09uc4ba — mocidade, Jugend-
alter.
cururü — säpo, Kröle.
cururüc — fallar por entre os
dentes, remungar, rosnar ; rugi-
do das tripas, zwischen den
Zähnen sprechen, nachtönen,
zwischen Zähnen murmeln, schnar-
chen; Gurren in den Gedärmen.
eurutem ! (incitando) — cedo, de-
pressa, brevemente, bald, schnell,
kurz!
— oarama — a pressa, para lo-
go, dentro de poucos dias, de
passagem9 de pressa, in Eile,
sogleich, in wenig Tagen, vor-
übergehend, schnell.
— oala — accelerar os passos,
den Schritt beschleunigen.
— ramö — ha pouco tempo, vor
wenig Zeit.
(Gonsoante semivogal, sibilante =
S vel inier S et Z.)
9aang — arremedar, imitar, aven-
turar, provar, gosto, nachahmen,
versuchen, wagen; Sinn des Ge-
schmackes.
caangaba — balanpa, die Wage.
9aba — peludo, haarig.
9abaa — enseada do rio, do mar,
Bucht des Flusses, des Meeres.
9abaipös — bebado , betrunken,
Trunkenbold.
9abe — bolor, Schimmel, Moder.
— oae — cousa bolorecida, ver-
schimmelte Sache.
— oäne — estar com bolor, ver-
schimmelt seyn.
9abec6m — cavar, graben, aus-
höhlen.
9aberec l. 9ap6c — chamuscar,
er estar ao fogo, absengen.
ca9a«9ac4o f — repassar, trock-
nen, bügeln.
ca9ao — atravessar , passar , pe-
netrar, durchkreuzen, durch-
gehen, durchbohren.
9a£ao ete cangaba — Sahir de foz
em fora, aus der Mündung in's
hohe Meer fahren.
9a9ao rupi iacanga f — passar
pelo entendimento , verstanden
werden, verstehen.
9acao nhöte, apecaiü rupi — pas-
sar de largo, weitaus durch-,
öfler übergehen.
9a9abora — tras/egar, vasar, des-
fecharf über- ausgiessen, los-
lassen.
9acucanga — ralo, näo tapado,
locker, ohne Deckel
cacai — lenha de S. Joäo, muida,
chamizos, Holzspähne zum An-
zünden.
9acamby — virilha, Schaamleiste.
cacamby pene — rotura de virilha,
Leistenbruch.
9acapem — ventrecha, Nabelbruch.
9acapira — bico, ponta, Schnabel,
Spitze.
— cantim — ponta aguda, scharfe
Spitze.
cace, caceme — algasarras, Lärm,
Geschrei.
Digitized by
Google
BSccionario tüpi <?. (&)
eaceine — bramir, bramar, gemer,
gritar, brüllen, heulen, weinen,
schreien.
cacöca — gurgulho, Warm im Ge-
treide, Made.
cacy — döer, importar, ter pena,
schmerzen, stark wirken, Ver-
druss haben.
— rupi — asperamente, scharf,
schmerzlich.
cae — se, wenn,
cagica — nervo, veia, Nerve, Blut-
ader.
— oeu — arteria, Schlagader,
cai — azedo, sauer, herbe.
— oae — cousa azeda, agra,
eine sauere, herbe Sache.
taibö — agourar, wahrsage«,
caboncara — agoureiro, Wahrsager,
eaibyra — gengwa, Zahnfleisch,
caicaba — giz, Kreide,
caunfee — aspero, qtrina, game,
rauh, holpericht, die Ecke.
— tima-oae — cousa amoktda,
afiada, eine geschliffene, feine
Sache.
^ayiba — queixada, queixo, Kinn-
backen.
cakaqutra — ausencia, consequen-
cia, apoz, atraz, Abwesenheit,
Folge, hinterdrein.
— goara — ultimo, der letzte Mann.
— jebyr — tornar par atraz, recuar,
umwenden, zurückweichen.
— kety maem — olharpara ttaz,
oJhar desguelha, zurück-, von
der Seite ansehen.
— ve — consequentemenie , folg-
lich, schliesslich.
fakybone — arder o corpo, Hitze
haben,
cainha — dente, Zahn.
— cocdi — cakhr os dentes, Aus-
fallen der Zähne.
eanhe — a presset, repentinamente ;
pressa, unpeto, schnell, plötz-
lich; die Eile, das Ungestüm.
eantam — ryo, duro, fest, hart
caniam iacanga — cabe$udo,rude,
Hartkopf.
— rupi — de forpa, mit Gewalt
canlim — bico, Schnabel.
— pecü — espordo, Sporn,
capec — tostar, rösten.
capirön — carpir, prantear, Urnen-
tar, weinen, heulen, klagen.
capirön -ambyra — premto de de"
fimto, Todtenklage.
capixara — proximo, der nächste.
capö (cepö, cipö) — ratz, Wur-
zel, Schlingpflanze, Liane.
capomim — dar dolho, fechar os
olhos a imuda, blinzeln.
capua — de pressa, schnell.
eapucai — elamar, apregoar, apu-
par, gritar por alguem, bra-
dar, rufen, ausrufen, verspotten,
Jemand rufen, schreien.
eapucaya — gaüinha^ das Huhn,
die Henne.
— copia oane — gälHnha poedeira,
Leghenne.
*— mirim — pintO, Hähnchen.
**- nheenga rame — de madhtgada,
Henne, die am Morgen kräht
— potyra — exito do gallo, Hüh-
nersteige.
— roca — galiinhäro, casa de
galHnhas, Hühnerhof, Hühnerhaus.
capy — escaldar, queimar, cau-
terisar, brühen, absieden, mit
Brenneisen brennen.
— capy — afoguear, entzünden.
— rete — abrasar, verbrennen.
— lata — accender, atear fbgo,
anzünden, Feuer machen.
capya — tesHculos, Hoden.
— jöca — copar, verschneiden,
capycön — ponta de terra, Land-
spitze.
caron — esperar, warten,
caroncaba — espeetapdo, espe-
ranca, Erwartung, Hoffnung.
earoncVra — espeetador, espera-
dor, der Erwartende, Hoffende,
caryba — cacho, Traube, Rispe.
Digitized by
Google
Dieeionario tnpL Q. (S.)
earyba-bacova — cacko de ba-
mma, Traube von Bananen.
eatykoera — bagaco, borra, Trester,
Sau, Hefe.
— rendäba — mOKtxro, Misthaafen.
catypy — bockeeka, face* de ro-
sto, Wangenhöhle, Wangen.
eaucüb — om*, erümmr, heben,
schätzen.
— eatucaba - rupi — afdcomda-
meräe, zärüieh.
— ete — 1er em wmyta estimafmx,
sehr hoch schallen.
eaueupära — mmmdor, esämador,
amamte, qaendo, Liebhaber, Ver-
ehrer, Gehebter.
eaynha — grdo, sememtes , Samen,
Körner.
— jöca — debidkar, Körner aus-
lösen, dreschen.
eayr — gisar, riscar, zeichnen,
Striche machen,
cayeaba — riscm, giz, Zeichnung,
co — w, in.
eoan-hyra — JMMCQ tearo, Udo de
pkmta, xarte Binsen, Trieb einer
Pflanze,
eoän mitera — cerme dm madeirm*
Berz vom Holze,
eoba (tzobä) — rosto, coro,
Antlitz, Gesicht
— ey — cmmatdo, malemea-
rmdo, satarmo, tristomko. trast-
imdo, mürrisch, hassnehen Ge-
sachtes, meUnchohsch , traurig,
verlegen aussehend.
— cy irunamo maem, olkmr com
meios otkos, schief ansehen.
— ey oico — esmr triste, trau-
rig seyn.
— jnba — rosto paJädo, des-
mmado, blasses Antlitz, ohn-
mächtig.
— juba ooa — cmrm de morto,
Todlenanuitz.
— kytäm — smat* rerruga de
rosto, Zeichen, Warze im Ge-
eobä inongatironeaba — emfiato de
rosto, Zierde im Gesieht.
— ooü — caraca, severidmde,
wildes Gesicht. Strenge.
— pecanga — macoo de rosto,
volles Gesicht, Backen.
— pecüyea — iamcar em rosto,
ins Gesicht werfen, tadeln.
— pokee — rebucar-se, sich ver-
bergen , verhüllen .
— pyteca — esbo/etear , Ohrfeige
geben.
— rangäba — mascara, Larve,
Maske.
cobainda-eui — dm amtrm parte,
dalem, von der andern Sehe,
jenseits.
cobaindape — baadm dalem , jen-
seitiges Ufer.
cobaitim — mtuOmr, mpetir , sa-
mr ao emcomtro, emcomtrar ml-
gmem, abschneiden, verhindern,
entgegenkommen, begegnen.
eobaixara — oppör. de fronte, ob-
stoado, mttmde, bmda, Imdo,
entgegensetzen, gegenüber; Hin-
derniss, Hälfte, Seite.
— inbeenga — repBcmr, antworten.
— jabe jabe cm — de cmdm parte,
von jeder Seite.
— kery — parm m oatrm bamda,
auf die andere Sehe.
— tarnen poryb — m mmtor parte
dm emasm reparüda, der grossere
Antheil einer abgetheälen Sache.
eobake — deerca. ao pe, jumto,
ao perto, perto. remte a Ukarpa ;
pretemem, bei, nahe, daneben,
dicht an der Seite; Gegenwart
— eatü — tarnte, em prtsemfo,
vor, in Gegenwart
— cui — de perto* ganz nahe.
— goära — wismko, Kachbar.
— nipi — mo reder, rrngshemm.
cobay — terra dmkm do mar
{Portugals das Land
des Meeres.
cofenym — rabo, Schwanz, !
Digitized by
Google
Diccionario tupi. Q. (S.)
47
cobaya acyca — derribado, nieder-
geworfen, umgestürzt,
cobayana — contrario, inimigo,
Gegner, Feind,
cobaygoara — hörnern dauern do
mar (Portuguez), ein Mann von
jenseits des Meeres (Portugiese).
joc (v. poe) — rebentar a corda,
Springen der Sehne, Saite,
cocanga soffrer, soffrido; pacien-
cia, paciente, leiden, dulden;
Geduld, der Geduldige,
cocoen — pisar com as mäos, mit
Händen nieder-, zer-, fest-drücken.
cokendä — cerrar, tapar , zu-
schliessen, verstopfen,
cokendab-yby öca pepe f — mu-
rar, mauern (am Haus),
cokendaböca — desafferoffiar, auf-
schliessen, aufriegeln,
cokendapaba — rolha, tapadoura,
Stöpsel, Propfen, Deckel,
coö — carne, caca, animal, Fleisch,
Wildpret, ein Thier.
— mitera — amargo , bitter.
cöo oeü — alimaria, grosses, wil-
des Thier.
— papao f — quinta feira, Don-
nerstag.
— pirera — couro , Fell, Leder,
copar — per der o caminho, em-
paneirar, den Weg verlieren,
eopia — ovo, Ei.
— rerü — oveiro, Eierstock.
— tacaca — clara d'ovo, Eiweiss.
— tagoa — gemma d'ovo, Eigelb,
Dotter.
copiara — achague , Krankheils-
anfall.
copir — levantar, arregacar, car-
regar levdndo, aufheben, auf-
schürzen, tragen.
coröoa — romper, brechen.
coryb — alegre, lustig.
— oicö — esiar alegre, lustig seyn.
cotyngyba — mastro de canoa,
Mast eines Fahrzeuges,
cuaeü — veado , Reh.
cuacu apara — veado de cornos,
Hirsch,
cuacume — cobra, Schlange.
— apiaba (i. e. cobra homeu) —
bodo, Lamantin, Kuhfisch.
cueurejü — cobre d'agua, Wasser -
(Riesen-) Schlange,
eugui — asul, blau,
cui (partic) — da, de, do, deren,
dessen.
— v6 (praep.) — desde, seit, bis.
cup6 (partic.) — do, aos, äs, a,
dem, der, denen,
cupi — de veras, he verdade, ge-
wiss, es ist Wahrheil.
— c4ba ocomeengoae f — te&H-
munho, Zeuge.
— catü — a fe, certamente de
certo, po verdade, auf Gewissen,
sicherlich, nach Wahrheil.
— catü ipö — provavebnente,
wahrscheinlicherweise.
— — rupi — he possivel q'/össe
assim, es ist möglich, dass dem
so sey.
— jabe — assim-he, so ist es.
acquera — assim foi na
verdade, so war's in Wahrheit.
— onheeng — ter rafäo, Recht
haben.
— rupi — infallivelmente, na ver-
dade, unfehlbarerweise, in Wahr*
heit.
— tu quae — he isto, assim, es
ist so, wirklich.
— liteü — assim he na verdade,
so ist es in Wahrheil.
cupicaba — verdade, certeza, Wahr-
heit, Gewissheit,
cururü — mexilhdo, Wassermuschel,
cuü — morder, mastig ar, beis-
sen, kauen,
cuucaba — dentada, mordedura,
ein Biss.
— cara — mordedor , roedor,
ßeisser, Nager.
— cuü — roer, abocanhar, qa^
gen, anbeissen.
Digitized by
Google
48
Dic<ri*>nano lupk B.
&
eacanherao — esmorecer, ohnmäch-
tig, muthlos werden.
earpe enöng — sobrepör, darauf
setzen.
eauky — enternder com atguem,
mit einem Händel suchen, Ver-
druss machen.
ecarimbabo rupi — ä /brfa, mit
Gewalt.
— rupöeraco — kvar d /orpa,
mit Gewall wegnehmen.
ecalü — bem, bom, wohl, gut.
— rupi — em boa fe, ücitamente,
in gutem Glauben, zulässiger
Weise.
ecatüpe — nu, nackt, unbedeckt.
ecoema piranga eyme 06 — ante-
manhä, vor Tag, sehr frühe.
— rame — pela manhä, am Morgen,
ccope — iraicäo, Verrath.
— rupi — d iraicäo, mit Verrath.
eem (affirmat) — sm, Ja.
eik6 — entrar, eintreten,
emaaci — doenpa, Krankheit.
— ayba — contagio, doenpa mä,
ansteckende, schlimme Krankheil.
embae — seu, sein.
embiara — caca, pesca, Jagd,
Fischfang.
embira — casca, fio, Rinde, Faser.
emoete — adorar , sanäftear, re~
verenciar, anbeten, heiligen, ver-
ehren.
emoelecaba f — cuUo , adorafäo,
Gullus, Anbetung.
emoelecaraf — adorador, Anbeter.
emombae — acordar a outrem,
einem zugestehen.
emongeta — conselho, Ralh.
— ayba rupi — aconselhar mal,
übel rathen.
— catü rupi — aconselhar bem,
wohl rathen.
enduape — tanga de pktmas
d'Ema, Schürze von Slraussen-
federn.
I e*e-oaarüoa — boas iaries, guten
Abend.
«ne-coema ~ bom dias, guten Tag.
en£me — feder, stinken.
ene-pylüna catü — boas noites,
gute Nacht.
enganane (port.) — enganar, ten~
tar, defraudar, betrügen, ver-
suchen, berauben.
enöng aba pöpe — entregar, über-
geben.
— eangaba — sinalar, seüar, be-
zeichnen, mit Siegel bedrucken.
enongatü — guardar, verwahren,
epeba — pus, materia, Eiter.
— antam — carnegäo, Granula-
tion der Wunde.
epö pecyca — apertar a mäo,
die Hand drücken.
epö ürpe enöng — sugeilar, un-
terwerfen.
epöpe ve — com tudo, dennoch,
nichts desto weniger.
eporoc mirim oane — aHviar do
peso a canoa, das Fahrzeug er-
leichtern.
epolopao irunamo onheöng — fal-
lar aspero, hart reden.
epunga ocu opilapäo, Verstopfung.
epy — cäicerce, prineipio, Grund-
lage, Grund.
— cui goara f — original, Urbild.
— rupi — pegado, junto; ir a
pe, anhängend, nahe; zu Fuss
gehen.
— catü — ao longo, von weitem,
epya — corafäo, das Herz.
— cui catü ojururef — pedir com
efficacia, mit Erfolg bitten.
— oeü — valeroso, tapfer.
— popöre — palpitar 0 corapäo,
Klopfen des Herzens.
— rojebir — penitencia, Reue.
oane oicö f — estar com-
pungido , Gewissensbisse haben.
— yba goere — firenetico, wahn-
sinnig, toll.
equem (imperal) — vat , gehe.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. £. G.
49
enqö — levar, wegtragen.
ere calü (exclam.) — ei lo vai,
old, alto, immer zu, heda, halt.
ereicö ayba — maltratar, miss-
handeln.
erimbae — antigamente, vor alter
Zeit
— ete — mais antigamente, vor
sehr langer Zeil.
— oäne — ja ha muito tempo,
es ist schon lange her.
— v6 — ha muito tempo, es ist
lange her.
erure — irazer , ziehen,
etapüa — prego, Nagel.
el6 (affirm. augmental.) — em
muito, viel, sehr viel,
ey — vez, Wechsel, Gelegenheit,
eyma — sem, ohne,
eyme ve — antes que, bevor
dass, eher.
fanira (port.) — fmdl, Trichter.
e.
(G he aspero ferindo A,0,U; brando
sobre£,J,Y. G ist scharf vor A, 0, U ;
weich, fast Seh oder J, vor E, J, Y. )
gereragoay — pataratear , Lügen
erzählen,
gereragoya — patarata, Lüge,
gererago&ya ayba monhangdra —
aleivoso, verräiherisch, lügenhaft,
getyca — batata, Knollenwurzel,
gigui — naza, couo, Fischreuse,
goabirü — pato, Enle.
goa9Ü (a9Ü, 096) — grande, gross,
goacapü — päo de giräo, Holz zu
einem Gerüste oder einer Bank,
goaimim — velha , alles Weib.
— ela nheenga-moanga quera —
adagio, Sprüchwort (was alle
Weiber sprechen).
goaimim uirap&raf (port.) — arco
da velha, Iris, Regenbogen.
goananä, — marrecäo (ave), wilde
Ente.
goarab& — pexxe-boi (animal), La-
mantin.
goara-piränga — barreiro, Thon-
grube ( reclius : coara-piranga : ro-
thes Loch).
goatä — caminhar, gehen, wandern.
goalac&ba — jomada, viagem,
passo peregrinapäo, Tagemarsch,
Reise, Schritt, Wanderung.
goata9&ra — caminhante, passea-
dor, peregrino, Reisender, Spa-
ziergänger, Fremder,
gu& — variado de cores, bunt;
deriv.: campo de flores, bunte
Flur*).
guabijü — arbusto de myrta, Myr-
taceae variae.
gua9U9&ba — vatia, alteza, pompa,
dignidade, Grösse, Werth, Hoheit,
Pomp, Würde.
guara-peba f — viöla i. e. arco
(Uira-para) chatot Guitarre.
guariba — especie de macaco,
Brüllaffe, (Mycetes).
guarina f — wstia, Weste, Rock.
guene — vomitar, speien, erbre-
chen.
guiry jüba (gurujuba) — especie
de peixe, ein Fisch.
— tinga — bagre branco (peixe),
guir& — ave, passaro , Vogel.
— jüba — papagaio amaretto,
gelber Papagay.
— jyba — aza de passaro , Flü-
gel eines Vogels.
— megoäm — mergulhäo (ave),
Taucher.
— 09Ü — ave de rapina, gavido,
Raubvogel, Geier.
— ponga (Araponga) — ave /er-
reiro, Chasmarhynchus nudicoliis.
*) Inde derivantur nomina Guina, Goyaz: Indi carapestres, prov. Goyaz.
7
Digitized by
Google
50
Diccionario tupi. H. I.
guirä reiya — bando de passaros,
ein Flug Vögel.
— repoty (i. e. stercus avium) —
erva de passarinho, plantae pa-
rasiticae in arboribus: Loranlha-
ceae.
gy — machado, Beil, Axt.
— gy — arredar, affastar-se
eignem, entfernen, sich Jemand
entfremden.
gytaycyca — resina de jutay,
Copal, Harz des Baumes Hyme-
naea.
hoji (port.) — hqje (faUando
dhora preterita), heute, wenn
von vergangener Zeit sprechend.
— ram6 — ainda hoje, noch heute.
— ve — hqfe memo, noch heute
selbst.
— ve mirim — ha poueo, heule
vor Kurzem.
I.
(Vogal; auch vor dem Vocal hörbar.)
iaba ete — arrogante, anmassend.
— elecaba — arrogancia, Anmass-
ung.
iacanga cantam cui — rüde de
memoria, harter Kopf, von schwa-
chem Gedächtniss.
iakyme — humedecer; cousa
lerüa, befeuchten, feucht werden ;
feuchte, zähe Sache,
iapar (contract.: juba-apar) — alei-
jado dos bracos, Händelahm,
iapara — torto, krumm, schief,
iapare — vergär, biegen, krümmen,
iapüm punga oeü yg cui — opila-
cäOy Verstopfung im üntcrlcibe.
iapuna — forno, täboa para
grelhar 0 beyü, Ofen, Platte
zum Rösten der Mandioccabrüd-
chen.
iapycön — Hngua, Zunge, Sprache,
iatüca — baixo, curto, seicht, kurz,
iatyr atyr — abundantemente , im
Ueberfluss.
ibaca — ceo, Himmel.
— pora f — habitador de ceo,
celestial, glorioso, Himmelsbe-
wohncr, himmlisch, in Herrlich-
keil.
ibakepe 096 f — salvafäo , Erlö-
sung.
— turyba f — gloria, paraizo
celestial, Glorie, Himmclsparadies.
iby (aegwü) — terra, Erde.
— antam — torräo, Erdscholle.
— apäba — terra lalhada, auf-
gestochenes, blosses Erdreich.
— apyterpe — centro da terra
Mittelpunkt der Erde.
— coara — cova, sepultura, mina,
Grube, Grab, Mine.
— coara oeü iby apyterpe mame
pituna oeü oicö ninhe tayna ela
änga cerayma pupe omäne elä.
rendaba f — limbo, ou seio de
Abrahao, der Schoos Abrahams,
Vorhölle.
— cui — praia, areay Gestade,
Sand, Düne.
oeü — banco ou coroa
de areia, Sandbank.
tyba — areal, Ort voll Sand.
— kety — para baixo, nach un-
ten, in den Grund.
— kety cac&nga oeö — de cabeca
abaixo, kopflings nach unten.
— mame monhang calü opnbinhe
mbae f — fertilidade, Frucht-
barkeit.
— öca — muro ou parede de
terra, Mauer oder Wand von Erde.
— peba — planice, terra plana,
Fläche, ebenes Land.
— pora — habitador da terra,
Landbewohner.
— rete — terra firme, Festland.
— rupy-oed — ir a pe, zu Fuss
gehen.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. I.
51
iby-ryry — terremoto, Erd-
beben.
— tyra — monte, serra, outeiro,
Berg, Gebirg, Hügel.
— ürpe goara — subterraneo,
unterirdisch.
ibycei (ybucci) — ralador, Reib-
eisen, Raspel.
ibyceirane — quilha da embar-
cacäo, Kiel des Fahrzeuges.
ibype — na chäo, embaixo, auf
dem Boden, unlen.
ibyra cui — de baixo, von unten.
ibytü — vento, ar, viracdo, ar-
roto, Wind, Luft, Luftzug, Rölps.
— ayba — vento de trovoada,
Sturmwind, Windsbraut.
— babäea — redomoinho de vento,
Wirbelwind.
— näne — nevoa, nuvem, Nebel,
Wolke.
— ocü — pe de vento, Staub-
wirbel.
— pea peä — vento de lufador^
Orcan.
— r4na — nevoeiro, dicker Nebel.
— tinga — nuvem, weisse Wolke,
ibyty goaia — vaiie, Thal.
icaba — gordura, Fett
icalü — bom, gut.
— ele — muito bom, sehr gut.
icemo ocarpe — sahir fora, her-
ausgehen.
icure — anta (animal) , Tapirus.
icurui — delido, aufgelost, zer-
flossen.
icyrancäba — fleira, eine lange
Reihe.
igacaba — vaso de barro, de largo
bqfof urna funebre, Thongefäss
mit breiter Mündung, Todtenurne.
igoacü — custar, ser difftcultoso,
kosten, schwer, mühsam sein.
igoacucaba — nobreza, Adel.
iicaba — palavra, Wort.
ike — aqui, cd; ilharga, hier,
dort, an der Seite.
— cecoi — aqui estd, hier ist es.
ike cui — daqui, von dort.
amonlgety — decd parate,
von hier nach dort.
— kety — para aqui, hierher.
— nhöle — aqui perto, hier
nahe bei.
— rupy — para aqui, hier Orts,
imboe — ensino, Unterricht, Lehre.
— ayba — mäo ensino, schlechte
Lehre.
imena — marido, Gatte.
— polocäba — desposada, noiva,
Verlobte , Braut.
imira — arvore, pdo, madeira,
Baum, Holz, Nutzholz.
— aca — pernada d arvore, es-
galho, Baumast, Wasserreis.
— acyquera — esgaiho, pedaco
de pdo, Reis, Stück Holz.
— böca — roda de ftar. Engehho
de farinha ou assucar etc.,
Spinnrad, Maschine, Fabrik.
— cambü — for quilha, Gabel.
— corera — gravetos, cavacos,
acendalhas, Schnitzel, Späne von
Holz, zum Feueranmachen.
— i — pdo delgado, vara, glattes
Holz, Stock.
— kiynha (Quiynha, i. e. lignum
Capsici) — pdo cravo} Nelken-
zimmf, Dicypellium caryophyll.
— pcba — taboa, ein Brett.
— rabyjü — musgo das arvores,
Moos, Flechte an Bäumen.
— racanga — ramo, esgalho
d'alrvore, Ast, Zweig eines Baumes.
— rerecoara f — meirinho, Ge-
richtsdiener.
ocü f — ouvidor, Ober-
lichter.
— yra — rhel dabelhas (dito
aqui mel de pdo), Wald -Honig.
imoae cupi — isso he assim, es
ist so.
— ipö? — isso por Ventura?
etwa diess oder so?
— rece — e por isso , und dess-
halb.
Digitized by LjOOQIC
52
Diccionario tupi. I.
imoäe rupi? — pela quäl razäo,
wesshalb ?
— lenhä — isso memo, gerade
diess, diess selbst
imombeü-calü — deseng anar, auf-
klären, enttäuschen.
inanby (Inambü) — perdiz, Reb-
huhn, Crypturus.
inde* — tu. Du.
indoa — püdo, grosser (hölzerner)
Mörser.
— m6na — mäo de pitäo, Mör-
serkeule.
— mirim — almofariz, gral, klei-
ner Mörser.
mena — mäo de gral ou
abnofariz, kleine Mörserkeule.
in&ne — fedor, agua corrupta,
Gestank, faules Wasser.
inhüma — umcorne (ave), Vogel
Kamischi (Palamedea cornuta).
inimbö — fio, Faden.
— apuam — noveUo, Knäuel.
— i — UnhaSj Angelschnur.
— ipoi — fio delgado, feiner Fa-
den.
— poafü — fio grosso , grober
Faden.
ioaucaba — affeiccäo mulua, ge-
genseitige Anhänglichkeit
ipeba (peba) — chato, flach.
ip£ca — pato , ein Ganser,
ipö — por Ventura , vielleicht.
— ryc6 ryc£me pupe — as mäos
cheiaSj mit vollen Händen.
ipolaba mondo mondö — presen-
ieary Geschenke machen.
ipupe — ainda com tudo isso;
interiormente , noch über diess;
innerlich.
— oico — inchär, einschliessen.
ipy — cäbepa de gerapao, prin
cipio, primeira origem, Haupt
der Nachkommenschaft, Ursprung,
ipype oeö — tr ao fimdo, auf
den Grund gehen, untergehen,
iraxö (exclamatio) — xopra! He!
(im Schrecken).
iräü — abelha, cvjo mel faz te-
tano, Biene, deren Honig Teta-
nus verursacht
irön — pois näo o tinha eu dito,
(läugnend): ich sagte es nicht.
irunamo goära — companheiro,
praceirOj Gelahrte.
— 096 — acompanhar, begleiten.
— ve — Juntamente, gemeinschaft-
lich.
ita — pedra f ferro. Slein, Eisen.
— baböca f — f**o, moinho, re-
bolo, Mühlstein, Mühle, Schleif-
stein.
— bubui — pedra pomes, Bims-
stein (flucluirender Stein).
— 9a n lim f — chupo, Bralspies.
— cor£ra f — Umattia, Feilspäne.
— 4m — pedra Imme, Alaun.
— goaeü — penedo, Fels, Fels-
8töck.
— jica f — estanho, Zinn.
— jüba f — dinheiro, moeda,
ouro, prata, Geld, Münze, Gold,
Silber.
— jüba jära f — hörnern rico,
reicher Mann.
— jüba monhangaraf — ourwes,
Goldschmied.
rana f — alquime, Weiss-
kupfer.
rerü — thesouro, Schatz.
— jurao — grelhas, Rost
— ky — pedra {Tafiar, Schleif-
stein.
— nimbö — arame, Erz, Dralh.
— öca — parede deped?ay Stein-
mauerwand.
— peba — chapa de ferro,
Eisenplalle.
— pecü — barra de ferro, ala-
vanca, Eisenstange, Brechstange.
— pd mondef — algemas, eiserne
Fesset
— pup£ japy — apedrejar, stei-
nigen.
— rete — Ofo, Slaht
— rupiaxa — alavanca, Brechstange.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. J.
53
ila lupän cui ocemo oa6 f — co-
risco, rayo, Donnerslein, Blitz.
— tyba — pedregal, rochedo,
steinigter Orl, Klippe.
— ugui f — verdete, Grünspan.
— xama — cadeia de ferro, ei-
serne Retle.
— yriri — concha, Muschelschale,
itui tui — macarico pequeno, klei-
ner Eisvogel.
ityc — arrancar, deitar no chäo,
derribar; imputar — ausris-
sen, auf den Boden, nieder-
werfen; Schuld geben.
— ixupe — imputar culpa, Schuld
zurechnen.
iiycära — pescador , Fischer,
itykera — lixo, Schmutz, Hefe.
— rendaba — monturo, Schmulz-
haufen.
ixe (j6) — eu, ich.
— a6 — eu sou, estou, ich bin.
ix£bo — a mim, mir.
ixupe — a eile, a ella, ihm, ihr.
(Consonanle, Jota.)
jababöra — amotinado, fugitivo,
Rebelle, Flüchtling.
jababyra — arraia (peixe), Ro-
che (Fisch).
jabao — ausentar, fugir, escapar,
entfernen , fliehen , entwischen.
jab6 (auj6) — basta, es genügt.
— catü — assim mesmo, gerade so.
jabuticaba — arvore, especie de
murta, Myrtaceae.
jaby — errar, faltar, irren, fehlen.
— tecö — quebrantar a leg, sich
gegen das Gesetz verfehlen.
jabycaba — desigualdade, Ungleich-
heit.
— mpi — inadvertidamente , un-
bedachtsamer Weise.
jaca jacao — arresoar, vernünftig
urlheilen.
jacacica — lontra, Fischotter,
jacanhemo — terror, espanto; pas-
mar, titubar, perlurbar, mara-
vilhar - se , Schreck , En tsetzen ;
schwankend seyn, verwirren, sich
wundern,
jacao — pelqar, reprehensäo, mit
sich im Streit liegen; Tadel,
jacare — crocodilo, Kaiman.
— arü — especie de lagarto, Art
Eidechse.
jacaroa — P°P°y olho, (Tagua,
Brunnen, Wasserquell.
— mirim — charco , Sumpf, Morast
— ocü — lago, lagoa, See, Teich,
jaca-lupe — raiz de batala, come-
süvel, papiUonacea , radice tu-
berosa eduH, ein essbares Knol-
lengewächs.
jaceön — chorar, weinen.
jacoaub ete — agudeza, industria;
sagaz, ladmo, Scharfsinn, Be-
triebsamkeit; klug, abgerichtet.
— eyma — ruslico, nescio, töl-
pisch, unwissend.
jacü oa6 — canhoto, Einer, der
links ist.
jacui — cobrir, aba/ar, embrulhar,
abastar, zudecken , warmhalten,
einwickeln; atzen.
— c&ba — coberto, testo, Deckel.
— öca — telhar, cubrir a casa,
bedachen, das Haus eindecken.
jacuma — lerne, Steuerruder,
jacumayba— piloto, arraez, Steuer-
mann , Führer,
jacy — lua, mez, Mond, Monat.
— cöba 096 — lua cheia, Voll-
mond.
— jearöca — kta mingoante, letz-
tes Viertel.
— jcmoturucü — lua crescenie,
erstes Viertel.
— pecacü — lua nova, Neumond.
— randy — luar, Mondschein.
— lata — estreßa, Stern, Gestirne,
jagoa jira — rabo iorto (Utcroo),
gekrümmter Schwanz (Scorpion).
Digitized by
Google
54
Diccionario tupi. J.
jagoara — cäo, Hund.
— ete — onca ou pantlwra, Onze
oder Panther.
— keyba — pulga, Floh (Laus
des Hundes).
— oala cemiara — andar o cäo
rastqando, wenn der Hund der
Fährte folgt.
— pyrucü — rabugem de säo,
Räude des Hundes.
jajumäne — arcar na luta, beim
Ringen umfassen.
jajura mondoca — degotar, erwür-
gen, abschlachten.
jakyrana — cigarra, Heuschrecke,
Cicade, Laternträger.
jami jami-marica — puxos de Ca-
meras, Slqhlzwang, Diarrhoe.
jaraim — espremer , auspressen.
jamböre ixui f — divorcio, Ehe-
scheidung.
jamotareyma — odio, ter odio,
aborrecer, Hass, hassen, verab-
scheuen.
— rupi — odiosamente, gehässig.
— ucaruba f — metter discordias,
Unfrieden stiften.
jamoünga f — entrudo, fetter
Sonntag, vor dem Karneval.
jamuni calü — ainda bem que
assim succedesse, tnuito bem
empregado, selbst wenn es so
geschähe, sehr gut angewendet
jandära (port.) — jantar , zu Mit-
tag essen,
jande — nös todos, wir Alle (op-
po8lo ä orö: nos outros); im
Gegensatze von: wir Andere, un-
sere Leute.)
jandebo — a nos iodos, uns Allen.
jande arobake — ante nös, vor uns.
— jära Jesu Christo yby aiquera
eta t — discipulos de J. Chri-
sto, Schuler J. Christi.
— mbae — cousa nossa, unsere
Sache.
jande paya ipy, paya Adam f —
AdäOy Adam.
jande paya ipy rendaba quera f —
paraiso tcrreal,\rdi$chcs Paradies.
— lamuya — antigos, die Urväter.
— teca-caba — pestanas dos olhos,
Augenwimpern.
jandi — azeite, Oel.
jandia — especie de peixe, Pla-
lysloma spatula.
— carayba f — crysma, Santos
Oleos, extrema uncäo, heiliges
Oel, letzte Oelung.
rerü f — ambula dos San-
tos Oleos, Phiole für das h.Oel.
— cobay goara f — azeite (de
oliveira) do Reino , Olivenöl.
— iröba — azeite amargoso, bit-
teres Oel (da arvore Andiroba,
von Carapa gujanensis).
jandu — ararika, Spinne.
— kieaba — tea daranha, Spinn-
gewebe.
— ocü — arahha carangugeira,
Krebsspinne (Mygale, Phoneutria.)
janera (port.) — janetta, Fenster,
japaböca — partida, ida, Abreise,
das Gehen,
japaluca — baralhar, mischen,
japegoä — centopea (insecto)j
Tausendfuss (Scolopendra etc.)
japi — atirar; topada, auf etwas
werfen, zielen; das Anstossen.
— apixäba — pedrada, Sleinwurf.
— cece — dar encontro , zusam-
mentreffen.
— japi — apedrqjar, steinigen.
— mocaba f — disparar a es-
pingarda, die Flinte abschiessen.
japyca — estabelecer; geracäoy
linha , aufstellen ; Geschlecht,
Nachkommenschaft.
japinong — onda, Welle.
— ocu
marezia , Sturmwoge,
hohles Meer,
japixa — ferir, schlagen, treffen,
japixaba — golpe, cortadttra, fe-
rida, Stoss, Schnitt, Wunde,
japixäo — acutüar, mit Hieben
verwunden.
Digitized by
Google
Diccionario topi. Ji
55
rodeamento, das Her-
japoty — atar, amarrar, binden,
anbinden,
japotycaba — lapadd, vinculo,
Schlinge, Band,
japuru (japunixila) — caracol,
( bicho ) , Schnecke , Muschel-
schnecke,
japyca canhemo — ensurdecery
laub-machen, werden,
jar — aceitar, receber, tomar,
annehmen, empfangen, nehmen,
jara — dono , amo 5 ama , senhor,
senhora, Herr, Herrin, Besitzer,
jalica — ftncar, pregary nageln,
einrammen,
jalima timam — andar ao redor,
ds voItaSy rings herum gehen,
hin und her.
jatimana
umgehen , Umkreissen
jatimbör — balancar-se, sich im
Gleichgewicht hallen,
jalitica — carapaio (insecto),
Zecke (Ixodes),
jaliy — letcencOy kleines Blulge-
schwur.
— ayba — carbvncido, antkraXj
Furunkel, Carbunkcl.
javc ayba lenhe — cadavezpeor,
immer schlimmer.
— calü — ao vivo, d maneira,
apropriadamente , assim como,
propriamente , assim he bom,
nach dem Leben, nach Art, ge-
nau nach, eben so als wenn,
eigentlich, so recht.
— ipö — assim deve ser, so muss
es wohl seyn.
— jav6 — cada hum, Jeder, Jede
für sich.
— nhöte — de balde, absoluta-
mettie, simplesmente, a gamel,
vergeblich, unbedingter Massen,
einfach, lose (unverpackt) ge-
laden.
— tenhe — nem mais fiem menos,
nicht mehr und weniger.
jeacapie — pentear-se,*\ch kämmen.
jeamby 6ca — assoar-sey sich
schneulzen.
jeapicacar — atencäo no oumr,
aufmerksames Zuhören.
jearöca — mmgoar, desrnchar - sey
estar dbninuido, vermindern,
die Geschwulst verlieren, ver-
ringert seyn.
jeaucupaba — amor honesto, ehr-
bare Liebe.
jeaybyc — baixar a cabepa, afo~
rinhar, den Kopf neigen, aufs
Gesicht fallen.
jebyc — afogar, esganar, apertar,
erdrosseln, die Kehle zudrücken,
zusammendrücken.
jeby jebyre — passeio da porta,
Thorgang.
jebyca — en/brcar, aufhängen.
jebycäba — forca, Galgen.
jebyr — repetir, tornar, voltar,
resolver o apostema, wieder-
holen, wieder - um - kehren ; vom
Geschwür: sich zerlheilen.
jecaneön — atribularse, sich äng-
stigen.
jecoau uear — dar-se a cohheceri
sich zu erkennen geben.
jecoaub — apparecer o perdido,
wenn das Verlorene wieder er-
scheint.
jecoacü ocu f — quaresma, die
Fasten.
jecoacüba f — j&um, sexta fetra^
das Fasten , Freitag.
jecobiär — alternar, abwechseln.
jecoema — amanhecer, Tag werden.
jecomeeng — apparecer, expor-se,
mosirar-se, erscheinen, sich zei-
gen, sich vorstellen.
jeculüca — picar-se, sich stechen.
jecyrön — em fleira, in einer
Reihe.
jegavar (port.) — gabar, rühmen.
jegoarü — asco; ergoor^ Eckel;
Eckel haben, erregen.
jejebuca — enforcar-se , sich aal*
hängen.
Digitized by
Google
56
Diccionario tupi. J.
jejuca — consumir-se, sich abzehren.
jejucene — derramar-se, sich aus-
dehnen, Leckwerden (v. Fahr-
zeug).
jejumine — emboscar - se , eneo-
brir-se, esconder-se, agachar-se,
sich in Hinlerhalt Legen, verber-
gen, verstecken, niederkauern.
jekeri — planta Mimosa, maücia,
de mulher, sensitive Pflanzen.
jekyci — caldo, molho, Fleisch-
brühe, Sauce.
jekyi — estar morrendo, im Ver-
scheiden seyn.
jemaacy — fome, ter fome, Hun-
ger; hungern.
jemaenduar — lembrar-se, sich er-
innern.
jemäne — cousa velha, alte Sache.
jemeeng — dar~sey entregar~sey
sich hin- übergeben.
jememolar — ter apetite torpe,
vontade, schändliche Neigung,
Willen haben.
jememotaxa — concupiscencia, von-
tade, unordentliche Leidenschaft.
jemoa monde — vestir, trqjar,
revestir-se, sich kleiden, wie-
der anziehen.
jemoacanga yba — endoudecer,
toll werden.
jemocanhemo — assustar-sey er-
schrecken.
jemoacüca — kwar-se todoy sich
baden, waschen.
jemoacy — enternecer-sey estimu-
lar-sey geröhrt, weich, ange-
feuert werden.
jemoagoacaba f amancebar-se, im
Concubinat leben.
jemoakyr — enverdecery grün wer-
den.
jemoanama — apparentar-sey sich
anvettern.
jemoangaigoara — emmagrecery
mager werden.
jemoantam — coaBwr-se, gerin-
nen.
jemoapar — entortar-se, sich krüm-
men.
jemoapecyca — deleitar-sey sich
ergötzen.
— oicö — estar satisfeito, zu-
frieden seyn.
jemoapüng — tratar-sey mit ein-
ander umgehen, zusammenhalten.
jemoalyr — amontoar - se y an-
häufen.
jemoaub — recear-se, sich fürchten.
jemoayba — corromper-sey der-
rancar~sey verderben.
— poryb — peorar, schlimmer
werden.
jemoacac — arrancar~$ey sich aus-
rissen.
jemoacacem — divulgar~se, sich
bekannt machen, ausbreiten.
jemo^acui — guardar-sey preca-
tar-se, sich in Acht nehmen,
sich vorsehen.
jeraocaimbe — amolar ~sey sich
abschleifen.
jemocainane — aperceber-sey bus-
car o necessario7 gewahr wer-
den, das Nolhige suchen.
jemocamarar (port.) — amigar-se,
sich befreunden.
— jebyr — reconciUar-se y fazer
amuadey sich aussöhnen.
jemocaneön — afadigar-se, affä-
gir-se, de$arrargar-$ey sich er-
müden, sich betrüben, in Unord-
nung kommen.
jemo capö oane — criar-raizes,
Wurzeln treiben.
jemocarai — brincaryjogary scher-
zen, spielen.
jemocaraitaba — jogoy das Spiel.
jemocarane — ab$ter-sey sich ent-
halten.
jemocaraia — galhofa, Freude,
Lustbarkeit.
— rupi — por zombaria, aus
Scherz, sum Spott.
jemocarimbibo — /brcg'ar, Gewalt
anwenden.
Digitized by
Google
Diccionario tupL J.
57
jcmocoÄr — ter conta com algüa
cousa, eine Sache auf sich nehmen.
jeraocoaub eyma — dtsfarpar, ver-
hüllen, sich verstellen.
jemococao — desperdicar-se, ver-
geuden.
jeraocorui — deUr-se, zerschmelzen,
sieh auflösen.
jemocrucd f — benzer- $e, per-
signar-se, sich bekreuzen.
jemoeike — fazer entrar, eintre-
ten lassen.
jemoete — estimar-se, sich schätzen,
geachtet werden.
jemoirön — desconfiar, amuado,
misstrauen ; verdrüsslicb.
jemokiA — borrar -se, sttfar-se,
sich beschmutzen.
jemomara&r — definhar-se, mager
werden.
jemombeü f—confessar-se, beichten.
— ayba — queixar-se, sich be-
klagen.
jemombeuc&ba f — confissäo, pe-
nitencia, Beichte, Busse.
jemombeuc&ra f — penitenie ou
confessado, Beichtender, Buss-
fertiger.
jemomembeca — debiHtar-se, en-
firaquecer-se, schwach werden.
jemoraend&r — casar-se, sich ver-
heiraten.
jemomendu&r — refirescar a me-
moria, das Gedächtniss auriri-
schen.
jemorooriaucuba — empobrecer,
verarmen.
jemomoxi — envergonhar-se , sich
schämen.
jemondi&ra — mez, ou menstruo
das mulheres, Monat, oder Rei-
nigung der Weiber.
jemongetä — conversar, praticar,
Freundschaft pflegen, umgehen,
üben.
jemonh&ng — medrar, gedeihen.
jemonharön — embravecer-se, wild
werden.
jemopeba — criar materia, eitern.
jemopering — gabar-se, mentindo,
sich rühmen, mit Lüge.
jemoperic — fiigir-se, brodeln,
(in der Pfanne).
jemopiran&m — ätentar-se, ani-
mar-se, convälecer, sich ermun-
tern, beleben, gesund werden.
jemopitüne — anoitecer, nublar,
escttrecer o ar, Nacht werden,
sich bewölken, verdunkeln.
jemopoi — adelgapar-se, dünn,
mager werden.
jeniopor&ng — en/eüar-se, sich
schmücken.
— et6 — caprichar, mit Eigen-
sinn, grillenhaft handeln.
jemopotupdo — agastar-se, indig-
nar-se, zornig, aufgebracht wer-
den.
jemopotyr — florecer , blühen.
jemopu&me — erguer-se, lavan-
tar-se, sich erheben, aufstehen.
jemoputuü — apaziguar-se, sich
besänftigen.
jemopyd yba — apaixonar - se,
enfadar-se, in Leidenschaft ge-
rathen, verdrüsslich werden.
jemoroic&ng — es/riar-se, sich er-
kälten.
jemoroö — nutrir, ernähren.
jemotac&ba — pancada, Schlag,
St088.
jemot4go4 — amareüecer - se a
firuta, Gelb werden einer Frucht,
jemoiaigo&ra — alforriar-se, Uber-
tar-se, sich ranzioniren, befreien,
jemotim — envergonhar-se, sich
schämen,
jemotimböre — defitmar-se, sich
parfümiren, durchräuchern,
jemoturucu — crescer, wachsen,
jemotycdm — enxugar-se, trocken
werden, sich abtrocknen,
jemotyjobaä — envelhecer - se,
altern,
jemolypipyr — alargar-se, breiter
werden.
8
Digitized by
Google
58
Diccioaario tupL 1
jemu — firechar , mit dem Pfeil
schieascn.
jemucara — - frecheiro, Pfeilschütze,
jenepyäm — foelho, qjoelhar, Knie,
niederknien,
jenöng — deitar-se, jazer, sich
niederlegen, liegen.
— ceräne — reclinar-se, sich zu-
rückbeugen.
jenopän — disciplinar-se, sich
einschulen.
jepira paräbo — diverädade de
cousasj cores diversas, Mannig-
faltigkeit von Sachen, von Farben.
jepe — hum, Ma, Einer, e, es.
— jepe — de hum em hum> hum
e hum, von Eins zu Eins, Eins
um das Andere.
— 0911 — todos juntos em hum
COrpo, alle vereinigt.
jepeaba — lenha, Brennholz.
jepenhö — unico, der Einzige.
jepocanöng — curar^se, sich hei-
len, eurirt werden.
jepocoacäba — jtmto, verbunden,
vereint.
je&ocoäub — affeifoar-se, acostu-
mar~&e, famiäaridade, Zuneigung
haben, sich angewöhnen; Ver-
traulichkeit.
jepoi — aUmentar, eustentar, ce-
var, ernähren, unterhalten, mästen.
jepööc — arrancar-se, sich aus-
reissen, enthaaren.
jeporocar — mariscar, Seemuscheln
auflesen.
jepolär — chegar, ankomme«.
jepoluü — oäviar-se, sich erleichtern.
jepya moogetä — considerar,
cuidar, discorrer, imaginär,
meditar, resotoer-se, intentar,
betrachten, besorgen, überlegeo,
einbilden, sich entschliessen, be-
absichtigen.
— mongelacaba — medüafäo, con-
«£ferflfcao,Nachdenken,Erwägung.
— rojebyr — arrepender - se, be-
reuen.
jepyca — desafroniar , vingar,
Rache nehmen.
jepycyca — abracar-se, sich um-
armen.
jepycyrön — apadtinhar-se, tie-
fender-se, sich beschützen, ver-
teidigen.
jepypüca, jepypyca — naufragio,
Schiffbruch.
jepyrön — comepar, prmapiar,
ordir, beginnen, anfangen, an-
zetteln. ,
jepyrypane — negociar, Handel
treiben.
jepylacöca — resistir, widerstehen.
jeraragoaya — mentir, mentira,
faüidade, lügen ; Lüge, Falschheit.
— - oae — falsario, Verfälscher.
— pupe aoemo — convencer, be-
weisen.
— tupän rera oceaöi — Juror
/also, falsch schwören.
jerocekyje — resentido, aufgebracht.
jerotim — ignominia, Schmach, Be-
leidigung.
jerubiacaba — fideUdade, Treue.
jerubiär — confiar em aiguem,
Jactar-se; soberba, preeumpcäo,
Jemanden vertrauen, sich rüh-
men; Stolz, Dünkel.
— ete cece — vangloriarse, prahlen.
Jesus chrislo jerubiacaba f — fe ca-
thoüca, katholischer Glauben.
jeupir — subir, trepar, aufsteigen,
klettern.
jeupircaba — subida; costa acima,
das Aufsteigen ; Anhöhe, bergan.
jica — quebrado, ge- zerbrochen.
— jica — fender, spalten,
jicacäba — fenda, greta, abertura,
racha, quebradura, Spalte, Ritze,
Oeffnung, Riss, Bruch.
jieei — entorpecer ope, mdo etc., Ein-
schlafen des Fusses , der Hand etc.
jimboe — estudar, resar, ästen-
der, ensinar, doutrinor; ensino,
studieren, beten, lernen, Lehren;
die Lehre.
Digitized by
Google
Diecioaario tupi. J.
89
junboe papera pupe f — kr, lesen. '
jimboecaba f — dautrma, estudo, |
Hcäo, arapäo, reza, Glaubens-
lehre, Unterricht, das Beten.
jimboec&ra — tnestre , Meister.
jirao (girao) — especie de canico. So-
brado de casaformada sobre for~
cados em sitios alagadipo; Ge-
stelle, Lattengerügte. Auch ein
Haus auf Pfosten, an über-
schwemmtem Orte.
jöca — tirar, desentupir, heraus-
ziehen, entpfropfen.
jocoai — occupar, einnehmen.
jocoaicara — occupador, Besitz-
nehmer.
joeyb — Umpar, esfregando, rei-
nigen, scheuern.
jojabe — pareüia, ein Paar.
jojoca — sohtpar, schluchzen.
jokoc — eneontrar~se, sich be-
gegnen.
jomana — abrafO , Umarmung.
jomane — abrapar, umarmen.
jombya — boeina, Hörn zum Blasen.
jomine — etconder, agachar, ver-
bergen.
— rupi — secretamente, heimlich,
jominecäba — segredo, Geheimniss.
jopane — falquear, desbastar com
enxö, behauen, abhobeln,
jopine — rapar, tosquiar, scheeren.
jorao — soltar, desamarrar, des-
coser, desfiar, destorcer, desem-
barapar, loslassen , losbinden,
auftrennen, aufzasern, aufdrehen,
entwirren.
Jere — chamar, rufen,
jotoim — acotoveUar, mit dem
Ellbogen stoesen.
jotyme — dispor, plantar, semear,
enterrar, »epultar, mit Erde
decken, begraben.
— jebyre — replantar, wieder-
pflanzen, versetzen.
ju — espinho, Stachel, Dorn.
— tyba — espinhal, Ort voll Dor-
nen.
juba — amareUo, pattUb, gelb,
blass.
juca (ajuca) — matar, tödten.
— cy — amofinar, aperrear, jwr-
rapa, verdrüsslich, wülbend ma-
chen.
jucacara '— matador, Tödter.
jucara — comichäo, copeira; fiiei-
ras, Jucken; Geschwulst.
jucei — appetecer comer ou beber,
Verlangen nach Speise oder
Trank.
jucene — derrtonar, dcspejar, es-
coar, trasbordar, vaear dei-
tando fbra, aus- ab- gies&en,
einräumen, über- umladen, ent-
leeren.
jucyb — kwar> Umpar, wasehen,
reinigen.
— anga f — descarregar a con-
ciencia, das Gewissen reinigen.
jui (yui) — rd, Frosch,
jukyra — sät, Salz.
— tyba — saHnas, Saline,
jumine — negar, occuttar, laug*
nen, verbergen«
— rupi — occultamente, heim-
licher Weise.
juncana — ratoeira, Mäusefalle,
jundia — peixe, ein Fisch,
jurara — cagado, tartaruga, Schild-
kröte,
juni — boca, Mund.
— ayba — maldizente,VmVkum&tr.
— canherao — emmudecer, ver-
stummen.
— ce oae — a/faVel, gesprächig,
leutselig.
— cui — fbUador, Sprecher.
— goere — bachareUces, Sohwä-
zereien.
— jai — admrar, pasmar, be-
wundern, erstaunen.
— jai oicö — estar pasmado, er-
staunt seyn.
— jeragoaia rupi oae — adula-
dor, Schmeichler.
— jyb — cortezia, Höflichkeit
Digitized by
Google
60
Diccionario tupi. J. K.
jurü neme — boca fedorente, übler
Geruch aus dem Munde.
- ocü — desbocado, zügellos.
— piluceme — bafo, Hauch, Lüftchen.
— pixuna — Indios com malha
preta na cara, Ind. mit schwarz-
lalowirtem Gesicht
— puxi — maldizente, Verläumder.
jurupari ou jerupari — especie de
tnacaco, diabo, demoräo, anjo
mdo, Art Affe (Paniscus), Teu-
fel, Dämon, böser Engel.
— engananecäba f — tentapdo,
Versuchung.
— kybaba ( peclen Diaboli) — cento-
pea, Tausendfuss (Scolopendra.)
— rata f — inferno, Hölle.
pöra -|. — hdbitador do in-
ferno, infernal, Höllenbewohner,
höllisch.
— remimonhanga f — diabrura,
Teufelei.
— repoly f — enxofre, Schwefel,
verbo: Unrath des Teufels.
jurure — pedir, mendigar, reque-
rer; suplicapäo, verlangen, bet-
teln; die Bitte.
— catü — rogar, bitten.
— cece — interceder, fürbitten.
— rure — instar, darauf dringen,
bestehen.
jururecabaf — deprecapäo, demü-
thiges Bitten,
jururecara f — pedintäo, valia,
Bitte, Fürbitte, Gunst
jyba — brapo, manga do vestido,
Arm, Aermel.
— apara — ateyado dos brapos,
in den Armen gelahmt
— babaca boe — bodos, danpas
dos Tapuyos, Fest, Tanz der
wilden Indianer.
— cangoera — espadoa, Schulter.
— goabiru — lagarto do brapo,
der grosse Muskel (bieeps) am
Oberarm.
— moapirecaba — cotoveto, Ellen-
bogen.
jyba pecanga — hombro, Schulter.
— rajica — pulso, vea, Puls, Ader.
— ropila — cotoveto, Ellenbogen.
kata kalac — buUr por si, in Be-
wegung seyn, baumeln.
kebyra — irmdo, primo da mul~
her, Bruder, Geschwisterkind
weiblicher Seits.
kendara — cerca, qitmtal, Zaun,
Hof.
ker — dormr, schlafen.
— ayba — pesadtto, Alp im Schlaf,
kezeme (adv. incitat) — depressa
fazei, mach' geschwind,
keririm — calar, estar sereno;
silencioso, triste, still, klar seyn ;
schweigsam, traurig,
ketyc — ralar, serrar, brwär, po-
Ur, schaben, sagen, glätten, po-
üren.
keyba (cuba) — piolho, Laus.
— rana — piolho ladro, Filzlaus.
— ropia (rupiara) — lendea, Haar-
nisse.
kya quera — borra, Satz, Hefen,
kyacaba — nodoa, Flecken,
kybaba — pente, Kamm,
kycaba — rede de dormir, Schlaf-
netz.
— cemeyba — guarnicäoi ou va-
randas da rede, Besatz am Schlaf-
netz.
kyce — faca, Messer.
— apara — fouce, Sichel, Wald-
messer.
— ocü — faeäo, cuteüo, grosses
Messer.
kyinha (quiya) — pimenta, Pfeffer.
— aji — pimenta malagueta, spa-
nischer Pfeffer, Capsicum.
— cobaigoara f — pimenta do
Reino, indischer Pfeffer.
kyra — gordo, feist, fett,
kytam — Verruga, Warze.
Digitized by
Google
Diccionario tupl L. M.
61
kytingöca — Umpar, desenfemgar,
arear, scheuern, von Rost rei-
nigen.
— anga f — Umpar a akna, die
Seele entlasten.
libru (port.) f — kvro, Buch.
— rendabaf — Uvraria, Bibliothek.
roa (interrog.) — signi/ica desefo,
drückt einen Wunsch oder Frage
aus-v
— &ra ^ui v6 catü — desdequando?
seit wann?
pup6 — a que horas? zu
welcher Zeit?
— $ui — donde, donde vem?
woher ?
— mba6 — que causa? welche
Sache?
— rupi — por onde? wohin?
macaca — macaco, bugio, Affe,
ma^arica — maparico real (ave),
ein Wasservogel.
ma6m — attentar, olhar, ansehen,
erwägen.
— ^obak6 rupi — olhar ao redor,
herumsehen.
— &c — enearar, scharf ins Ge-
sicht sehen.
maendua$4ba — lembranca, $i-
nal, jpemamento, Erinnerung,
Zeichen, Gedanke.
maenduar — lembrar, occorrer,
sich erinnern, begegnen.
— jebyr — recordar, in Erinner-
ung bringen.
mattepe (mattaco, matleranhe) —
hora vede agora, die Stunde
ist ungünstig.
roajoi — andorinha, Schwalbe.
mairy — cidade, Stadt.
mairygoara — cidadäo, Stadibürger.
malloca — aldea, Dorf.
mamana — dobra, embrvXKo, feixe,
molho, Falte, Stoff zum Einwickeln,
ein Bund von Dingen.
mamane — dobrar, embrulhar,
enrolar, fallen, einwickeln, ein-
rollen.
mame — aonde, onde ? wo ? wohin ?
— coaracy ocanh6mo — occidenie,
Westen, Abend.
— nhöle — algures, irgendwo,
irgend wohin.
— ta — aonde? wo immer? wo-
hin nur?
mamöpe (adv. loci) — para onde?
wohin ?
mamo9uipe — donde vem? woher?
mandü (port.) — manoel, Emanuel.
mandubava — arbor Ginchonae.
mangaralaya — gengibre, Ingwer.
manhana — guarda, vigia, custo-
dia, ronda, Wache, Wachsam-
keit, die Ronde.
— goara — sentinela, vigia,
Schildwache, Spähe.
mankety — para onde? wohin?
manö — morrer, sterben,
manobi (mundubi) — AracUs hy-
pogaea, eine Hülsenpflanze,
manö ayba — occidenie; desmaiar,
West; - untergehn, ohnmächtig
werden.
— manö ayba — gota coral, fal-
lende Sucht.
manteca (port.) relikära — torres-
mos, rQJo&s, Schnitt gebratenen
Speckes,
mapareyba (rectius guaparaiba) —
tnangue vermelho, Arbor: Rhi-
zophora.
maraar — desfitlecer, finar-se, estar
morrendo, schwach werden, sich
verzehren, sterben,
maraca — cascavel, Klapper (von
Kürbiss) Zauberinstrument.
— boya — cobra de cascavel,
Klapperschlange.
maracaimbara — feiticeiro, bruxa,
Klapper-Schwinger, Hexe.
Digitized by
Google
Dicciooario tupL M.
maracatim *) — navio, embarca-
fäo grande, Kriegsfahrzeug de*
Indianer, grosses Schiff.
maram — despropositos , Unge-
reimtheit
maramonhang — batalhar, guer-
rear, brigar, pelefar; penden-
Cia,guerra, Schlacht liefern, Krieg
führen, streiten, zanken; Hader,
Krieg.
maramonhangara — pendenciador,
guerreiro, Streiter, Krieger.
marande — mal, como näo devia,
schlimm, wie es nicht seyn sollte.
marape — que vai? que queres?
was kommt, was willst du?
maranamope — por que cousa?
aus welcher Ursache?
mar&nemepe — em que tempo?
wann?
marica — baniga, ventrecha,
Bauch, Fleisch um den Nabel
martera (port) — marteüo, Ham-
mer.
matapy — covas de pescar peixe
miudOj Gruben zum Fischfang
kleiner Fische.
maya — mäi, Mutter.
— angaba f — madrinha, Tauf-
pathe.
mayabe — como, que, wie, dass.
— catü — noUtvebnente, beträcht-
lich.
eupi rupi — ah como
he verdade! wie wahr es ist!
— ipö cori — näo sei o que sera,
ich weiss nicht, was es seyn mag.
— ta — que vai de novo? was
giebt's Neues.
— — penhemo — que vos pa-
rece? wie dünkt es dir?
maytinga — ama, senhora, Ge-
bieterin, Frau (weisse Mutter.)
mbaacy — adoecer, erkranken.
— aci oae — doenfa, contagio,
Krankheit, Ansteckung.
— ayba ocü — peste, Pest.
— jebyre — recähir na doenfa,
Rückfall in der Krankheit machen.
mbaacyböra — doente, krank,
mbaacycaba — doenca, Krankheit,
mbae — cousa, Sache.
— amö — algua, cousa, irgend
eine Sache.
— ayba — cousa terrivel, traves-
seira, veneno, cousa nociva,
maieficio, agravo, schreckliche,
üble, schädliche Sache ; Gift, Uebel-
that, Unrecht.
— ayba ete — cousa barbara,
sehr schlechte, barbarische Sache.
monhangara — malfazqo,
(ravesso, Uebellhat, Feindseligkeit.
— — pocanga f — triagay The-
riak.
— — rupiara — contraveneno,
Gegengift.
— cacy oae — peponho, veno,
GiH.
— catü — cousa boa, honesta,
real, gute, edle, wirkliche Sache.
— oe catü — cousa saborosa,
wohlschmeckende Sache.
— cenipüca oa6 — cousa ciara,
helle, einleuchtende Sache.
— epeba oa6 — cousa plana,
ebene, flache Sache.
— epoocü — cousa romba, tosca,
stumpfe, grobe Sache.
— eta — bens, Besitztümer.
— meoam — cousa roim, schlimme
Sache.
— mogoab oa6 — cousa coada,
durchgeseihte, geläuterte Sache.
— monhangara f — feitor, ofidal,
Factor, Hand werk smann.
*) Die Tapi hatten am Schnabel (Cantim) ihrer Kriegsfahrzeuge eine Klapper-
büchse (Maracä), das Zauber-Instrument der Paje und Anführer, angebracht,
und schüttelten es beim Angriff; daher gaben sie europäischen grossen Schiffen
den gleichen Namen.
Digitized by
Google
Wccionario tupL M.
63
mbae DÜio ipor ose ~ causa
oca, hohle Sache.
— oeülöt6 Tupina remimonhangara
tenh& f — prodigio, Wunder.
— pecaeu — emsa nova, neueSache.
— • pecü — cousa comprida, lange
Sacke.
— pirang oae — cousa corada,
farbige Sache.
— pöi oae — cousa delgada,
zarte, dünne Sache.
— porang — cousa formosa,
schöne Sache.
— puitm — cousa rokpa, runde
Sache.
— puxi — torpeza, aduiierio,
velhacaria, (moralisch) schlechte
Sache.
— — rece onheeng — fdüar
leviandade, com mdo fim, leicht-
fertig, in übler Absicht reden.
— rama rece ta — aque fim ? pu-
raque fim? wozu? zu welchem
Ende.
— rama la — paraque? a que?
warum doch? wofür?
— ram6 — quando? paraque?
aque? wann? wozu? wofür?
— raoa — vH e baixamente, nie-
drig, Biederträchtig, fälschlich.
— rangaba — painel, Gemakte.
— rece — porque? porque ra-
zäo? warum? aus welcher Ur-
sache?
— repiaca — vi&äo, eine Erschei-
nung.
— retüna — Ol facto, der Geruch.
— ucaba — pasto, comida, Speise,
Essen.
— — reodaba f — refeitorio,
Speisezimmer.
— uü — refeicdo, Etwas zu sich
nehmen.
etd — gula, Gehässigkeit
mboi boi — jarretar, Kniekehle
durchschneiden, schwächen.
opao — abrapar, destruir,
verbrennen, vernichten.
mboi boi lanoeta (port) pupe —
sarjar, mit der Lanzette ein-
schneiden, schröpfen.
me praepos. — na, in.
meape — pdo, Brod.
— m\km — biscouto,( festes Brod),
Zwieback.
meaucüba — cativo, escravo, servo,
Gefangener, Sclave, Diener.
meaucubdra — escravidäo, Skla-
verei.
meeng — dar, conceder, geben,
gestatten.
meengaba — dadiva, prezente,
Gabe, Geschenk.
megoe — pouco, wenig.
— mego6 — pouco e pouco, de
vagar, nach und nach, ohne
Eile.
rupi — vagarosamente,
langsam.
— rupi onheeng — fallar baixo,
leise reden.
membeca — fraco, tenro, motte,
schwach, zart, weich.
— ira rupi — amorosamente,
liebevoll.
memby — genta, bozina, flauta,
trombeta, Pfeife, Hörn, Flöte*
Trompete.
— apära f — clarim, Zinke, Cla-
rinett.
— jupicara — trombeteiro, Trom-
peter.
— pejueara — gaiteiro, bozma-
dor, Sackpfeifer, Hornbläser.
membyra — filho, ßha da mulher,
Sohn, Tochter der Frau.
— angabaf — afilhado, afiihada
da mulher, Taufpathe der Frau,
— rerü — madre, Mutler der Frau.
— ty — nova, mannbar geworden,
membyrar — parir, gebähron.
meme — sempre da mesma ma-
neira, immer in gleicher Weise.
— memele ipö, memetene — prin-
cipaknente, quanto mais, vor-
züglich, um so mehr.
Digitized by
Google
64
Diccionario lupi. M.
mendacaba — casamento, Verehe-
lichung.
mendacara — casado, casada, ver-
ehelicht
— rocapocaitaba f — bando de
casamento, Aufgebot zur Hochzeit
mendacareyma — soUeiro, soltetra,
unverehelicht
mendar — casar , heirathen.
mendara — matrimomo, Ehe.
raendiiba — sogro, Schwiegervater,
mendy — sogra, Schwiegermutter,
da mulher, der Frau.
meoam — lesäo, macula, nota,
defeito, taxa, mal, maleficio,
Verletzung, Schandfleck, Gebre-
chen, Tadel, Uebel, üebellhat.
meoancaba — maldade, Bosheit
mere — bazo, die Milz.
mereba — chaga, Wunde.
— ayba — lepra,bexigas, Aussatz,
Blattern.
— pirera — bosieüa, Blatter, Hitz-
blatter.
merendara (port) — merendar,
Vesperbrodessen,
merü — mosca, Mucke,
meruim — Stechfliege (Simulium).
— . rupiara — vareja, Made (ver-
bo: origo mu8cae.)
mikyra — nddegas, Hinterbacken,
mimbabo*) — criapäo, gado,
Zucht von Thieren, Rindvieh,
minö — formcar , huren.
min6i — cosihkar, kochen,
minoncara — fornicario, Hurer.
mira (myra) — gente, vulgo, Volk,
Leute,
mira reapü — tropel de gente,
Haufen Leute.
— recabe — pubUcamente, vor
den Leuten.
mira reco rupi — vulgarmente,
öffentlich.
— reya — acompanhamento, qjun-
iamenio de gente, tropa, Be-
gleitung von Leuten, Truppen.
— reya opuame — reboUco, cd-
voroco, Aufstand, Lärm, Ge-
schrei vieler Leute.
mirim (merim, miri) — pouco, pe-
queno, wenig, klein.
— ayra — muito pequeno, peque-
ninho, sehr klein , winzig.
— nh6te — hwn quasi nada, por-
hum nada quasi, unscheinbar
klein, fast um Nichts.
— puryb — menos, pouco menos,
weniger.
miryba f — Barbara (nome de mul-
her), Barbara (weiblicher Name).
missa monhang f — celebrar, di-
zer miza , die Messe feiern, lesen.
— pytüna f — dia de Natal,
Weihnachtstag.
— pytyboncara f — mimstro,
qjudante da missa, Ministrant.
milanga — crianca, Kind.
— jerucaba reni f — P*ß baptis-
mal, Taufstein.
— reco — menimce, Kindheit
mityma — pkmta, Gewächs,
Pflanze,
mixica rana (Bexigas, port.) — so-
rampäo, Masern,
mixira — assadura, gebratenes
Fleisch (Wurst aus Lamantin*
fleisch),
mixire — ossär, braten,
mo (propos.) — em, em higar, in,
statt; acold, hierher,
moabyc — coser com agutha,
nähen.
— jabe nhote — dÜnhavar, nähen
mit grossen Stichen.
•) Xezimbabo oder Xerimbabo ist ein oft gehörter Ausdruck für irgend ein
gezähmtes Thier, und wird auch von Menschen gebraucht
Digitized by
Google
Mccionario topi* Ml
aeaeang-aybi f — eonstranger,
deseneahepar, fazer endoudecer
induzir para mal, melancolüar,
persvadir, nöthigen, Etwas aus-
reden, eine« dorn« reden, aum
Bösen verfuhren, traurig machen,
überreden.
moaeanhemo — desanmar, tur-
bar, periurbar, fazer sobresal-
tar, s&verter, entmuthigen, ver-
wirren, erschrecken, umstürzen.
moaeara — fidalgo, fidalgay ein
(oder eine) Adeliger.
— eta — principaes, grandes,
nobres, vornehme, grosse, edle
Leute.
raoacü — aquentar, erhitzen.
moacuc — banhar alguem. Je-
manden baden.
moacyc — magoar, doer-se, sen-
Urse, trauern, Schmerz haben,
bedauern.
raoacycaba — magoa, sentimento,
contricäOj Leidwesen, Kummer.
Reue.
moacyeaba oxipiaea rec6 mbae catü
mira cupe f — invqa, Neid.
moacycara f — pemtente, ma-
goado, büssend, traurig.
moagica — engrossar o Ugmdo,
eine Flüssigkeit verdieken.
moagoacaba — amancebar-se, im
Coneubinat leben.
raoakyme — regar, molhar, hu-
medecer, befeuchten, nass werden.
moamanaje — akovitar, kuppeln.
raoame — awnar, bewaffnen.
tnoanaroa ocü — embastecer, ver-
dicken.
rooang — cuidar, fingir, affügir,
sorgen, sich verstellen, betrüben.
moanga — fingimento, Erdichtung.
moantam — apertar , atarracar,
entesar, fechar trancando, ver-
engen, festbinden, spannen, ver-
riegeln.
— tatapo — entesar äo fogo, über
dem Feuer anspannen.
meanlancaba — parapeüo, Brust-
wehr, Wall.
inoapar *— eniortttr, arqmear,
derribar, aleyar, krümmen, bie-
gen, niederwerfen, lähmen.
moapecyca — antimar, deteitar,
contentar, satisfazer, consolar,
liebkosen, vergnügen, zufrieden
stellen, trösten.
moapecycaba — deleitacäo , Ver-
gnügen.
moapopoc — afrouxetr a corda,
soltar, a/rouxar, die Sähe ab*
spannen, lösen, erschlaffen.
rooapüng — fartar, voll füllen.
mospungaba — ahastanza, fartwa,
UeberflusSi Menge.
moapy — langer, tocar, berühren,
angreifen.
moapyca — fazer alguem assen*
tar, Jemand sitzen machen.
— papera (port.) pupe — a&sen-
tar ou apontar em papei, rol,
auf das Papier, in die Liste seilen.
moapycara — tangedor, tocador,
Berührer, Spieler eines Instru-
mentes.
moapyr — augmentar, acrescem*
tar, aecumular, vermehren, an-
wachsen, anhäufen*
moapyrecaba — acrescenlamento,
augmento, Zunahme, Waehslhum.
moapurecara — acrescentoderrVer-
mehrer.
moapyxaim — encrespar, kräuseln.
moar tata — fazer fogo, Feuer
machen.
moatüca — encolher, estreitar, en»
cwrtar, abreviar, resutmr^ ein-
ziehen, verengen, ver- ab-ksürzen,
kurz wiederholen.
moatyr — amontoxr, aufhäufen.
moaub — attribwr, preswmr, re-
cear, suspeitar, notar, zuschrei-
ben, voraussetzen, fürchten, arg-
wohnen, anmerken.
— ayba — deitar a md parte,
übel auslegen,
9
Digitized by
Google
6«
Diccionario tupi. M.
moauge — consumir, inteirar,
verzehren, vollständig machen.
moaugoera ayba — malicioso, bos-
haft.
moayb — arruinar, corrompery
derrancar, damnificar, descon-
certar, estragar, off ender, de-
florarj zu Grund richten, ver-
derben, verwirren, beschädigen,
beleidigen.
— cainha — botar os denies,
Zähne ausziehen.
mobaböc f — **oer cana dassu-
car^ Zuckerrohr mahlen.
moböc — escalar peixe, rachary
einen Fisch ausweiden, spalten.
— cünha (port.) pupe — fen-
der com cunhas, mit Keilen
spalten.
mobyr — quantos, wie viele?
— ey — quantas vezes, wie viel-
mal?
— höra(port) — que horas säo?
welche Zeit ist's?
— nhöte — (Uguns somente, nur
Einige.
mobyrü birü — rugir, roth werden.
mocabe — abolorecer, schimmlicht
werden.
mocabaipör — embebedar total-
mente, gänzlich berauschen.
moc&c — arranear, despregar,
ausreissen, entnageln.
mocac4o — atravessar, passar,
durchbohren, durchgehen.
mocacem — espathar, dundgar,
verbreiten, bekannt machen.
moc&i — azedar, sauer machen.
mocaimbe — ö/tor, agupar instru-
menta cortante, wetzen, schmie-
den, das Instrument schärfen.
mocang&b — assinalar, debuxar,
aftgurar, medir, demarcar, pe-
sar; idear, bezeichnen, zeichnen,
vorstellen , messen , ausmessen,
wägen; Vorstellung fassen.
mocantim — agucar, fazer bico,
schleifen, eine Spitze machen.
mocapyr — trez, die Zahl drei.
mocalambüca — endireitar, richten.
mocaray — escarnecer, zombar,
folgar, brinear, galantem, trium-
far, verspotten, sich freuen, spie-
len, liebkosen, triumphiren.
— goera — bobo, ein Verspotte-
ter, ein Dummkopf.
mocar&ya rupi — de zombarid,
aus Spott.
— rupinhöte onheeng f — fattar
leviandadesy leichtfertige Reden
fuhren.
mocarayt&ra — dancador, Tänzer.
moc4 cui — pofoora, Schiesspulver.
moc4ba f — espingarda, Flinte.
— membyra mirim f — pislola,
Pistole (Flinten-Tochter).
— ocü — pepa dArlilharia, Ka-
none.
— rayna f — munifäo, cJmmbo,
Munition, Blei.
— reapü — tiroy Flintenschuss.
mocaem*) — ossär na lavareda,
am offenen Feuer braten.
mocamby — dar de mamar, die
Brust geben.
mocaneön — afadigar, affUgir,
atribular, desarraryar, estufar,
ermüden, betrüben, quälen, aus-
einander bringen , in Schweiss
versetzen. ,
mocanhemo — assolar, assustar
alguem, desperdipar, verwüsten,
Jemanden erschrecken ; ver-
schwenden.
mocaöca mirim f — presidio , be-
festigter Wachtposten.
*) Die Brasilianer gebrauchen jetzt die Ausdrücke: rooqueär, fazer nioquem,
fazer de moqu&n, welche alle dasselbe bedeuten, wie Boucan der Ca-
raiben, woher: Boucaniers.
Digitized by
Google
Diccionario 1upi. M.
67
mocaöca oeü f — casteüo , /br-
taleza. Caslell, Festung.
mocatu — taw a outrem, Jeman-
den waschen.
moeaü — embebcdar , berauschen.
moeeaqu6ne — perfumar, durch-
räuchern.
mocekyje — espantar, assustar,
atemorisar, erschrecken, in
Furcht und Schrecken setzen.
— caba f — espantalho, Vogel-
scheue.
— kyje — ameacar, drohen,
mocem — estender , ausbreiten,
moeeme — rimtr, lösen,
mocemo — privar, pronunciar,
berauben, verkundigen.
— ceeö quera cui f — absolver
dfalgüa obrigacäo, von einer
Verpflichtung lösen.
— yby eoara cui — desencovar,
das Wild aus seinem Lager jagen.
mocendy — alumear, erleuchten.
— püca — fazer hizir, leuchten
machen.
mocerakuene ayba — infamar,
verleumden.
— catü — acreditar, honrar, afa-
mar, beglaubigen, ehren, Ruf
geben.
mocerane — abater, fazer pouco
caso, vencer, abschlagen, gering
achten , besiegen.
mocimbäba f — plaina de cor-
pinteiro, Hobel des Zimmermanns.
mocodtba — gasto, Aufwand.
moeoc&o — desperdipar, verschwen-
den.
mococao-cara — desperdicador,
Verschwender.
mococobiar — compensar , remu-
nerar, substituir, ausgleichen,
belohnen, an die Stelle setzen.
mococoi — derribar a fructa, die
Frucht herunterwerfen.
mocoene — dar os bons dias,
guten Tag wünschen.
mocöi — dois, die Zahl zwei.
mocoi rupi — de duas maneiras,
auf zweierlei Weise.
— ve — ambos, ambas, hum e
(nitro. Beide, der Eine und An-
dere.
moeöne — enguHr, verschlingen,
mocororö — chä, bebida, Thee,
Trank,
mocorui — deliry esmigalhar, ra-
lar, auflösen, schmelzen, schaben.
mocoryb — repicar, anpicken.
— tamaraca f — repicar 0 sino,
die Glocke läuten.
mocuruca f — cruzar, sich kreu-
zigen.
moeube catü — agradecer , dar
lembrangaS) danken.
mocui — moer, zermalmen, mahlen.
moeuim (mueuim) — insecto, que
faz comixäo: Trombidium.
moeui-cara f — moedor , Müller.
mocupi — affirmar, assegttrar,
certificar, ratificar, jusücar,
bestärken, versichern, vergewis-
sern, genehmigen, richten.
— onheeng — cumprir a palavra,
sein Wort halten.
moeyme — aHzar, aplainar, po-
Ur, raspar, glätten, hobeln, po-
liren, raspeln.
mo-ecyea — grudar, soldar, enr
gomar, leimen, löthen, steifen.
mo-eem — sälgar , salzen.
mo-ete — acatar, respectar} vene-
rar, honrar, reverenciar, feste-
jar, solemmzar, schätzen, achten,
verehren, feiern.
mo-etecäba — estimaeäo, honra,
respeiio, venerafäo, Schätzung,
Ehre, Achtung, Verehrung.
mo-eteeära — devoto, vener ador,
andächtig, Verehrer.
mogejyb — fazer descer alguem, '
Jemanden herabsteigen lassen.
mogoäb — coar, erwar, peneirar,
durch- seihen, -sieben.
raogoacu — (HffiqpUar ; encare-
Digitized by
Google
68
Diccionario tiipi. H.
cer eu svbir de prefo, erschwe-
ren; steigexo, Preis erhöhen.
mogoa^ucaba — encarecimento,
exogerafäO) Steigerung, Ueber-
treibung.
mogoap&a — coador, Seiher.
mogyb — abaixar, niederdrücken,
erniedrigen.
moing6 — recottier, zusammen-
bringen.
moira cruc4 f — rosario, Rosen-
kranz.
mojab&o — afugeniar, espantar,
verscheuchen, erschrecken.
mojaby — fazer error, irre ma-
chen.
mojaceön — fazer chorar, wei-
nen machen.
mojaöca — apartar, separar, di-
vidtr,partir, repartir, distribtär;
exceptuar, trennen, theilen, ab-
wieder- verlheilen; ausnehmen.
mojaocacÄba — apartamento. Ab-
scheidung.
mojapixaim — encrespar, krausein.
moj&r — chegar hüa cousa d
outra, eine Sache der andern
. nähern.
— cec£ — umr a cousa cortada,
vereinigen , zusammenbringen.
— curuca rece f — crucificar,
kreuzigen.
mojaru — gracyar, afagar, aca-
riciar, ameigar, conteniar, scher-
zen, schmeicheln, liebkosen, zärt-
lich behandeln, zufrieden stellen.
mojaticö — pendurar, hängen.
mojatico9&ba — pendura, das Hän-
gen.
mojatinöng — embalancar, die
Wage gleich stellen.
mojearöca — dimmär, vermindern.
mojebyr — tornar , fazer voUar,
restituir, drehen, umkehren,
wiederherstellen.
mojeciar — acamar hüa cousa
sobre outra, einer Sache auf die
andere schichten.
mojecirön — mandar pur em
ftleira, in Reih und Glied stellen.
taejeeoabefca f — reveiacao, Offen-
barung.
mojeeoaub — dectorar, manifester,
revelar, erklären, kund geben;
offenbaren.
— eupi c&be — averiguar, a ver-
dade, die Wahrheit darthun.
mojegoaru — asco; causar nqjo,
Eckel; Widerwille erregen.
mojemoirön — amuar, fazer des-
confiar, verdrasslieh, misstrauiseh
machen.
mojemombeu f — confessar, beich-
ten.
mojemonbeucÄra f — confessor,
Beichtvater.
mojemonhäng — gerar, zeugen.
mojenhöng — dettar, niederlegen.
mojepö oeü f — eg'usiar em htm
corpOj encorporar, umr, vereini-
gen in Einem Körper, incorpo-
rüren.
mojepoco&ub — amansar, domar,
habiiuar, acoebsmar, zähmen,
bändigen; gewöhnen, angewöh-
nen.
mojepypye* — aiagar, überschwem-
men.
mojer£ — - nirar, wenden, drehen.
— jebyr — revirar, umwenden,
mojereragoay — destnentir aiguem,
einen Lügen strafen.
mojenpyr — subir, fttzer trepar,
hinaufsteigen, klettern maehea*
mojojabe — qjustor, iguakur, em-
parelhar, assemelhar, arresoar,
herstellen, gleichmachen, verglei-
chen, vernünftig urlheilen.
raojoköc — arrimar, encostar^
nähern, anlegen.
mokatao ~- abakr, abanar, fazer
boUr, bewegen, aohötleln, schwen-
ken.
raokeca — embrußto, Wrappert
moköcöc — enxagoar, vaseolgar,
waschen, ausspähten, umrühren.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. M.
mokya — Horror, tfwcar, aus-
löschen , verdunkeln.
raokyrä — enfordar, mästen.
mokytam — dar nö, Knoten,
Schleife machen.
momaenduar — fazer lembrar, in
Erinnerung bringen.
momaraar — ajovjar, fazer desfale-
eer, zasammenkoppeln ; schwach
machen.
moraarendub — notificar, benach-
richtigen.
— mombae — despertar do som-
no a alguem, jemand vom Schlaf
aufwecken.
mombae — gastor, acabar, fina-
Hzar, aufbrauchen, eu Ende brin-
gen.
— caUi — aperfeicoar, verbessern,
mombeu — dizer, referir, rektiar,
sagen , erzählen.
— ayba — maldizer, accusar,
cuipar, übel nachreden, ankla-
gen, beschuldigen.
— catü — admoestar, explicar,
recommendar, ermahnen, erklä-
ren, empfehlen.
— catü cece — touvar, incukar,
loben, einschärfen.
— tupana nheengaf — evangeli-
zar, das Evangelium predigen.
momböre — botar, lanpar, dettar
ßra, repudiar, hinausstossen,
werfen; Verstössen.
— cobape — dar em rosto , vor-
werfen, in den Bart reiben.
mombüc — fitrar, deflorar, steh-
len, schänden.
mometnbec — abrandar, amoUecer,
erweichen.
momembeca — enfraquecer, debi-
litar, quebrantar, schwächen,
zerbrechen.
— cerana — afirouxar, loslassen,
schlaff werden.
momendar f — fazer casar, hci-
rathen machen,
momorang — saudar, grossen.
momomucuba — empobrecer, ver-
armen.
momorotinga — branquear , weis-
sen, weiss machen. t
momoxi — tnfuriar, Victor, des-
compor, affear, enxovalhar, en-
vergonhar; adulterar, beleidi-
gen, beschädigen, beschimpfen,
entstellen, besudeln, beschämen;
Ehe brechen.
— onheenga pupe" — affrontar
com palavras, mit Worten be-
leidigen.
momoxicaba — trywria, descompo-
stura, Beleidigung, Unbeschei-
denheit.
momoxicara — enxovalhador, ifyth
riador, proftthador, Beschimpfer,
Beleidiger : Entheiliger.
monane — misturar, mischen.
monaxt — innäos gemeos, Zwil-
linge.
monda — furtar, pilhar, stehlen.
mondacuba — pilhagem, fitrto,
Diebstahl.
mondacara — ladrdo, Dieb.
mondar — levantar falso teste*
mtmho, lögen, falsch Zeugniss
geben.
monde — metter, recolher; alcth
päo (armadilha) ; tronco ; pfisäo,
setzen , ei nsch Hessen ; Schlinge,
Vögel zu fangen; Fesselklotz;
Gefängniss.
— moloa — abotoar, zufallen,
verknüpfen (von der Schlinge.)
— pöra — preso, Gefangener.
— tinla (porl.) pupe — thtgtr,
Farbe auftragen.
mondö — despedir, despachar,
impor, mandar, ordenar, schleu-
dern, werfen, ausfertigen, darauf
setzen; befehlen.
mondöc — cortar, partfr, schnei-
den, theilen.
mondocara — mandante, der Be-
fehlende.
mondocöca — despedapar, cortary
Digitized by
Google
70
Diccionario tupi. M.
partir, retaßiar, rasgar , zer-
stücken, schneiden, trennen, ab-
schneiden, zerreissen.
mongarayb f — abenpoar, benzer,
sagrär, segnen, heiligen.
mongalirön — assear, ornar, ar-
mar, adornar, compor, concer-
tar, remendar, putzen, zieren,
herrichten, zusammenstellen, aus-
bessern.
— tembiü — temperar o comer,
die Speise würzen.
mongalironcaba — Ornament o,
adorno, armapdo, compostura,
Zierde, Zierrath, Herstellung, Ein-
richtung.
mongatironcara — armador, com-
posiior, Einrichter, Hersteller.
monger — adormecer a outrem,
jemanden einschläfern.
— ayba — maldifdo, Verwün-
schung.
mongeta — conferir, beratschlagen.
— catü ixupe — dar bom con-
celho, guten Rath erlheilen.
mongelacaba — pratica, Uebung.
mongui — desfazer, destrwr, der-
ribar, zu Nichte machen, zer-
stören.
monhane — empurrar, fazer cor-
rer, in die Seite stossen, laufen
machen.
monhang — fazer, obrar, operar,
fabricar, tirar do nada, thun,
arbeiten, in's Werk richten, ver-
fertigen, erschaffen.
monhangaba — fabrica, Fabrik.
monhangara — artifice, creador,
operario , Künstler , Schöpfer,
Meisler.
monharön — afilar, assanhar, es-
bravgar, hetzen, zornig, wild
machen.
mooicö cece — applicar alguem
a algüa cousa, Jemand zu etwas
verwenden.
— pecü — fazer durar, retardar,
Dauer geben, verzögern.
mooiconhöte — accmmodar, aqtäe-
tar, socegar, suspender, einrich-
ten, beruhigen, besänftigen, ver-
schieben.
mopanemo — frustrar, betrügen,
täuschen.
mope — aplanar o carmnho, den
Weg ebnen,
mopecacü — renovar, erneuern.
— jebyre — reformar , umbilden,
verbessern.
mopecii — alargar , protongar,
breiter, länger machen.
mopene — quebrar päo, Holz zer-
brechen.
— cup6 cangoera — derrear,
Bein brechen.
mopere — embapar, ou endure-
cerse o bapo, Milzverhärtung,
Bildung von s. g. Fieberkuchen,
moperebe — chagar, verwunden,
mopexib carayba pupe f — crü-
mar, mit heil. Oel salben,
mopebüre — mexer, mischen,
mopöc (popöc) — arrombar, rebenr
tar a outrem, fazer estator,
radiär, einbrechen, aufreissen,
bersten, krachen machen,
mopoi — adelgafar, desengrossar,
verdünnen, verfeinern,
mopokeryc — fazer cocegas,
kitzeln,
mopopecyca — pegar na mäo a
alguem, Jemanden bei der Hand
nehmen,
moporace, moporaceyma — fazer
danpar, tanzen machen,
moporang — adornar, enfeüar,
afformosear, schmücken, zieren,
verschönern.
— moänga ocu — affeciar, et-
was mit Leidenschaft suchen.
moporara — atormentar, fazer
padecer, quälen, leiden machen.
mopotopäo — accekrar, agastar,
beschleunigen, aufbrauchen.
mopotuü — ativiar, fazer descan-
car, fazer Optocor, apaziguar,
Digitized by
Google
Diccionario tupi. M.
71
erieiehlern, ausruhen lassen, stil-
len, besänftigen,
mopotuü tugui — - estancar o san*
gue, das Blut stillen.
mopu
enxotar, trocken.
— cetaoia cui — degradar, her-
absetzen.
— rel£ tamaraca f — dobrar 0
sino, das Glockengeläute ver-
doppeln.
mopuame — levantar a quem estd
sentado, fazer erguer, desen-
costar; arguir, aufstehen (vom
Sitze), auf- in die Höhe richten,
gegen Einen auftreten, tadeln.
mopuca — fazer rir, lachen ma-
chen.
mopuür — fazer desapegar, des-
viar a outrem, losmachen, los-
reissen, ablenken.
mopyä calü — consolar, trösten.
— calü aba pupef — grangear a
voniade de alguem, eines guten
Willen erlangen.
— catü ayba f — agravar, des-
gostar, enfadar, angusüar, en-
tristecer, importunar, beschwe-
ren, Verdruss, Ecke! machen,
ängstigen, traurig machen, be-
schwerlich fallen.
— catü tayna mirim — acalentar
a crianpa, den Säugling besänf-
tigen.
— catucaba — cunsotofäo, Trö-
stung, Trost
— catuc4ra — consolador, Tröster.
— ocü — afoutar, dreist machen,
mopypyc — remar miudamente,
in kleinen Schlägen rudern,
mopyrantam — alentar, animar,
esforpar, conforiar, reforcar,
aufmuntern, beleben, stärken.
— oae — cousa substancial, we-
sentliche Sache.
mopytä — agasalhar, deter^ lieb-
kosen, zurückhalten.
mopyiüba — acanhar, acobardar,
furchtsam machen.
mopytüne — dar as boas noites,
gute Nacht wünschen,
mopyxüne — tinger de preto,
schwarz färben.
— cerane — offitscar, enfuscar,
dunkel machen.
mora (mura, bora) — guerreiro9
immigOy Krieger, Feind.
moracaba — maco, Klöpfel, Keule.
moramonhäng — guerrear, brigary
Krieg führen, streiten.
moramonhangaba — guerra, briga,
Krieg, Streit.
morandü goere — chocalhetro,
schwatzhaft.
morandüb — avizar, benachrich-
tigen.
morandüba — avizo, recado, no-
ticia, embaixada, Nachricht,
Antwort, Kundgabe, Botschaft
— ayba — queixa, quereüa,
Klage, Anklage.
moraucüb — qpiedar-se, ter com-
paixäo, Mitleid haben.
— eyma — impiedade, Gottlosig-
keit
moraucüba — caridade, nüsericor-
dia, piedade, Liebe, Barmherzig-
keil, Frömmigkeit
morauky — occupafäo, servif 0,
traboXhö, Beschäftigung, Dienst,
Arbeit
— mocapyr f — quarta feira,
Donnerstag.
— mocöi f — terpa feira, Mitt-
woch.
— ocü — trafego, Tumult, Unruhe.
— py t — segunda feira, Diens-
tag.
moraukycaba röca f — officina,
Werkstatt.
moraukycara — trabaihador , Jor-
naleiro, servenie, Arbeiter, Tag-
löhner, Diener.
moreaucüba — pobreza; tyrama,
iratar mal, Armuthj Tyrannei,
üble Behandlung.
moreaucuböra — pobre, arm.
Digitized by
Google
n
Dfacianario lupi. Ml
raorepotara — luxuria, Ueppigkeil.
morepy — salario, paga, Sold,
Zahlung.
moreru — deitat? de molho, ein-
weichen.
mororyb — älegrar, erfreuen.
morolinga — cousa branca, alvara,
eine weisse Sache; Amissehreiben.
— cerane — alvacento, weisslich,
— nongara ojecoaub — alvejar
äo longe, von weiten weiss,
heil werden.
moroycang — refrescar, esfriar,
abkühlen, erkälten«
moroxaba ocii f — general, General.
naoryb — afagar, ameigar, aca-
riciar, contentar, lisoryear; U-
sorya, liebkosen* verzärteln, zu-
frieden stellen, loben; Lob.
morycaba — caricias, Liebkosungen.
motäc — bater, rebater, schlagen,
zurückschlagen.
motacäba — maco de bater, Klo*
pfel, Keule.
motatac — anazar, klopfen, durch
einander rühren.
motecö coaub — ensinar, doutrir
nar% encamnhar, lehren, beleh-
ren, Weg zeigen.
moteite — apoucar, verringern.
roolekyrf — faxer destUar, dtsül-
liren lassen.
raatekyrecaba f — aktmibique, De-
slillirblase.
motemüng — sacudir, schütteln,
stossen.
motening — seccar, torrar, trock-
nen, rösten.
molepypy — alargar , verbreitern.
molepytyng — turbar a aqua,
Wasser trüben.
molcryc — apariar, afastar, des-
viar, arrastar; azedar, trennen,
entfernen, ablenken, schleifen;
sauer werden.
moteryee»o — abarrotar, voll
laden.
motioam — enxugar, abtrocknen.
inotim — envergonhar, beschämen.
molimböre — incensar, defitmar,
mil Weibrauch beräuchern, schwär-
zen durch Rauch.
motumüne — escarrar , ausspu-
cken.
moturucü — crear, fazer grande,
erschaffen, gross machen.
inotuti — eortica, Rinde, Kork.
motuü f — Domingo, Dia santo
Sonntag, Feiertag.
— ocü f — Domingo dePascoa,
Osler-Sonntag»
moluüne — enlabusar, besuntar,
tisnar, mit Fett, Oel bestreichen,
beschmutzen.
motyapü — fazer estrondo, Ge-
räusch machen.
motycü — fazer Hquido, flüssig
machen.
motyjubae — envelhecer, altern.
motypü — fimdar, fazer fundo,
gründen, tief machen.
moveö f — absotoer de pecca-
dos, apagar, von den Sünden
lossprechen.
moxovi (port.) — ßchar com
chave, aferrolhar, mit Schlüssel
verschliessea.
moxi (puxi) — nas mos hor&s, zu
übler Stunde.
moyc-ocü — arco da velha, Re-
genbogen.
mü — irmäo oh primo do hörnern,
Bruder oder Geschwisterkind des
Mannes.
mungä (punga) — aiporcas, Kropf.
munga — naseida, Beule, Ge-
schwür.
rauralu (port.) — mutoto, Mulatte.
mussurana*) — cordel, oorda,
Strick, Schnur.
*) Mit der Mussurana (Moro* cerane) um dem Leib wurden von den Tupfe
die Gefangenen sam Tode gefährt.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. N.
73
mula muta — escada, Leiter, Treppe,
mulüea — moscardo ou taväo,
Bremse.
nacaübi — näo sem causa, nicht
ohne Ursache,
namby -— oretha, argola, aza de
vaso , Ohr ; Ring, Handhabe eines
Gefasses.
— oeu — orelkudo, Grossohr.
— pora — arrecadas, brincos,
Ohrgehänge.
naneme — a estas horas, zu die-
ser Stunde.
nanho (nanhoranhe) — basta,
genug.
napöei — näo fange, nicht weit
naranda (port) — lararya, Orange.
narandyba (port. lyba = locus)
laranjal, Orangengarlen.
navaya (port) — navalha, Rasier-
messer.
ndaerojal — e nem por isso, selbst
darum nicht
nde — tu, du.
nba6 — ieu, tua, deine (Sache).
n£i (plural: pei, penei) — hora-
sus! macht schnell!
neibe — outravez, tornai a fazer,
thu' es noch einmal!
nei, aujeb&e — sg'a embora, sey's
immerhin.
nhaem — algtudar, Schussel, Trog.
ne — he nota de futuro, Aus-
druck deJ Zukunft.
nhaem pepö — paneüa, Pfanne.
nhane — correr, laufen.
nheem nheeng — arrezoar , pal-
rar, porfiar, vernünftig reden,
schwätzen, streiten.
nhe£ng — fallar, responder, reden,
antworten.
— ayba — fallar mal, übel reden.
— cantam — fallar alto, laut
reden.
nheeng catü — mümar, vertrau-
lich reden, einreden.
— cec6 — apalavrar, abreden.
— et6 — fallar com imperio, be-
fehlend reden.
— pita pila — cioso no fallar, fallar
gagi, hitzig im Reden, stottern.
nheenga — faUa, palavra, voz,
lingoagem, preceito, Rede, Wort,
Stimme, Sprache, Gebot.
— ayba ete — amaldicoar, rogar
pragas, verwünschen, Böses
wünschen.
— nheenga jara — interprete,
Dolmetscher.
— ojemeäng — dar palavra, das
Wort geben.
— pöra porang — galanleria,
graca no fallar , Artigkeit, An-
mulh im Sprechen.
— pup6 nböte — de palavra,
durch das Wort.
— puxi — palavra deshonesta,
unanständige Worte.
— rupi nhöle — verbalmente,
wörtlich.
— robaixara — dar razöes, re-
plicar, Gründe geben, antworten.
nheengär — cantar, singen.
nheengacara — cantor , Sänger.
nheengara — cantiga, Gesang.
nheengoere — fallador, Sprecher.
nhemö abar6 f — ordern (Sacra-
mento), geistlicher Orden (Sa-
cramenl).
nhemombeucäba f (port) — con-
ftssäo, Beichte.
nhemomolacaba — golodice, Nä-
scherei, Gefrässigkeit
nheroncaba — braveza, feroci-
dade, ira, Tapferkeit, Wildheit,
Zorn.
nhinh6 — actualmente, a cada
passo, quotidianamente, de con-
tinuo, sempre; continuacäo; fre-
quentar, gegenwärtig, bei jedem
Schritt, täglich, fortwährend, im-
mer ; Fortsetzung ; wiederholen.
10
Digitized by
Google
74
Diccionario tupi. N. 0.
nbinhing — orrugar; ruga, sich
runzeln; Runzel,
nhiröm — perdoar, verzeihen,
nhironcaba f — remissäo, perdäo,
Verzeihung, Nachlass.
nhirongoere f — passa - cvJtpas,
Ablass.
nbote — somente, näomais, nur,
nicht mehr,
nhum-cui — do campo, von oder
auf der Flur,
nia — confirmaüvo, entio, also,
nilio — näO) nein.
— aba — ninguem, Niemand.
— arobiar oa£ — incredulo , per-
tinaz, teimoso, ungläubig, ver-
stockt, halsstarrig.
— cangaba oae f — immensidade,
Unendlichkeit.
— capya oa6 — capado, castrado,
verschnitten, castrirl.
— cecaleyma oa6 — liberal 7 frei-
gebig.
— epya oa6 — orfäo, Waise.
— evecendü — näo ouvez? hörst
du nicht?
— goacu — facti, leicht.
— goalä oae — immovel, unbe-
weglich.
— jabe — näo he assim, es ist
nicht so.
— iapyca oae — surdo, laub.
— ipör oa6 — cousa vasia, leere
Sache.
— juru c6 — fastio, Eckel.
— mbae — nada, näo ha nada,
nichts, es ist nichts.
— ocyca — caber, näo cabe,
nicht fassen.
— ojaby — nao error, acertar,
nicht irren , Recht haben.
— oicö catü — portar-se mal,
sich nicht wohl befinden.
— ojuca coaub — incorrxtpto, un-
verdorben.
— pocanga — näo fem remedio,
es giebl kein Mittel.
•— pocy — leve, leicht.
nitio ram6 — senäo, wenn nicht
— xacoÄub — näo posso, näo
sei, ich kann nicht, ich weiss
nicht.
noalär mba6 — abundantemente,
nada faUa, genügend, es fehlt
nicht.
nongar — parecer, schämen.
nongara — semelhanpa, maneira,
Aehnlicbkeit, Art und Weise.
nongatü — guardar, reservar,
bewahren, aufheben.
nupan — apoutar, dar pancadas,
castigar, disciplinar, varejar,
peitschen, züchtigen, einen schla-
gen, unterrichten, strafen.
nupancaba — acoute, azorrague;
discipHna, Peitschenhieb; Zucht,
Unterricht.
nupancara — castigador, discipü-
nador, Strafer, Züchtiger.
ocanhemo — estar espantado, er-
schrocken sein.
oace.me — atinar, richtig treffen.
oac£mo — achar, finden.
oacype oerico — molenlar, forcar
a mulher , Gewalt anthun.
oam — caga-hime (insecto), Feuer-
Wurm, - Käfer ( Lampyris, Elaler).
oäne — ja, schon.
oapixaim — franzido, voll Falten.
oapoam — arredondar, einen Plate
rund umgeben, ausreden.
oapünsr oane — abastado , farto,
wohlversehen , gesatliget.
oapyca — assentar-se , pousar a
ave, sich niedersetzen (auch vom
Vogel).
oapycaba — asscnto, Sitz.
— ocu f — cadeira, Stuhl.
oar <ar) — cahir, nascer, fallen,
geboren werden.
— catü — ao pe da letra, ganz
genau.
Digitized by
Google
Diccionario tupL 0.
TS
oaracapa — rodeUa da eanoa,
Wellbaum des Fahrzeuges.
oatua — espefho, Spiegel,
oata (goata) — andar, gehen.
— ata nhöte — vaguear, herum-
schweifen.
oatapü ocu — buzio, (conchaj,
Hörn zum Blasen (eine Mu-
schel).
oatar — faUar, mangeln (von
einer Sache).
oalucupa — pescada (peixe),
Kabliau, Stockfisch (Gadus mor-
rhua).
oaxime mirim — malvaisco (plant a),
Urena lobata, Lebretonia etc.
öba — vestido, roupa, Gewand,
Kleid.
— monhangara f — alfaxate,
Schneider.
— motuü rece goara f — gala,
Slaatskleid.
— mundepaba f — guarda-roupa,
Kammerdiener.
— tupan öca goara f — ornamen-
tos da Irga, Kirchenschmuck.
oböc — fender-se por si, von
selbst zerspringen,
oea — caranguqo, Seekrabbe
(Cancer Uca L. rel.)
ocac — despregar-se, sich ablösen,
die Nägel verlieren,
ocacao-puryb — exceder, zu weit
gehen, übertreffen,
oeaeibo — enfiar, ein Fädeln,
oca — casa, Haus, Hütte.
— arybo goara — cumieira da
casa,, First, Gipfel des Hauses.
— cui — de casa, in, zu Hause.
— epy — canto da casa, Ecke,
Winkel des Hauses.
— jara — paträo, morador, Haus-
Herr-, Bewohner.
— mbae meengaba f — logt de
negodo, Laden mit Waaren.
— monhangara — pedreiro, Maurer,
Steinhauer.
öca pdra — creado, creada, fa-
müa, morador, escravo, Diener,
Familie, Sclave, überhaupt Haus-
angehörige.
— rocara — pateo, Hot
oeai — queimar-se, abrasar-se,
sich brennen, verbrennen.
— oae — cousa quehnada, ver-
brannte Sache.
ocanhemo — dar d Costa, stranden.
ocara — rua, lerrehro, Gasse, Platz
vor dem Hause (des Principal.)
— cui — de fära, von Aussen.
— kety — para föra, nach
Aussen.
oeaepe — föra de casa, ausser
dem Hause.
ocoabeyma oeü — seivagem, wild.
ocoaubucar — promtdgar, verkün-
digen.
oceky ocu iaba — arrepellar os
eabeüos, die Haare ausreissen.
ocemo ixui — desencarregar , die
Last ab- wegnehmen.
oeepy meeng ocu — prenüar, be-
lohnen.
oeyea cece — abordar; copula,
entern; die Verbindung.
— oane — basta, es genügt.
096 — ir, ausentar, gehen, sich
entfernen.
— ane — foi-se, er (es) ist fort.
— cece — acommetter, angreifen.
— ipype — afundar, afundir-se;
estar carregada a canoa; mer-
guthar, tiefer machen, auf den
Grund gehen, vom Fahrzeug:
geladen seyn; tauchen.
— ipype tijüca pupe — atolar,
in Sumpf geralhen.
— ixui — desacompanhar , weg-
gehen , Gesellschaft verlassen.
ocobaixara ete aba nheeng — pro-
fiar, hartnäckig auf seinem Wort
bestehen.
— enheenga — disputar, streiten,
oeöc — rebentar a cor da, sprin-
gen der Saite.
Digitized by
Google
w
Diccionario tupi. 0.
09Ü*) (assü) — ffrande, gross,
oericö — possuir, ter, gozar, to-
grar, tratar, haben, besitzen,
gemessen, behandeln.
— ayba — vexar, perseguir, tra-
tar mal, plagen, verfolgen, übel
behandeln.
— catü — bom trato, gute Be-
handlung.
— coaub lecö — saber governar,
zu befehlen wissen.
— imory^ab rupi — alcanpar com
afagos, erschmeicheln.
— teco cece — dotmnar, herr-
schen.
oeiepe — todo, toda, inteiro,
Alles, ganz,
oicd — ser, estar, jazer, residir,
seyn, liegen, wohnen.
— ayba — estar mal, sich übel
befinden.
— bebe — estar vivo, lebendig
sein.
— caiü — proceder bem, gut
handeln, gut fortkommen.
— cece — aplicar-se, pretender,
sich befleissigen, beanspruchen.
— cocope — hospede, Gast.
— ete* cece — profiadamenie, mit
Ernst, fleissig.
— ete morauky rece — Hdar, mit
Ernst sich bemühen, schaffen.
— ninhe — habitar, assistir,
wohnen, anwohnen.
— pecü — deter-se, etitreter-se,
tardar, durar, sich auf- unter-
halten; säumen; andauern.
— tembem — haver mister, ca-
recer, ter necessidade, nöthig
haben.
— tenhe cece oarama — promp-
tidäo, Schnelligkeit.
oicobe catü — estar bom, sdo, va-
lente, wohl, gesund, stark seyn.
oiconhöte — aqtäetar, parar,
socegar; deixa; näo bulasf
ruhen, stille stehen, ruhen;
lass ab!
oike 0911 — preamar, Fluth des
Meeres,
oime — acold, aüi, hier, dort
oimoae — aquillo, jenes,
oira vel oirande — amanhä, am
Morgen, morgens,
ojab — abrir naturalmente , sich
aufthun, öffnen (von selbst),
ojaby ete 9angaba — disforme,
unförmlich.
oja9ui oae — abafado, coberto,
gewärmt, zugedeckt,
ojapy iacanga pupe — cabepada,
Stoss mit dem Kopf,
ojar — acostar, chegar a terra,
an einander legen, an's Land
kommen.
— curu9a rece f — estar cruci-
ficado, gekreuzigt seyn.
— yby rece — acostar-se a terra,
anlanden, am Ufer anlegen.
ojeaibyc — baixar-se, inclinar-se,
sich verbeugen, senken.
ojeapixa pixao — as cutüadas,
mit Hieben.
ojeauge — estar feito, e acäbado,
fertig, vollendet seyn.
ojeayb — estar acabado, deflo-
rada, abgeblüht, geschändet seyn.
ojebyr — arribar, ankommen.
ojecoaub — aclarar a cousa, avi-
star; verdadeiro, die Sache auf-
hellen, untersuchen; wahrhaft.
— nhöte — estar patente, offen
stehen.
ojeityea — prostrar -se, sich nie-
derwerfen.
ojejeky — esperguipar-se, auf-
wachen.
ojejepyca — desafirautar-se, Rache
nehmen.
ojejumine — occulto, verborgen.
ojekendao — tapar, zustopfen.
ojekyi oane — morrendo, sterbend.
*) Hoje assü, usado ainda muitas vezes; assü wird jetzt mehr gehört
Digitized by
Google
Diccionario lupi. 0*
n
ojekyi polar oane — agonisar,
im Sterben liegen,
ojemamane — embrulhar-se, sieh
verwirren.
— oicö — dobrado, esiar em-
bruihado, gefaltet, eingewickelt
seyn.
ojememoacara — aßdalgar-se^ sich
adeln,
ojemoaba ele — abaHsar-se; altivo,
sich auszeichnen; stolz, hoch-
müthig.
ojemoacüca — banhar-se, sich
baden,
ojeraoakyme — humedecer - se,
nasswerden, sich nass machen,
ojemoapar — dobrar-se, encostar-
se, sich winden, anlegen, fügen.
ojemoayb — apostemar-se , deitar
a perder, in Geschwür über-
gehen, verderben.
ojeraocabe — abolorecer-se, schim-
meln, schimmlicht werden.
ojemocacui oae — acautelado,
vorsichtig.
ojemocamarar (port.) — travar
amizade, Freundschaft schliessen.
ojemocapä oane — crear raizes,
arreigar, Wurzel treiben, be-
wurzeln.
ojemogyb — baixar-se, sich bücken.
ojemoirön — arrufar-se, sich er-
zürnen.
ojemojepe ocü f — encofiporar-se,
sich verkörpern, verbinden.
ojemojepoly — enferrujar-se , ro-
sten.
ojemokatac — mover-se, sich be-
wegen.
ojemonhang — produzir, succeder,
acontecer, hervorbringen, sich
begeben, erfolgen.
ojemopirang — bizarrear , tapfer,
freimüthig seyn, prahlen.
ojemopiranga pereba — encarnar
a ferida, die Wunde verheilt,
granulirL
ojemopyayba — aggravar^se , enr
tristecer-se, sich beschwert fühlen,
traurig seyn.
ojemotapejär — situar , stellen,
setzen , legen.
ojemoteit6 — ter-se em pouco
sich gering achten,
ojemotirycemo — encher-se9 sich
füllen,
ojenipia o\c6 — estar de joelhos,
knieen, auf den Knien liegen,
ojepakec oae — embndhado, aba-
fado, eingewickelt, beschützt
ojepe (jepe) — kum. Ein, eins.
— jande cui — hum de nös, Einer
von uns.
— ocü — todos juntos, Alle mit
einander.
— pecui — hum de vös, Einer
> von Euch.
ojepenhö — hum somente, Einer
nur.
v ojepicyca oa6 — agarrar-se, estar
agarrado, sich ein- an- hängen,
angehängt seyn.
ojepocoaub — acostumar-se, sich
gewöhnen.
— oae — acostumado, gewöhnt,
ojepotar — aportar , herbeitragen,
ojepypyca — afogar-se, alagarse,
ertrinken.
ojere jereo — espqjar-se, tram-
bolhöes, ausrinnen.
oje oane — cosido, estar assado,
gesotten, gebraten seyn.
ojöca iacanga eui — dissuadir,
abralhen.
ojoece — copula, Verbindung,
Band.
ojojabe oane — qfustado, estar
igualado, zugerihctel; im Gleich-
gewicht seyn.
ojoköc — eneostar-se, sich anleh-
nen.
ojurure — pedir, bitten.
okena — porta, Thor, Thüre.
— piacaba — guarda-porta, Thür-
riegel, Thürschünge.
Digitized by LjOOQIC
78
Diccionario tupl 0. P.
okena rupiti — couce da porta,
Schlag an die Thüre.
oker — dormr, schlafen.
— mirim mirim — toscang'ar,
einschlummern.
okyju — griUo, Grille, Heimchen.
okyt4 — esteio, Slütze, Schutz,
Beistand.
omocemo ybytu ejurü rupi — ar-
rotar, rülpsen.
omoeng epöpe — encarregar, auf-
laden.
omoinge cocöpe — admitiir , re-
colher em casa, zulassen, in's
Haus aufnehmen.
omondä aquera — furto, Diebstahl.
onheröm — embravecido, wild,
schlimm.
— ete oicö — encamicar-se, sich
erhitzen. t
oocü rupi — trabaihosamente, mit
Mühe, mit Arbeit,
öpabinhe — todos, tudo, Alle,
Alles.
— catu — gerdhnente, überhaupt,
im Allgemeinen.
öpabinhe mbae monhangara — om-
nipotente, der Schöpfer, allmächtig,
op&c — acordar do somno, vom
Schlaf aufwecken,
opetuu ybytü — amainou 0 vento,
der Wind hat nachgelassen,
opicyc itayra r4ma — adoptar,
per/Uhar, adoptiren, an Kindes
Statt annehmen,
opipyne — depemcar , picar a
ave na firuta, vom
Vogel, der an die Frucht pickt,
opö opöre — a pulos, sprungweise,
opöpör — andar de galopc, im
Galopp gehen,
opoc — fender-se per «, von
selbst aufreissen, aufspringen,
opojir — apontar com 0 dedo,
mit dem Finger anzeigen,
opöre — puktr, springen,
opüc o&ne — cousa fiirada, eine
durchbohrte Sache.
ore — nös outros, Wir andre,
orebo — a nös sem vös, Wir
ohne Euch,
orocorica (port.?) — cong'a, Eule,
oroicäng oae — cousa esfriada,
eine kalt gewordene Sache,
oterica — andar de gatinhas, auf
allen Vieren schleichen,
oleryc — afastar-se, arredar-se,
sieh entfernen,
ouacary — especie de Macaco,
Brachyurus Ouacaris Spix.
oveo — apagar-se, auslöschen,
oynumy — beya-flor (ave), Colibri.
pabe (propos.) — junio, com,
neben, mit (Personen).
paböca — partir do porto, aus
dem Hafen auslaufen.
p4c — despertar, despertar do
somno por «', aufwecken, von
selbst aufwachen.
pacu — especie de peixe, Pro-
chilodus.
pae — diz , er sagt, nämlich.
paje — feitieeiro, Zauberer, Be-
schwörer, Arzt
— remimonh&ng ayba moropi&ra
feiticos, Zauberei.
p&na (port.) — panno , Tuch.
— amanejü cui goara —- panno
dalgodäo, Baumwollen-Zeug.
— ayba — rodüha, trapo, Wisch-
lappen, Lumpen.
— cobaigoära — panno de linho,
Leinen - Zeug.
— monhang&ba — fear, weben.
— monhang&ra — teceläo, tece-
deira, Weber, Weberin.
— paeoira — pepa ou rolo de
panno, ein Stück oder Rolle
Zeug.
— peeangoera— retalho de panno,
Abschnitt vom Zeug.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. P.
79
pana peteca — lavar roitpa, Wä-
sche waschen.
— poacu — parmo grosso, grobes
Tuch.
— poi — panno fino, feines Tuch.
— rangaba — vara de medir,
Elle.
panacu — carro, Wagen (Korb).
— oara cop& — roda de carro,
Wagenrad.
panami — borboleta, Schmetterling,
panemo — debalde, vergeblich,
umsonst,
panera — panella, Schüssel.
— monhangäba — oleria, Töpferei.
— monhangara — oieiro , Töpfer.
— rendaba — sempre, immer,
papacaba — conta, numero, Rech-
nung, Zahl.
— ara f — dia do Juizo univer-
sal, Tag des Wellgerichts.
papar — contar, mmerar,
zählen,
papera (port. ) — papel, Papier.
— coaliacäraf — escriväo, Schrei-
ber.
— ianämoocüf — papeläo, Pappe.
— jimboecara f — ietrado, Schrift-
kundiger.
papera mbae papacaba f — rol, Rolle,
Lage Papiers.
— mocycaba f — obreia, Oblate.
par& (guaranice) — coizavariada
de coreSj buntfarbig.
paraböca — escolher, Umpar, aus-
wählen , reinigen.
para-cua — coroa de varias co-
res, vielfarbiger Kranz (nome
do Rio Paraguay: Benennung
des Paraguay - Strome» : Dobriz-
liofer. )
paragoä — papagayo , Papagei.
parana — mar, Meer.
— ocü — bahia, mar largo, Meer-
bucht, offenes Meer.
parana oike — enchente de mari,
Fluth des Meeres.
— pylerpe — pego, Mitte derFluth-
zeit (?).
— remeyba — beira, ou fim da
terra sobre 0 mar, Ufer, Land-
spitze am Meer.
paraoua — especie de Macaco,
Pilhecia hirsuta.
paraty — especie de tainha, eine
Art Fisch.
pari parim — coxear, hinken.
patakera — meretriz, Freuden-
mädchen.
— recö rupi — 0 officio da me-
retriz, Hurerei.
patuä — caixa, arca, canaslrinha
quasi da feicao de bahü, Kasten,
Kiste, Koffer.
paurüf — Paulo (nome d hörnern),
Paul (männlicher Name).
pay — padre, fr ade (mais pro-
priamente), senhor, Vater, Ordens-
bruder (vorzugsweise*) Herr.
— abare guacü f — bispo, Bi-
schoff.
— abar6 ocü ete f — papa, pon-
tifice, Papst.
— abüna**) f — jesuita, Jesuit.
— apinaf — fr ade, leigo, Laien-
bruder.
— apytera f — coroa de padre,
Tonsur des Geistlichen.
— bispo f (port.) — bispo, Bi-
schof.
— clerigo f (port.) — clerigo,
Cleriker, Priester.
— eia röca f — convento, Kloster.
— abitü f (port.) — häbito de
frade, Ordenskleid.
— missa monhangara f — sacer-
dote, padre de missa, Priester.
— möro rerecoara f — paroco,
Pfarrer.
•) Pay = frade: Parä; Abare, Uäret Mission, austral.
••) Oba-üna: Vestido preto, schwarzes Kleid.
Digitized by
Google
80
Diccionario tupi. P.
pay pöro mongelecaba f — esta-
cäo da missa, Zeit der Messe.
— tinga — atno, senhor, (weisser)
Herr.
— tucüra *) — fr ade capucho,
Kapuziner.
paya — pay, Vaier.
— angaba f — padrinko , pa-
dreira, valia, Taufpalhe, Zeuge.
payuarü — bebida espirituosa da
Mandiocca, gegohrenes Getränk
aus der Mandiocca.
pe (pron.) — delies, ihr.
— (propos. cum accus.) — em,
#, no, in, zu, nach.
— (interrogat.) — quem? wer?
p6 — caminho, via. Weg.
— coameeug — guiar pdo ca-
minho, auf den Weg bringen,
geleilen.
— jara — guia do camMtO, Weg-
weiser.
— ocü — estrada, Strasse, Weg.
— rupi — pelo caminho, auf dem
Wege.
pecacü — fresco, moderno, frisch,
neu.
pecangoera — pedaco , amostra,
migalha, posta, Slück, Muster,
Brosame.
— pupe — em pedacos, in Stücken.
pecoacäba — atadura, das Binden,
Verband,
pecoar — atar ^ prender , binden,
festigen,
pecucaba — comprimento, die Länge.
— rupi — ao comprido, der Länge
nach.
pejecem ■ — compassar , abmessen,
pejii — soprar, abanar, bafejar,
blasen, anhauchen,
pejucaba — sopro, das Blasen, der
Hauch.
pene — cousa quebrada, zerbro-
chene Sache.
penga — sobrinho da mulher,
Geschwisterkind der Frau.
penhetn — vos, a vos; vontade,
Ihr, Euch; der Wille.
penhemo — a vos outros, Euch
andern.
pere — baco, Leber.
pereba — chaga, fistola, Wunde,
Eitergang.
— piranga — chaga Viva, rothe
Wunde.
pereirü (porl.) — ferreiro , der
Schmid.
pereric — fregtr , faiscar, braten,
Funken sprühen.
perericaba — fregideira, Bratpfanne.
perim pcrim — calote, Betrug,
Schelmerei.
peripan — comprar, kaufen.
periquita — periquito (avej , klei-
ner Papagai.
per<S — Pedro fnome d hörnern),
Peter (oiäonl. Name).
peteume (petepeume plur.) — näo
facais vos, thut es nicht
petupab goere — arrebatado da
colera, serrispido, zornwülhig.
petupaba — altera päo, Aufregung.
pctupao — indignado, empört
peüma — genro da mulher} Schwa-
ger der Frau.
piacaba — laqueo, feixadura, apa-.
ramento**), Schlinge, Schloss,
Abwehr.
piar — aparar com a mäo, mit
der Hand abwehren.
— numpacaba — aparar os gol-
pes, die Streiche abwehren.
picacü — pomba, Taube,
picaje — meia noite, Mitternacht
picu (rectius apicu — coroas de
terra , Dunas, Dünen.
•) Tucura: Gafanhote, Heuschrecke.
**} Stricke zum Thürverschluss aus den Fasern der Palmen Piacaba (Attalea
funifera und Leopoldinia Piacaba).
Digitized by
Google
Wccionario tupi. P.
81
picaje catü — alta noüe, tief in
der Nacht
picarebo — cada noite, toda a
noite, jede Nacht, die ganze Nacht.
picü (reclius apicü, apicüm) —
coroas de aria, que cobre a
mare, dunas, Sanddünen.
picyc — apanhar, pegar no que
foge, erwischen, ergreifen, was
flieht
picyca — pegar em alguem, Jeman-
den ergreifen.
— catü — segurar para que näo
ftya, Jemanden festhalten.
— cece — akanpar a quem foge,
den Fliehenden erreichen.
picyrön — acudir, akanpar por
forpa , amparar , apadrinhar,
asaltar, defender, Uvrar, reunir,
roubar, saquear, usurpar, bei-
springen, mit Gewall erreichen,
sich bemächtigen, anfallen, ver-
einen , angreifen , verlheidigen,
übergeben, berauben, usurpiren.
picyroncaba — abrigo, protecpäo,
refugio, Unterkunft, Schulz, Zu-
flucht.
picyroncara — protector, defen-
sor, Ubertador , Salvador, Be-
schützer, Vertheidiger , Befreier,
Retter.
pim — picar a abelha, das Ste-
chen der Biene.
pinda — anpol, Angel v. Pynda.
pindöba — pahneira, (Cocosetc.)
Palmen arten.
pindöba carayba'f — palmas para
Domingo de ramos, Palmen-
wedel für Palm -Sonntag.
— mopyc — rachar palmeira,
die Palme spalten.
pinho&m — artelho, Gelenk am
Finger oder Zehe,
pinö — peido, Wind, Furz.
— pinö — peidar; urtiga, farzen;
Art NesseL
— pinö pupe jopim — urtigar,
brennen (von, mit der Nessel).
pira — petze, Fisch.
pira apilama — cambada de peixes,
eine Schnure von Fischen.
— arara — peixe, der Fisch Phrac-
tocephalus bicolor.
— em — peixe secco, trockener
Fisch.
— inampii — pimelodus, Pirinampü.
— jagoara — boto (peixe) , Del-
phi nus.
— jukyra pöra — peixe de sal-
moura, gesalzener Fisch.
— miüna — dourado (peixe), Fisch.
— mixire — peixe assado, gebra-
tener Fisch.
— monhangaba — pescaria, Fi-
scherei.
— 096 parana ocü pöra — baleia,
Wallfisch.
— ocü repoty — ambar, (Unrath
des Wallfisches) Ambra.
— oetepe — cardume de peixe,
ein Schwärm Fische.
— pereryc — peixe frito, gebra-
tener Fisch. ^
— pipö — barbalana de peixe,
Wallfisch-Barden.
— quiroa — peixe cheio des-
pinhas, ein Fisch mit Slacheln.
— ropia — ovos de peixe,
Fisch-Eier.
pira-rucü — especie de peixe,
Sudis gigas.
— tyba — pesquära, Ort, wo ge-
fischt wird.
— uaca (Pira-yapeani) — platy-
stoma, Planiceps.
— üna — mero (peixe), Fisch -
Art. f
— ycyca — grude de peixe,
Fischleim.
pira (pirera-) ocü — gafeira de cäo,
Hundsräude,
piranga — vermelho, rolh.
— cerane — cor ruiva, rölhlich.
piranha — especie de peixe; H~
soura, Art Fisch (Myletes, Ser-
rasalmo); Scheere.
pirar — abrir, descobrvr, öfFnen,
entdecken.
11
Digitized by
Google
82
Diccionario tüpi. P.
pirera — casca, pelle, escama,
ostreira, Rinde, Haut, Schuppe,
Ort, wo Austerschalen liegen.
pirikylyim — rtm, die Nieren.
piröc — saUar a casca, Aufsprin-
gen der Rinde oder Haut.
piroca — esfolar, descascar, es-
camar, abziehen der Haut, Rinde,
der Schuppen.
pery — junco, estetra, Binse, Bin-
sengeflecht.
perys , port plur. peryzes — campo
alagadisso, Sumpfwiesen.
perypane — resgatar, auslösen,
freimachen durch Tausch oder
Kauf.
pita — ficar, parar, sobrar, blei-
ben, warten, übrig seyn.
pita (port) — fiia , das Band.
piter (pyter) — beyar, chupar,
scrver, embeber o Hquido, küs-
sen, saugen, einziehen der Flüs-
sigkeit, rauchen.
pitiü — bafio, furtum, übler Athem,
Gestank.
pilü pitüna — ä boca de noite,
mit Einbruch der Nacht.
pitüba — acanhado, cobarde, mo-
fino, ermüdet, feig, trag, unlustig.
pituceme — evaporar, respirar,
> sttspirar, ausdünsten, atbmen,
seufzen.
pitucemo — respirafdo, das Ath-
men.
pitüna — noite, Nacht
— ipy — ä boca de noite, mit
Einbruch der Nacht
— jabe jabe — cada noite, jede Nacht
— oeü — escuro, dunkel.
— oeü rupi — as escuras, in der
Dunkelheit
— rame rupi — de noite, bei
Nacht, nächtlich.
pilunume — de noite , Nachts.
pitybao — cachimbo, Tabakpfeife.
pityb6n — qfudar, auxiUar, fa-
vorecer, soecorrer, concorrer,
unterstützen, helfen, begünstigen,
beistehen.
pityboncaba — auxiHo, qjuda,
Hilfe, Unterstützung,
pityboncara — auxüiador, qju-
dante, favorecedor, Beistand,
Gönner,
pium — mosca de dia, kleine
Stechmücke (Simulium).
pixa pixame — depenicar a ga-
Hnha, das Huhn (den Vogel)
abfedern,
pixame — beUscar, mit den Nägeln
kneifen, zwacken,
pixana — gato , Ratze,
pixe — cheiro de peixe, mofo,
Fischgeruch, Gestank, Schimmel,
pixüna — cousa negra, schwarze
Sache.
— cerane — amuiatado, fitsco,
moreno, cor roxa, braun, dun-
kelfarbig, röthlich.
pö — dedo, mäo, Finger, Hand.
— acanga 09Ü — dedo polegar,
Daumen.
— - ai — acenar com a mäo, mit
der Hand winken.
— 4m — dedo polegar, Daumen.
— apar — aleyado das mäos,
an den Händen gelähmt.
— apem — unha, Kralle, Klaue.
— apempunga — unheiro, Wunde,
Riss von einer Kralle.
— cangaba — palmo, das Maas
eines Palmo.
— catü — mäo direita, rechte
Hand.
— etyc — acenar com 0 dedo,
mit dem Finger deuten.
— jabao — ligeireza de mäo,
Leichtigkeit der Hand , Fertigkeil.
— keryc — coeegas, Kitzel, Reiz
zum Lachen.
— koc — apalpar, apolegar;
tacto, tasten, anfassen; Tastsinn.
— mäne — fiar, nähen.
— mombyea — torcer, drillen.
— nhe — de gatinhas, auf allen
Vieren (gehen).
— 6c — apanhar ou colher firuta,
Früchte abnehmen.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. P.
83
pö ocu — mäo esquerda; grosso,
linke Hand; dick.
— ocucaba — grossura, die Dicke.
— peiec — dar palmadas, pal-
matoada, mit den Händen klat-
schen, auf die Finger schlagen.
— peteca ype - patinhar, schwatzen.
— pupe ketyca — poir , glätten.
— pyc — calcar com as mäos,
mit den Händen stossen, kneten.
— pytera — pahna da mäo, Hand-
fläche.
— repy —gariharsoldojornal, Sold,
Taglohn gewinnen , einnehmen.
— riceme — flitfo cheia, volle Hand.
— ürpe oicö oae — svjeito , sub~
dito, unterworfen, untergeben.
poaya — erva, Ipecacuanha.
pobüra — angelim (arvore), ein
Baum (Andira).
poburecaba — mexedor, Mischer.
pöc — rebenlar, estatar, aufbre-
chen, aufplatzen.
pocanga — medecina, remedio
purga, Medicin, Heilmittel, Ab-
fuhrmittel.
— eta rendaba f — botica, Apotheke,
pocanong — curar, heilen,
pocanongira — medico, ärurgi&o,
Arzt, Wundarzt.
pocaucüb — sonhar, träumen.
pocoär — atar, amarrar, binden,
anbinden.
poce — cormgo no memo lugar,
neben mir, zu meiner Hand.
pococäba — bordäo, bastdo,
Stock, Stab.
pococü — alcanpar, apanhar,
colher de repente, erreichen,
erwischen, schnell aufgreifen.
pococü rupi — de repente, subi-
tamente, plötzlich, schnell.
pocy — (port.?) peso, die Last
pocycaba — carga, Belastung.
peicaba — delgadeza, die Glätte.
poite — patarata, Lüge, Erdich-
tung, albernes Geschwätz.
— monhang — pataratear, Lügen
schwätzen.
pokec — abafar, embrulhar, zu-
decken, einhüllen, einwickeln.
pokeca — embrulho; amorlalhar,
Stoff zum Einwickeln , Todlen-
kleid anziehen.
popör — saliar, springen.
popöre — de galope, im Sprung,
im Galopp.
pöra — habitador, häbitante, Be-
wohner, Einwohner.
poracar — encher, carregar, cum-
prir, observar, provar, füllen,
beladen, erfüllen; beobachten,
beweisen.
— ete — acugvXar, bis zum Rand
füllen.
porace — dancar, tanzen,
poraceya — dancar , danca, der
Tanz,
porandu — pergvntar , fragen.
— randü — tirar informacäo,
sich erkundigen. ,
porandüb — preguntar; conto,
Mstoria, fragen; Erzählung, Ge-
schichte.
porandüba — relapdo, historia,
pregunta, Erzählung, Geschichte,
Frage.
porang — bomto, formoso, hübsch,
schön.
— ete — cousa bella, formosis-
sima, schöne Sache.
porangaba — formosura, betteza,
Schönheit
porangatü — bizarria, Aufputz.
porarä — padecer, supportar, lei-
den, ertragen.
— ucar — tratear, Einem die
Tortur geben.
poraracaba — tormento, die Qual,
poraracara — padecente, leidend,
porauky (morauky) — trabalhar,
arbeiten,
poraukycäba — träbaXho, die Arbeit
pöre — salto, der Sprung,
pöro imboecara f — doutrinador,
der Lehrer, Beichtvater.
— jubycara — digox, Scharfrichter.
— jucacdra — homicida, Mörder.
Digitized by
Google
84
Diccionario tupi. P.
pöro mongela — confti/tor, berathen.
— monhäng f — crear, propa-
gar da especie humana; ge-
racäo, mtdtipHcacäo , Schaffen,
Forlpflanzung des Menschenge-
schlechts, Nachkommenschaft, Ver-
vielfältigung.
— picyronc&ra f — redetnptor, Er-
löser.
— potara — amor deshonesto,
sensualidade , unziemliche Liebe,
Sinnlichkeit.
por6c — äbrir a flor ou flructo,
brotar, despejar; descarregar
a canoa, die Blüthe oder Frucht
öffnen , aussprossen , entwickeln ;
das Fahrzeug entladen.
porore — enxada, enxö, Hacke,
Deisel.
— mirim — sacho, Reuthaue.
poruam — embigo, Nabel,
porupi — ao. longo de alguem,
weit von Jemand:
potaba — dadiva, presente, mmo,
offerta; parte, quinhao, raeäo,
Geschenk, Darbringung, Aner-
bieten; Theil, Antheil.
potaba meeng — peitar, Bestechung.
potacara — consenädor, der Nach-
sicht hat, zustimmt.
polar — querer , dezqar , wollen,
verlangen.
polare — consentir, zustimmen.
polery — marreca , wilde Ente.
potupaba — agostamento , Zorn,
Unwille.
potupao — agastar, erzürnen, ver-
drüsslich machen.
poty — camaräo, Krabbe, Seekrebs.
potya — petto, Brust.
potyra — flor, bonina, Blume.
potyra pacoara — ramalhete, Blu-
menslrauss.
— rendaba — jardhn, Garten,
poucii (port.?) — respeitar com
algum pefo, ptfo, verehren mit
Beschämung, Scham,
poucucaba — acatamento, Ehr-
erbietung.
pralü (port) — prato, Teller,
Schüssel.
— ocu typy oae f — almofia,
Leibbecken.
puame — em pe, stehend.
puam (poam, apoam) — coisa
circumscrita , iJha, eine rings-
begrenzte Sache, Insel.
pubüre — revotver, umdrehen,
wenden.
puca — rede de pescar, Fischer-
netz.
puca — tir, rir-se, lachen.
— go6re — risohho , lachend,
freundlich.
— moäng ocu — sorrir-se, lachein.
pucei — somno, Schlaf,
pucucaba — extencäo, comprimento,
Ausdehnung, Lange,
pucuni (port.) — pucaro, Trink-
schale,
punga — pohnäo, inchapo, bubäo
venereo, Geschwulst, bubo ve-
nereus.
pup6 (propos. c. ablat.) — na, a,
em, in.
— xe-r-oca pupe — em mnha
casa, in meinem Hause.
pupüre — /erver, sieden.
pupurecaba — fervura, das Sieden.
purü — alugar, emprestar, mie-
then, leihen.
purua — prenhe, pejada, schwan-
ger, trächtig.
puruc — decoryuntar, deslocar,
zerlegen, versetzen.
puryb — vantagem, Vortheil.
putuü — descanpar, cessar, pa-
rar, pausar, aplacar, ausruhen,
aufhören, pausiren, besänftigen.
putuucaba — aHvio, pausa, Er-
leichterung , Stillstand.
pu^r — afastar-se, largar, retbrar,
tirar-$e, abster-se, desabituar-
se} desptfar-se, emendarse, re-
firear-se, sich entfernen, loslas-
sen, zurückziehen, sich enthalten,
entwöhnen, sich erleichtern, ver-
bessern, im Zaum halten.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. P.
85
poyr mirim — moderar, massigen,
py — Pt> avesso (näo com a
mäo), Fuss, umgekehrt (nicht
mit der Hand).'
— apar — aleijado dos pes, am
Fuss gelahmt.
— ceryca (porL?) — escorregar,
caMr, ausschlüpfen, fallen.
— copi — peitodope, Fuss-Reihen.
— jicei — pe dormente, der Fuss
ist eingeschlafen.
— pora — pegada, rasto, Spur,
Fusstapfe.
— pöra rupi oata — rastefar,
der Fährte folgen.
— pytera — planta do pe, Sohle
des Fusses.
— racapyra — ponta depe, Spitze
des Fusses.
— ropila — calcanhar, Ferse.
pya — cor actio , figado; tenfäo,
Herz, Leber; das Vorhaben.
— bubui — böfe, Lunge.
— cai — azia do estomago,
Schwäche des Magens.
— canlam oae — constante, be-
ständig.
— catu — agrado; pacifico, sim-
ples, Wohlgefallen ; friedlich,
einfach.
— catü rupi — affabüidade, a
vonlade y de boa mente, Leut-
seligkeit; gutwillig, gerne.
— catuc^ba — smgekza, Ein-
fachheit, Reinheit des Herzens.
— membeca — brandura, movi-
dao; mover o coracäo, Zärtlich-
keit , Beweglichkeit; das Herz
rühren.
— meoam — maHcia, Bosheit.
— 09Ü — artimo, audacia, Mulh,
Kühnheit.
— pöra — fei, Galle.
— ayba — angustia, rawar, Trau-
rigkeit, zornig seyn.
— ayba oicö — apaixonado, ano-
jadOy estar enfkdado, leiden-
schaftlich, verdrüsslich ; ärgerlich
seyn.
pya ayba rupi — apaixonadamente,
mit Leidenschaft,
py-goa — tornozelo, Knöchel am
Fuss.
pyir — varrer, kehren, fegen,
pyire — timpar varrendo, mit
dem Besen reinigen,
pyirecaba — Hmpeza, Reinheit,
pyirecara — Umpador, Reiniger,
pynda — anzol, Fischangel,
pyndacama — linha de pescar}
Angel -Leine,
pyndacapoy — Hnha delgada,
dünne Leine,
pyndacamucu — Hnha grossa do
alto, dicke Leine,
pynda itycara — pescador d anzol,
Angel - Fischer.
— potäba — isca do anzol, Kö-
der an der Angel.
— tin£a — anzol de Portugal,
portugiesische Angel.
— uü —+picar ou pegar 0 peixe
na isca, das Anbeissen oder
Haften des Fisches an der Angel.
— xama — linha do anzol,
Angel -Schnur.
pynhoam — bouba, Beute.
pypö — permas cFaves, Vogel-
federn.
pyr — mais; vizitar, mehr, öfter;
besuchen.
pyri (propos. cum aecusatpersonae)
— ä, zu.
pyrantacaba — alento, forca, ri-
gor , Muth, Stärke, Tapferkeit.
pyrantacara — alentador. Aufmun-
terer.
pyn'ng — arripiar-se 0 corpo com
medo, vor Furcht zittern.
pytacöc — segwrar para näo cahir,
sichern, um nicht zu fallen.
pylera, pyterpe — tneyo, Mitte, in
der Mitte.
pylyma — tabaco (erva), Tabak
(Pflanze).
Digitized by
Google
86
Diccionario lupi. P. Q. R.
pytyma anlam — moüio de täbaco,
Rolle, Bund Tabak.
— 9111 — täbaco de pö, Schnupftabak.
— cui reru — caixa de täbaco,
Tabaksdose.
— tyba — tabacäl, ou fimal,
Tabaks -Pflanzung.
pyxib — untar, schmieren.
— jandy carayba pup6 f — ungir,
salben, letzte Oelung geben.
qua pupe — msto, in diesem, darin.
— robaixaracui — daguem, diesseits,
que (ygue) — aqui, hier,
quiabe rame ike — a estas horas,
zu dieser Stunde,
quecoti — mais para a ouira
banda, mehr auf die andre Seite,
quepe — em alguma parte, auf
(irgend) einer Seite.
que cui — daqui, von hier,
quibomgotyg — para cd, hierher,
quig (das mulheres) — resolucdo
de fazer, wohlan! *)
ramei (beramei , beramctei) — se-
melhantemente , sigmftca, ähn-
licher Weise.
rauhe — de pressa, dantemäo,
schnell, voraus.
rana — addUamento para dizer:
espurio, bastardo, Endigung um
anzudeuten: falsch, unächu
re — despois, nach.
rece (propos.) — ja que, por
amor, por causa com, weil we-
gen, mit.
recö ayba — opprimir, unter-
drücken.
reire — depois, nach, nachher.
reiya — bando, mulUdäo, Bande,
Trupp, Vielheit
repoty (tepoty) — sterco,, Koth.
rcrecoara — qjo, capataz, rege-
dor, pastor, Hofmeister, Fuhrer,
Leiter, Hirte.
reru — vasilha , Gefäss, Geschirr.
rete — totahnente, gänzlich.
reya (port.) — rey, König.
ri (propos.) — vide rece.
rimao (port.) — Umäo, Citrone.
rire — vide reire.
rö — entäo, also.
roar ygara pupe — embarcar al-
gtia cousa na canoa, Etwas in
das Fahrzeug laden.
robiacaba — credito, Credit, Glaube.
rocapocai — pubUcar, veröffent-
lichen.
roirön — aborrecer, desprezar,
arrenegar, recusar, vituperar,
zelar, verabscheuen, verachten,
vom Glauben abfallen, verwei-
gern, tadeln, eifern.
roironcaba — aborreeimento, Hass,
Abscheu.
roironcara — aborrecedor, Verab-
scheuer.
rojebyr — desandar, reduzir, zu-
rückweichen , zurückziehen.
rojerön jer6n — reconciliar, fazer
amxzade, aussöhnen, Freund-
schaft machen.
rung (rung-a, rung-eme) — prin-
cipiar, ordenar, anfangen, ein-
richten.
rupi — pelo, pela, durch.
rupiara — causa, raeäo dorigem,
Grund, Ursache.
— ve — tanto que, in so fern als.
ryry — tremer, zittern.
— tu! cui — tiritar, vor Kälte zittern.
S. vide $.
sabarü (port.) — sdbado, Samstag,
Sabbalh.
•) Os homens uzao da particola ca; die Männer sagen dafür ca.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. S. T.
&r
saca (porl.) — cUforge, Reisesack,
Quersack,
sae (conjunct.) — se, wenn.
— oaraneyma — se a caso, wenn
etwa.
— nilio — se näo , wenn nichl.
saguim (sagoin) — esp. de macaco,
Callilhrix.
santo reni (port. f) — andor,
Tragbahre,
saya (port) — saya, Unterrock,
Schurze der Weiber.
— membyra — refego da saya,
Falten naht am Unterrock.
sorara (port.) — soldado, Soldat.
— eta pycyronc&ra — assdtto dos
soldados, Angriff, Ueberfall der
Soldaten.
laba — aldea, Dorf, Ortschaft.
— pöra — forro, kvre, tapüyo
senhor de si, ein freier, selbst-
ständiger Mann, ein freier In-
dianer.
tabatinga — barro branco, weis-
ser Thon.
— cobaigoara — alvayade, mit
weissem Thon oder Bleiweiss
übertüncht.
laböca — cana (planta) graminea
arborescenle , Bambusrohr.
tacapura — tigas dalgodäs abaixo
do joelkO) Kniebänder aus Baum-
wolle.
tacan6 — bubäo venereo, syphili-
tische Beule.
tacoca — caruncho, Holzwurm.
taconha — membro viril, männ-
liches Glied.
taconha öba (tacanhoba) — ve-
stido ou atadura do membro
viril, Bekleidung oder Suspen-
sorium des m. G.*).
tacüba — febre, sezdo, Fieber,
Fieberanfall.
— ayba — febre maligna, bös-
artiges Fieber.
— oporora — ler febre, Fieber
haben.
— ryry — maleitaSj dreitägiges
Fieber.
tacyba — formiga, Ameise.
— cacy oae — formiga de fogo,
Ameise , deren Biss brennt.
tacyra — ferro de canoas, Anker.
— yby rupiara — ferro de covas,
ou alavanca, Hebe-, Brech-
stange.
tagoa (taua) — amareüo, gelb.
— cerane — cor lottra; sarda
do rosto, gelbe, blonde Farbe.
Sommerfleck im Gesicht.
tai — arder a boca com a pi-
menta, Gefühl von Brennen im
Munde durch spanischen Pfeffer.
taiacü — porco, Schwein.
— aya — porco domestico, Haus-
schwein, zahmes Schwein.
— aya mirim — leitäo, Ferkel,
taiacü et6 (taicuiete) — porco mon-
tez, grosses wildes Schwein, Di*
cotyles labiatus.
taiatytü (taitetü v. caitelü) — pequeno
porco montez, Dicotyles torquatus.
taigoara — forro, Uvre, tapuyo
senhor de si, frei, eigen, ein
Indianer, der sein eigner Herr.
— eta lupan öca f — parocMa,
Pfarrei.
taipara (port.) — parede, Wand.
taitaty — nora, Schnur, Schwie-
gertochter des Mannes.
tajumena — genro, Schwiegersohn
des Mannes.
tajyra — filha do paey Tochter des
Vaters.
— angaba f — aßhado, Tauf-
palhe, do hörnern } des Mannes.
•) Bei verschiedenen indianischen Völkern an Form und Stoff verschieden.
Die Tnpis tragen ein einfaches zusammengerolltes Stück Palmblatt.
Digitized by
Google
88
Dicdonirio tupi. T.
lamacarica — toida da canoa,
Zelt, Vordach im Fahrzeug,
tamaraca*) f — «no, Glocke.
— mirim — campainha, kleine
Glocke.
— racönha — badalo, Klöppel in
der Glocke»
tamaraca rendaba — campanario,
torre, Glockenhaus, Thurm.
tamarana — remo, clava chata,
Ruder, flache Keule,
tambora ( port. ) — tambor, Trommel,
lamoata — peixe pequeno, ein
kleiner Fisch,
tamuya ( lamoyo ) — ovo, Grossvater
(väterlich und mütterlich.)
langa — avental, Schürze.
lanimbüca
ättza , borralho,
Asche, glühende Asche.
— ara f — dia de cinza, Ascher-
mitwoch.
— cacy oae — rescaldo, Aschenglulh.
taöca — correipäo (especie de
formiga), eine Art Ameise.
tapanhüna — preto, preta, ca/uz,
cafuza, Neger, Negerin, Abkömm-
ling von Neger und Indianer.
lapecoara — abanador , Feuer-
wedel.
lapejara — uieiro e viseiro, ge-
wöhnlich, gebräuchlich.
tapera — aldea velha ou erma,
sitio ermo, verlassenes Dorf oder
Gehöfte.
taperü — bicho, Thier.
— pana mbicara — trapa, Molle,
Schabe.
tapixaba — vassoura, Besen.
tapuya**) (tapuyja) — genäo,
ein Wilder, im Gegensalz vom
zahmen Indianer oder vom Tupi.
— tama — certdo, Wildniss.
lapaylinga — francez, ein Fran-
zose. In Maranhäo. nach dem
Einfall der Franzosen gebräuch-
lich. (Ein heller Tapujo).
tapyira — boi, Ochs.
— caapöra, wörtlich: Ochs im Walde,
anta, Tapirus americanus.
— cunham mocü — novilha,
junge Kuh.
— curumim ocü — noviiho, touro,
junger Stier, Ochse.
taraira — especie de peixe, Ery-
thrinus.
tarauyra — especie de lagariiza,
guatro - oUios (peixe) , kleine
Eidechse, ein Fisch,
tata — fogo, lume, Feuer, Licht,
lala-ira — abelha caca fogo,
Biene, genannt Caca fogo.
— beräba — chama de fogo,
Feuerflamme.
— moacaba — fuzil, Feuergewehr.
— mirim — faisca , Funken.
— mondyca — acender fogo,
Feuer anzünden.
— ocü — fogueira, Hoizhaufen
zum Brennen.
— potaba — isca para fogo,
Zunder.
— pynha — braza , carväo,
glühende Kohlen.
ocü — (ifdo, Feuerbrand.
rerü — fogareiro, brazeiro,
kleiner Feuerheerd, Kohlenbecken.
— rendaba — lar do fogo, bra-
zeirOj Feuerheerd, Feuerstube.
— rendy — luminaria, Lichter,
Illumination.
— ling — fiimo, Rauch.
— tinga monhang — fumegar,
rauchen.
— tinga repoty — /UUgemy Russ.
*) Id est Itä maraca; Ita, Stein, Metall und Maraca, die Zauberklapper.
**) Hoje diz-se T a p ü y o e significa hörnern gentio, barbaro ou seivagem : Tapuya
signiflea mulher gentia. Man sagt jetzt gewöhnlich : Tapüyo : ein wilder,
barbarischer Mann, tapuya ein wildes Weib. Die ursprüngliche Bedeutung
war: Hostis, barbanw.
Digitized by
Google
DicctaMti* lUfi. T>
81
tatiea — espeete de rd, eine Art
Frosch.
tata-yra — abdka: caca mel, die
Biene, genannt Caca mel.
tatuba — sogro de hörnern, Seh wie-
nervaler des Mannes.
utü —anmal: Dasypm, Gürtel-
thier.
tatui — rallo (bicho), ein Insekt
., im Boden.
tanje — estä feito, es ist geschehen,
fertig.
taya — o queimar da pimenta,
das Brennen des span. Pfeifers.
16 (adv. demonstr.) — eis que;
se ndo quando ; mos ante* —
sieh' hier; wenn dann nicht.
teapü — patear, retumbar, soar,
zunir; rumor, estrondo, som,
estalo, mit den Füssen stampfen,
widerhallen, tönen 5 Getöse, Lärm,
Ton, Knall.
tearön — fruta rnadura, reife
Frucht
teca (ceca) — olho, Auge.
lecatnnhe — sobre numeira, über-
mässig.
teco — mdole, poder, estüo, ley,
modo, obrigaeäo, natureza, «'-
so, preceüo,' Art und Weise,
Vermögen, Gesetz, Verpflichtung,
Naturell, Einsicht, Vorschrift
— aey — rigor, rigoridade,
Strenge.
— angaipabaf — peccado, Sünde.
— — monhangara f — peccador,
Sünder.
ocu t — peccado mortal,
Todsünde.
ete lecatanhe f — so*
crilegio, Entheiligung, Kirchen-
raub.
— ayba f — tormento, prisäo,
crime, desastre, risco, perigo,
Marter, Gefängniss, Verbrechen,
Ungemach, Gefahr.
goaraf — eulpado, schuldig.
leoo ayba pöra — condemnado
ao casHgo, justicado, ictr Strafe
verurtheilt.
teeö calu — paz, Frieden.
— oo&ob — entendime?ito, intclK-
gencia, Erkenntniss, Einsieht.
— coaub catü — prndente, klug.
oae — rational, verständig.
— monhäng — constitmr, dar
occasiäo, herstellen, Gelegenheit
geben.
— monhangaba — mandamento
da ley, Gebot des Gesetzes.
— porang — fortuna, Glück.
— • puxi — vioio, Laster.
— rana — leg falsa, falsch Gesetz.
— tembem — anda, affHecäo,
aperto, necessidade, Angst, Kum-
mer, Bedrängniss, Nothwendig-
keit.
— ve — (tecöbe) — vida , das
Leben.
teem — de balde, vergeblich.
— nhöte — uyustamente , unge-
rechter Weise.
teicoara — cü, Hhö, der Hintere,
das Ge8ä88.
teipo — finabnente, endlich.
leite — coitado, arm, elend (Aus-
ruf des Mitleids.)
— ayra — acanhado, klein müthig.
— inde — ai de ri, weh dir!
— ixe — ai de mim, weh mir!
— raa — 6 coitadinho, o Jammer !
tejü — lagario, Eidechse, Tupi-
nambis Monitor,
tejupäba — cabana, Hülle, Stall,
tembe — beipo, Lippe,
lembiü — sustento , mantimento,
iguaria, atimento, comida,
Unterhalt, Nahrung, Gericht,
Speise.
— corera — migalhas da mesa,
Brosamen.
— monhang — cosihhar, kecken.
— oeü — banquele, convite, Ban-
kett, Gastmahl.
temetära — pedra que alguns
gentios trazem no beipo , Stein,
12
Digitized by
Google
90
Diccionario tupt T.
den gewisse Indianer in der Lippe
tragen *).
temiarinSn — neto ou neta da
mulher, Enkel oder Enkelin der
Frau.
temimbae (timimboe) — estudante,
Schuler, Student.
temiminö — neto ou neta do hö-
rnern, Enkel oder Enkelin des
Mannes.
temimonhanga — obra, das Werk.
temiricö — mulher casada, ver-
heiratetes Weib.
temo, temone! — oh,se acontesse!
wenn es doch geschähe!
tendaba — lugar, paragem, posto,
sitio, . Ort, Gegend, Stellung,
La*e.
tendy — baba, Geifer, Speichel.
tendyra — irmä ou prima da
mulher, Schwester oder Geschwi-
sterkind der Frau.
tene — ftndbnente, endlich.
tenhe — deixa, deixai! lass ab!
lasset ab!
— urae — desvia-te, geh' aus dem
Wege.
tening — seccar, trocknen.
— cerane — murchar, welken,
tenonde — adiante, diante, ante-
cedenie, vor, vorwärts, vorhero.
(zerenonde — diante de mim,
vor mir.)
— kety — avante, vor, vorwärts.
— 096 — proseguir, verfolgen,
tenondecaba — adiantamento, dian-
teira, Näherung, Fortschritt,
teön — morte, Tod.
— goere — corpo morte, defitnto,
Leichnam, Verstorbener.
teongoera rerü rijilaba f — tumba,
esquife, Sarg,
tepopyr — largo, breit,
tepopyrcaba — largura, Breite,
tepol^ — esterco, excremento,
bosta, sarro, ferrugem, Unralh,
Excremente, Hefe, Rost.
tepolypyranga — cursos de sangue,
rolhe Ruhr, Diarrhoe.
theine (dasselbe wie tenhe) —
deixaisso, lass das seyn! hör auf!
tianha (porL) — gadanho, Kralle,
Klaue.
tibi (tyba) — jazigo , Begräbniss-
platz.
tun — -- nmiz, fodnho, verg 011ha,
proa de embarcacäo, bico dfave,
Nase, Schnautze, Scham, Schna-
bel am Schiff, am Vogel. •
— goere — vergonhoso, verschämt.
— 09Ü — focinhudo, narigudo,
mit langer Nase oder Schnautze.
tinoaba — barba, Bart.
— monhangara f — barbetro,
Barbier.
tinta rerü (port.) — tmtevro,
Dintenfass.
tipao — baixa mar, niedrigste Ebbe,
lipi — hum Vegetal: Piso L. IV.
115. Ari8tolochia?
tipoy, lipoia — camiza sem manga,
Hemd ohne Aermel **).
titube — sem duvida, certamente,
ohne Zweifel, gewiss,
tiviro — mdo, nefando, böse,
schändlich,
toacaba + — compadre, comadre,
Gevatter, Gevatterin,
toba. — cara, rosto, Angesicht,
Miene.
— catü — grapa no rosto, an-
genehme, gute Ge8ichtsbildung.
— corüba f — espinha carnal,
Fleischeslust.
tobajara — cwihado do hörnern,
Schwager des Mannes.
tobaque — em presenca, in Ge-
genwart.
loirdn — dar, ou ter ciumes,
eifern, beneiden.
•) Auch Harz, Holz, Hörn, Muschel- Stücke.
**) Vocabulo alheio, Fremdwort, aus Moxos oder Chiquitos aufgenommen.
Digitized by
Google
Biceionario tapL T.
M
toroararaö — oxalä, praza a
Deos, wenn doeh! wollte Gott!
tomunheng — assobiar, pfeifen.
tomunhengoe>e — assobiador,
Pfeifer,
torica — cursos de sangue, blutige
Stuhle,
torina — calpdes, Beinkleider,
tory — facho, Fackel, Leuchtthurm.
toryba — akgria, Lustigkeit,
torotö — vesgo, der die Augen
verdreht, schielt,
toüma — remela, was aus den
Augen trieft,
touneranhe — esperemos mais,
warlen wir noch,
tracaja — tartaruga redonda,
runde Schildkröte (Emys T.)
tracAra — al fange, Säbel, Hieber.
trahira v. taraira — espccie de
peixe, Erylhrinus trahira = Ma-
turaque: Marcgr.
trapopeba — osgafbicho), Eidechse,
tuca tuca — dar murros, Faust-
schlage geben,
tucucür — beber a tragos, auf
einen Zug austrinken,
tucüra — gafanhoto, Heuschrecke,
tugui — sangue, Blut
tugui ayba — humores , schlechte
Säfte,
tagui-joea — sangrar, Blutlassen.
— rape — v6a, Blutader,
tuguir — cor parda, braune, graue
Farbe,
tujubaä — velho, alt
— caba — velhice , das Alter.
— retö — decrepito, abgelebt
tumbyra — bicho dos pes, Sand-
floh (Pul ex penetrans).
ttunü tumüne — cuspinhar, oft
ausspucken,
lumüne — cuspir, spucken,
tupän, (upäna — Deos, hostia con-
sagrada; troväo, Gott, geweihte
Hostie; Donner.
— berab — relampqar , relatm-
pagoy blitzen, Blitz.
tupana igoacucäba f — divindade,
Gottheit
— jandereco bebe mengara f —
Deos verificador, Gott, der sich
bestätiget.
— jimboecabaf — louvor dmno,
Lobpreisung Gottes.
— moetecaraf — temente a Deos,
gollesfurchtig.
— nheenga f — evangelho, Evan-
gelium.
coaticara f — evangeUsta,
Evangelist
omoceme oae f — prego-
dor evangeMco, Prediger des
Evangeliums.
— oataf — procissäo, Prozession,
kirchlicher Umgang.
— öca f — iffrQ<*> Kirche.
— öca rocara f — adro, cemi-
terio, Kirchhof.
— potaba f — dezmo, esmolto,
Zehnten , Almosen.
— puäm f — hostia, Hostie.
— ralaf — purgatorio, Fegfeuer.
— rayra f — christ&o, catholico,
christlich, katholisch.
— rec6 f — pelo amor de Deos,
um Gottes Willen.
— recö f — reHgiäo, Religion.
jabycabaf — irreverenda,
superstifäo , Unehrerbieligkeit,
Aberglaube.
monhangaraf — benuwen-
turadö) gluckselig.
poracaba f — virtude, Tu-
gend.
poracara f — virtuoso, tu-
gendhaft
roironc4ra f — arrenegar
da fi, den Glauben abschwören.
rupi f — christämente,
christlich.
— recobecaba f — bemaventu-
ranpa, Gluckseligkeit
— renddba f — sacrario, Taber-
nakel für die Hostie.
— reracenöif — y«rar, schwören.
Digitized by
Google
Diceionario tupi. T.
tupana robayana f — hereje,
Ketzer.
— röcaf — templo, Tempel, Kirche.
— tayra f — Christo, Christus.
— — rangaba f — cruäfixo,
Crucifix.
— 1% t — <H?oa benta, Weih-
wasser.
reru f — caldekinha, ou
pia dagua benta, Weihwasser-
Kessel.
tupenar f — cotwnmgär, commu-
niciren.
tupanara f — commmhäo, Com-
munion.
turucu (torucü) — grande, gross.
— mirim poryb — pouco mais,
etwas mehr.
— poryb — a maior parte , zum
grossem Theil.
— pyr — maior, grösser,
jurufucaba — grandeza, Grösse,
tutira (tutyra) — tio , Oheim,
tuüma — massa ou miolo defruta,
Fleisch oder Mark einer Frucht
tuy — arrepiamento ante* da fe-
bre, fiio, Frost vor Eintritt des
Fiebers,
ty — sumo, svcco, Hquor, mölho,
Saft, Flüssigkeil, Brühe,
tyap-yra — favo de mel, Honig -
Waben,
tyara ocu — alarve, comiläo,
gvtoso, grober Mensch, Fresser,
gefrässig.
tyay* — suor, Seh weiss,
lyba (tiva) — sitio abundante,
dalgua cousa, feitoria, Ort, wo
irgend Etwas häufig ist, Factor ei.
lybuyra — pö, Staub, Pulver,
tybyröca — espanar, den Staub
abschütteln.
tycarüca — ourma, Harn.
— reru — ourinol, bexiga, Piss-
topf, Blase.
tycoar — misturar com agua, mit
Wasser vermischen.
tycoara — bebida d agua fiia
com farinha de pdo (e rapa-
dura), Getränk aus kaltem Was-
ser mit Mandioccamehl (und
braunem Zucker.)
tyeii — tiquido, flüssig.
tycupy (tueupim) — sueco de
mandiocca, Saft der Mandiocca
(inspissado serve de molho, ein-
gedickt als Braten-Sauce dienend.)
tyjepöi ara f — dia de finados,
Aller- Seelen -Tag.)
tyju — escuma, Schaum.
— 6ca — escumar, schäumen,
tyjüca*) — apodrecer; podre;
lama, barro, faulen, faul seyn;
Schlamm, Lehm, Thon.
lyjucopaba**) — atoleiro, terra
kmacenta, Schlamm -Loch.
tyjucopao — baixos do rio, la-
mapal, Untiefen des Flusses,
Schlammort
tykyr — manar , distiUar, derre-
ter, fliessen, tröpfeln, abschmel-
zen.
tykyra — agoa ardente de fa-
rinha de pdo, Branntwein aus
Mandioeca -Mehl.
typakuena — corretUeza, Strömung.
typy — ser fitndo, tief seyn.
— ete — cousa profunda, eine
tiefe Sache.
typycaba — profimdeza, conea-
vidade, Tiefe, Höhlung.
typyöca (tapioca) — a farinha
mais subtil da mandiocca, Ssis-
mehl aus dem Mandiocca -Mehl.
*) Hojediz-8e tijüco e tejueo, tijuca, esösignifica: lama. Daqui vem 0 verbo
e n ti j u c ä r, que significa : enlamear. Jetzt sagt man auch tijueo, tijuca, tejueo
und gebraucht es für: Schlamm, daher entijucar = im Schlamm stecken
bleiben. Viele Orte tragen diesen Namen.
•*) Hoje tijucäl; dafür das neue Wort: tijucal.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. 0.
typyti (tipHi) — manga fester a
para fazer farinha de pdo,
Schlauch aus Flechtwerk, um die
frisch geriebene Man diocca- Wur-
zel auszupressen.
typyting — causa turva, eine
eine trübe Sache.
tyra — conduto, Geleite.
tyryc — desviar, abweichen, sich
entfernen.
Iyryc6me — chdo, voll.
— oane — dbasta&o, abarrotado,
eslar cheio, latqar a arieria
temporal, palpitar, tremer, an-
gefüllt, überfüllt seyn; das Klopfen
der Arteria temporalis, klopfen,
zittern.
uatapy — buzio, Kriegshorn aus
Kürbis*.
uapy (oapy) — tambor, Trommel.
uara — hörnern, nafdo, Mensch,
Kation.
uba — canoa de huma so peza,
Eiobaum.
uba-ti, uba-tiim vel uba-tim, idem
quod aba-ti vel abatyi, vel:
uba-ti-antam — milho, türkisches
Korn.
uba-ti-ape (auch merim) — arroz
do paiz bravo, wilder Reis.
ubali-boboca (mococa) — mttho
moido , gemahlener Mais.
«bati-cacoca — püar fsocar) o
mmo para tirarihe a casca
subtil do gräo, den Mais Blos-
sen, um den Körnern die Ober-
haut zu nehmen.
ubati-cam-pukyra — greUo de
milho (ubati caa-pokek-kyra i. e. :
milho, folha, embrulho, gor-
do), Maisschössling.
uba-ti cateite — (cat&te) milho hu-
milde, de 3 mezes, Sorte von
3 Monat.
ubati-catu-gxiactt — mUko de conta,
grosse, in 6 Monaten reifende
Sorte.
ubati -caynha — - grdo do milho,
Maiskorn.
oca — espiga do milho,
Maiskolben.
ubati-cui v. übati-vü v. ui — fa-
rinha de mifro, Maismehl.
ubati-kirera — as pequenas pon*
tos, que restäo, guando se
soca o milho posto de moiho
para fazer a farinha. die Stücke
der Maiskörner, die bei der Be-
reitung des Mehls zurückbleiben.
(Sie werden wie Reis gekocht,
als Canjica Ana.)
ubati-mapyra — milho tfespigäo
grande e por pezado inclinado,
Sorte mit grosser gekrümmter
Aehre.
ubati -mapyra-inhamuai — milho
de espica aberta, Mais mit offner
Aehre.
ubati meape — pdo de milho,
broa, Maisbrod.
anläm — biscoito, Mais-
biequif.
ubati -michue (machavere) — milho
de espica fechada grande,
Mais mit grosser, geschlossener
Aehre.
ubati-mimoia — milho decorti-
cado cosidOy prato conhecido
pelo nome (do indico cmja)
canjica , geschälte Maiskörner
gekocht (die s. g. Canjica.).
ubali-mindy-piron — piräo, farinha
escaldada no caldo, mit Fleisch-
brühe aufgebrühtes Maismehl.
ubati-mingau — papasralas, Mais-
Brei.
ubali-mixira — milho assado, ge-
backener Mais.
ubati- moqueca vel poqueca —
milho assado nas palhas, Mais-
kolben, in den Deckblättern ge-
röstet.
Digitized by
Google
Diceionario tupi ü.
ubati-oba — fblha de müho, Mais-
blatt
ubati-pecoca — farinha cozida e
socada segunda vez com carne,
com sal e. pimenta, ou ama-
pado ä mäo com alguä firuta
fp. e. Banana), Maismehl ge-
kocht, zum zweiten Male ge-
stampft und mit Fleisch, Salz
und Pimenta zusammengekocht
oder in der Hand mit irgend
einer Frucht (z. 6. ßanana) zu-
sammengeballt.
ubali-pirera — palhas da espiga,
die Hüllen - oder Deckblätter
der Mais-Aehre.
ubati-popirera — descascar, de-
bulhar, tirar o milho da espiga,
den Mais enthülsen und von
der Aehre abnehmen.
ubati popöca — mUho arrebentado
com 0 fogo, am Feuer aufge-
sprungener Mais.
ubati-pororöca — milho que estaüa
ao fogo („que faz pepöca"),
Sorte, deren Körner am Feuer
aofkn allen.
ubati-potyra — flor ou pendäo
do milho , Maisblülhenrispe.
ubati-roca — paiol, Scheuer für die
Maisernte.
ubati-ryry- — milho de molho, pt-
lado eyosto deinfusäo, einge-
weichter, zerstossener Mais.
ubati-tyba, ubali-tyma — miOwral,
Maispflanzung.
ubati (-tyba) coquera — ropa vel-
ha (capoeira), verlassene Mais-
pflanzung.
ubali-lyba-mocaynha (mocaynhaba)
— fez firuta , sie setzt Frucht
an (Fruchtansatz).
ubati - tyba - mopotyra ( mopulyraba )
— apendua (apenduamento),
sie blüht (Stand in Blülhe).
ubati - tyba - moturucu ( moturucaba )
— cresce (crescimento) , sie
wächst (das Wachsthum).
ubati - tyba - panemo — milhoral
malogrado, missrathene Mais-
pflanzung.
ubati-tyba pooca (poocaba) —
quebrar, colher o milho, das
Maisfeld brechen, abernten.
ubati- tyba -poroca — 0 milhoral
brola, arrebenta, die Maispflan-
zung treibt aus.
ubali-tyba-tininga (tiningaba) —
murcha, die Blätter verwelken,
verdorren (werden gelb).
uba-xi-i vide uba-ti-ape, wilder Reis.
ui (uy) — farinha) Mehl (von
Mandiocca).
— ata — farinha cozida de todo,
gar gekochtes Mehl.
— caa-ryma (carima)' — farinha
ftna da raiz de molho ao de-
pois de secca, feines Satzmehl
aus der ausgelaugten , dann ge-
trockneten WurzeL
— catü — farinha dagoa, de
guerra, (durch leichte Gähmng)
härteres und dauerhafteres Mehl.
— eca coaünga — farinha mais
de meto cozida, mehr als halb
gekochtes Mehl.
— moyipaba — farinha espremida,
ausgepresstes Mehl.
— puba — farinha fresca per
estar de molho , eingeweichtes
Mehl.
— tinga — farinha meto moida,
halbgemahlenes Mehl.
— typyrati — farinha crua de
mandiocca cortada em rodas e
secca ao sol, rohes Mandiocca-
mehl, aus der in Scheiben ge-
schnittenen, an der Sonne ge-
trockneten Wurzel.
uirapara — arco d atirar flechas,
Bogen, von dem Pfeile geschos-
sen werden.
uitabo — nadar , schwimmen.
— oae — nadador, Schwimmer.
— acacao — passar a vdo, durch-
waden.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. U. V. X. Y.
96
uk& — cunhada da mulher,
Schwägerin der Frau,
uman — (umoän) — ja, schon,
umacuipe — donde vem? woher?
umape (umamepe) adv. loci —
aonde? wo?
umarupip6 — por onde? wohin?
ur — vir, kommen, anlangen.
— oaraoia oae elä f — vindou-
ros, die Nachkommen,
uraroasa — peixe no limo do mar,
Fisch im Meerschlamm,
urapema (grupema) — crivo, pe-
neira, Sieb.
ürpe — de baixo, unten,
uni — cofo, ein Schild,
urubü — ave, der Aasgeier, Vul-
lur aura.
urueu — tmta vermelha, rothe
Farbe vom Orlean (Bixa Orel-
lana.)
urupe — tortxüho, Blätterschwamm
( Agaricus. )
uü — camer, beber; catarro,
tosse, essen, trinken; Katarrh,
Husten,
uuc&ba — beberagem, Getränke,
uyba (viba) — frecha, Pfeil,
uyba acy — frecha ervada, ou
envenenada, vergifteter Pfeil.
T.
varaya (port.) — balaio, ein klei-
ner Korb.
vaurana — impigem, Flechte, Mal
auf der Haut
ve — ainda, tambcm, überdiess,
gleichfalls.
vi vide ui — farinha, Mehl.
vidro cendypüca ete oae f (port.)
— cristal, Krystall, Glas.
xavi (port.) — chave, fechadura,
Schlüssel, Schloss.
— monbangara (port.) — ser-
ralheiro, Schlosser.
— rerecoara — chaveiro , Schlüs-
selloch.
xe (je) — eu, ich.
xeemba6 — meu, meine Sache,
xemocanhemo — en/eitar, putzen,
xepiaca akyra — cor verde, grüne
Farbe.
— aüb — saudades, Verlangen,
Sehnsucht.
xerimbabo — animal domesüco,
ou domesticado, Hausthier oder
gezähmtes Thier.
xering — logro, Vortheil, Nutzen.
xö — apre, äpage, irra/ Heyssa!
Voran !
xoer (xoara) — significaHvo de
firequencia, Anzeige von Häufig-
keit oder Gewohnheil*).
xupara — animal, kxnkajou, Cer-
coleptes caudivolvulus.
y — seu, sein.
ya (yamurü) — ainda bem (por
vinganca), sey's drum (wohl
bekomm's, mit Hohn),
yanonde (pTopos.) — antes, bevor,
yande — nösso, unser,
yapecui — remar, rudern,
yapecuitaba — remo, Ruder,
yapecuitaca — remeiro, Ruderer,
yapixaim — Crespo, kraus.
•) Derselbe Gedanke wird auch durch Coer, £oara und Ndoer, Ndoara ausge-
drückt; je nach der Folge der Buchstaben.
Digitized by
Google
96
Dicclaoerio tupi Y.
yarame (yarametä, yacoaramonae,
yacoaramonaemo) — näo sendo
assim, da es nicht so ist
yarpe — alemdisso, ausserdem.
yba — cäbo de qualquer instru-
menta, Kopf, Griff irgend eine«
Werkzeugs.
yb& (jba) — firuia , Frucht.
— bacü — CO£0, Schale der
Frucht
— caynha — grüo, caroco da
fruta, Kern der Frucht Same.
— rtos f — alho, Lauch.
— — acinga f — cäbeca (Falko*,
Zwiebel - Brut
ocü f — cebola, Zwiebel.
— tyba — pomar, Obstgarten,
ybate — a cima; ar, regiao ethe-
ra, oben; Luftkreis, ätherische
Region.
— cui — de cima, von oben.
— kety — para cima, nach
oben.
ybatecaba — altura, tecto, exal-
tacüo, Höhe, das Dach, Erhebung,
yfcy v. jby.
ybytü — vento, der Wind,
ycaeocfc — bicho da madära,
Wurm im Holz,
ycayba — especie de formiga,
Art Ameise,
ycic-antam — breu, Pech,
ycöca — bicho da madevra, Wurm
im Holz,
ycyca — goma, resina, grude,
solda, Schleim, Harz, Leim, Löthe.
— - anlam coaquene — almeccga,
Harz.
— merabeca — almecega, Harz,
yenonde vide yanonde.
yepe — sqa mos de balde, es
sey, aber vergeblich.
YS (ny) — W> Wasser.
yg tot — Urne, Morast
— acüb — agua quente, warmes
Wasser.
— apö — ktgar alagadico, sum-
pfiger Ort
— apö ocü — aguas vivas, leben-
diges Wasser.
— apö pao — aguas mortas,
stehendes Wasser.
— apy — orvalho, Thau.
— bybyra — borbulhäo ou c&-
chäo d'agua, Wasserblasen.
— capuitara — agoador, Wasaer-
topf, Giesskanne.
— carayba pupe nbemo&cuca f —
baptismo , Taufie»
— catu — agua boa ou doce,
gutes oder süsses Wasser.
— ceembüca — agua salgada,
salziges Wasser.
— ceryca — agua corrente, fönte
que corre, laufende« Wasser,
Quellwasser.
— eoara — fönte, Quelle.
— coarana — sorvedouro do rio,
Strudel im Fluss.
— jebyr — redomoihho dagua,
remanso ou sorvedouro do rio,
Wasserwirbel.
— jucei — sede; sequioso, Durst,
Trockenheit; durstig.
— roicang — agua fiia, kaltes
Wasser.
— tekyr — gotadagua, Wasser-
tropfen.
— tu (hy-tü) — cachoeira, Was-
serfall.
yg-acapaba — ponte. Brücke,
ygara — canoa, Kahn.
— ropit4 — popa da canoa, Hin-
tcrlheil des Fahrzeugs.
— rotinga — vela da canoa, Segel,
ygarape*) — rio, Fluss (Kahn weg).
*) Hoje da-se este nome so aos esleiros ou rios pequenos, especialmente ä qnel-
les, que so sao volumosos com a subida da marö. Jetzt besonders von
Nebenkanälen gebräuchlich.
Digitized by
Google
Diccionario tupi. Y.
9t
ygarap£ jatimd tim& — rio de muitas
voltas, Fluss mit vielen Win-
dungen.
— mirim — riacho, regato, ri-
beiro, Bach, Canal.
— reapyra — cabeeeira ou ori-
gem do rio, Quelle, Ursprung
eines Flusses.
— remoc&pe — boca ou foz do
rio, Mundung eines Flusses.
ygarite — canoihha, kleines Fahr-
zeug.
ygarop&ba — porto y Hafen.
ygatim — proa da canoa, Schiffs-
Schnabel.
ygatiyba — proeiro da canoa,
Ruderknecht am Vorderlheil.
yha — especie de tnacaco, Nycti-
pithecus.
yicaba — pdlavra, das Wort.
ymirä (imirä, ymyri, moira) —
arvore, Baum, Holz.
ypö (ypu) — Por Ventura , na ver-
dade, vielleicht, in Wahrheit *).
yque (adv. loci) — aqui, hier.
yra — tnel, Honig.
— m&ya — abelha, Biene (Honig-
mutler. )
yrati — abelha ago mel faz te-
tano, Biene, deren Honig Starr-
krampf macht.
yrailim — cera, Wachs.
— can6a (port. candea) — vela
de cera7 Wachskerze. *
— canea rend&ba — castical,
Leuchter.
yröb — amargar, biller seyn.
— oae marica pöra — colera,
Zorn.
yroic&ng — firescura, viraeäo,
frisches Lüftchen,
yryri — ostra, Auster.
— cui f — cal, Kalk.
yl4 (vide ilä,) — pedra, ferro,
Stein, Eisen.
— beraba — brilhantey Diamant.
— cepü — ouro, Gold, i. e. lapis
mulli pretii (cepy).
mirim — Iaido, Messing.
— jinga (xinga) — prata, Silber.
cepu mirim — estanho, Zinn.
— mernbeca — chumbo, Blei (fer-
rum molle.)
— una anga (unga) — apo, Stahl
(anima ferri nigri). **)
ytan — concha, Muschel.
*) Diess Ypö hört man auf jede Frage , die «der Indianer nicht beantworten
kann oder will.
**) Noroenclatura dos antigos Paulistas minciros. — Von den ehemaligen
Goldsuchern aus S. Paulo gebrauchte Benennungen
13
Digitized by LjOOQIC
Digitized by
Google
DICCIONARIO
de
Verbos. Zeitwörter.
Portuguez — Tupi-austrai — Deutsch.
Gegenwärtige Liste verdanke ich meinem Freunde, dem rühm-
lichst bekannten Literaten, Hrn. Ferd. Denis, Beamten an der
Bibliothek de S. Genevieve zu Paris , welchem sie von Hrn. Emile
Adet aus Brasilien mitgebracht worden ist. Das zum Theil von
Wurmern angefressene und schwer leserliche Manuscript nennt
keinen Verfasser. Es scheint in den letzten Decennien des vorigen
Jahrhunderts, wenn nicht früher, zusammengestellt worden zu seyn.
Einige Gründe sprechen für die Annahme, dass es dem durch seine
Flora Fluminensis und andere wissenschaftliche Arbeiten um
Brasilien hochverdienten Fr. Joseph Mariano de Concei<;äo Vellozo
vorgelegen habe.
Die hier wiedergegebenen Zeitwörter gehören dem Tupi-Dialekte
an, wie er vom gemeinen Volke in den südlichen Provinzen Bra-
siliens, namentlich in S. Paulo, Cujabä und Rio Grande do Sul
gesprochen wurde. Sie weichen von der durch die Jesuiten
literarisch festgestellten Lingua geral brazüica vielfach ab. Viele
Worte beurkunden durch Verkürzung, Zusammenziehung und andere
Verstümmelungen, dass sie dem Munde des gemeinen Volkes ent-
nommen sind. In manchen ist der Einfluss der portugiesischen
Sprache nicht zu verkennen; wie denn überhaupt der Dialekt,
welchem sie angehören, nicht sowohl von Tupi- Indianern im Zu-
stande der Freiheit, sondern von solchen gesprochen wurde, und
hie und da noch gesprochen wird, welche unter portugiesischen
Einwanderern leben. Daher finden sich hier viele Worte, welche einen
Digitized by
Google
100
durch den erweiterten Gedankenkreis, besonders für den täglichen
Verkehr, nöthig gewordenen Begriff wieder geben sollen, während
jene, welche sich auf die christliche Lehre beziehen, vorzugsweise
in der reineren Lingua geral, wie sie zumal aus Figueira's Feder
stammt, gefunden werden. Gemäss dieser Quelle trägt auch dieser
südliche Dialekt mehr den Charakter eines Rothwälsch, in ähn-
licher Weise wie jene Sprachweisen gebildet , welche sich die bunt
durch einander gemischten Indianerhaufen von anderen Nationalitäten
aneignen. — Der Verfasser der Liste hat manche dieser Zeitworte
in ihrer, oft sehr unbehülflichen und rohen Zusammensetzung durch
Angabe des Sinnes der einzelnen Bestandteile des Ausdrucks er-
läutert.
Wie die feiner ausgebildete Lingua geral in den nördlichsten
Provinzen Brasiliens immer seltener im Munde des gemeinen Volkes
wird und immer grösseren Ausartungen unterliegt, ist diess auch
mit dieser Sprachweise im Süden der Fall. Doch hört man noch
immer in der niedrigsten Volksklasse, und namentlich bei den im
Innern des Landes mit Viehzucht beschäftigten Sertanejos viele
aus dieser Mundart stammende Worte, mit dem sich mehr und
mehr ausbreitenden Portugiesisch vermischt. Solche Individuen
aber, welche vorzugsweise mit Indianern verkehren, benätzen diesen
Dialekt oft ausschliesslich auf ihren Reisen durch den Sertao nach
Westeq. Solche Reisen wurden ehemals hauptsächlich unternommen,
um nach Gold zu suchen, die besten Verbindungswege nach Cujabä
aufzuspüren und nomadisirende Indianer zu Niederlassung und
Feldbau herbeizuziehen. Bei der schnellen Abnahme der indiani-
schen Bevölkerung in jenen Gegenden wird die Mundart ihre prak-
tische Bedeutung immer, mehr verlieren. Je näher den Grenzen
der argentinischen Landschaften und Paraguay, um so häufiger
mischen sich spanische Ausdrücke ein und nähert sich der Dialekt
dem eigentlichen Guarani, wie es ehemals in den Reductionen der
Jesuiten gesprochen wurde, und in den Schriften von Ant. Ruiz
de Montoya (Tesoro de la Lingua Guarani, Madr. 1639. kl. 4°. u.s.w.)
fixirt worden war.
Digitized by
Google
Verbos, Zeitwörter.
Portuguez — Tupi-amtral — Deutsch.
abaixar — ioboeü, niederdrücken.
abalar — omongoe, bewegen.
abanar com abano — vutuapö,
fachein, abkühlen.
abominar — ndaroviar-neg, ver-
wünschen.
aborrecer — nboyarabo , verab-
scheuen.
abracar — onhemamä, umarmen.
abrandar (id est bolir) — onbocue,
nachlassen, lindern, wegrücken.
absolver — yövacä, lossprechen.
abster — tenhö, zurückhalten.
abuzar — ndoxereroviai , miss-
. brauchen.
acabar — amombä, endigen.
acabou-se — opä (nda-coa-co-
pape) ? es ist vorbei.
acautellar — ndequakörupe , Vor-
sicht anwenden. — naö passe
porahi-pormedo — xemundui,
geh7 nicht hieher aus Furcht —
por vergonha — xeäxem, geh*
nicht hieher aus Schaam.
accomodar-se — okoerä, sich fügen.
accuzar — amombeü, anklagen.
aceitar — dboike-xi-pü-a, em-
pfangen, (deixo entrar no cora-
cäo, ich lasse eingehen in's Herz).
acertar no alvo — ayapicua, in's
Weisse treffen (atirar sei, ich
weiss zu treffen).
achar — aüace, finden.
accometer o inimigo — ambo-yeni,
den Feind angreifen, (chego a
outro vez, ich komme zum
andern Mal).
acompanhar — irönamo opo, be-
gleiten.
aconselhar — ameem xe acanga,
ralhen, (dou mitiha cabeca, ich
gebe meinen Kopf).
acrescenlar — ambo-guassu, ver-
mehren (fez grande, machte
gross).
acudir — ayopuque, beistehen.
acular o cao (estumar) — am-
boyai~ya guära, den Hund
heizen, (meti raiva o caxorro,
ich gab Wulh dem Hund).
adiantar — tenonde-recui, fördern,
(para diante puxa, nach vor-
wärts slossen ).
adivinhar — oieua mbae oye ju-
raSno, vorher sagen.
administrar — nhande-boycuä-ra-
ma, verwalten, handhaben, (nos
acostumar para, uns gewöh-
nen daran).
Digitized by
Google
102
Verbos. Tupi - austrat. A.
admirar — yuruvä, sich wundern,
admirado — xe putupä, ich blieb
mit offenem Mund, verwundert,
admitlir — ayä, zulassen,
adoecer — nbaraä, erkranken,
adoro — acemo-merim, ich bele
an, (fazer-se mais pequeno,
sich kleiner machen),
adormecer — fcerai ai parä, ein-
schläfern, (ndo dorme bem, er
schläft nicht gut),
adubar — ceem, würzen, versüssen,
advertir — arihe mdmanduä. Acht
geben,
affagar — oeboecuä, schmeicheln,
beruhigen,
afligir — xe monday, betrüben,
afogar n'agua — oyopuk, ertrinken,
afoutar — iangacu, dreist machen,
afugentar — onbonhemi , verjagen,
affundir — anboyki, versenken,
aganrar — opua, haschen,
aggravar — otiheem-ai, beleidigen,
beschweren, (falou mal, er sprach
böse),
aguardar (esperar) — osdron,
hoffen,
agradar — oboecua, gefällig seyn.
agoniar — daxer orü, Kummer
machen,
agradecer — amborü, danken,
(fazer alegrar, erfreuen),
amolar — oipixu, wetzen, schleifen,
aguilhar — aicuiuque , stechen,
antreiben,
ajudar — patumömo, helfen,
alargar — emboasu, verlängern,
alcancar — amboyepüca, erlangen,
erreichen,
alegrar — anborora, erheitern,
alimpar — yoki (cotuc, tovar),
reinigen (waschen),
aliviar — ambocuera, erleichtern,
almocar — coe-rire-au, frühstücken,
(amanhecer, despois comer, er-
wachen, dann essen),
alterar — riboquä, verändern,
alugar — toicöoin rttramo, miethen.
alumear — omonendü, erleuchten.
amaldicoar — boyay, verwünschen.
amanhecer — coen, erwachen.
amansar — nbo yepotä, zähmen.
amar — acaucub, lieben.
amargar — xeyröb, biller seyn,
verbittern.
amarrar — apunxy, festbinden.
ameacar — nondxä , drohen.
amofinar — oguere co-ay, böse
machen.
amolecer — amomembeca, weich
werden.
amontoar — ambopitay, aufhäufen.
amparar — anbo yesoque, schützen.
andar — guatä, gehen.
animar — boanguevü, beleben.
anoitecer — putumam, Nacht wer-
den.
apalpar — ypopöque, betasten.
apanhar — amononehom, fangen.
— a quem foge — aypusuque,
den Fliehenden ergreifen.
apedrejar — eyapi-ita, steinigen
(atirar pedras, Steine wer-
fen).
aperfeicoar — amoporaein, ver-
bessern.
aperfar — apoxinverä, zusammen-
ziehen.
apoderar-se — oin xe pope, sich be-
mächtigen, (esta nas minhas
mdoSj es ist in meinen Hän-
den).
apontar com o dedo — xecoveem^
mit dem Finger zeigen.
apostar — iamboyova, wetten.
apparecer — aguacem, erscheinen.
applaudir — xe po-anbo-nheen, be-
klatschen, (minha mäo fez can-
tar, meine Hand machte singen).
approvar — arovid, billigen.
aprender — amboi que acanga,
lernen, (meto aqueUe na cabeza,
ich thue es in meinen Kopf).
aprezentar — amboepa, vorstellen.
apressar — anho tagai, antreiben,
beschleunigen.
Digitized by
Google
Verbos. Tupi-augiral. A. B.
103
aproveitar — na-monboi ocära,
nützen, (näo boto /bray ich
werfe es nicht weg).
aquecer — omboacu, heiss werden.
aquentar — omboacurete, erhitzen.
arder — ocui, acai, brennen.
argumentar, ateimar — omocoin-
onhanga-ö, disputiren, streiten,
(os dois ralharaö, die Zwei haben
gestritten).
armar — aipopuca xe pope anga,
bewaffnen, (peguei de mmha
mao arma, ich habe gegriffen
mit meiner Hand Waffen).
arraigar — wnbojecuä ovu, ein-
wurzeln, (esta se acostumando
na terra, es gewöhnt sich an
die Erde).
arrancar — boyxicä , ausreissen.
arrazar — buape, eben machen,
zerstören.
arrebatar — oyoca puatan, ent-
reissen ( mit Gewalt )
arrebentar — ambopoque, auf-
springen.
arrecadar — amboeique-öca , em-
pfangen, einnehmen, (recolher
em caza, sammeln in's Haus).
arredar — acicxä cökete, zurück-
ziehen, (puxar para cd, hieher
ziehen).
arrefecer — boroü, erkälten.
arremedar — bocurä, nachmachen.
arrepender — sasüi, bereuen.
arrezoar — anhe poran, vernünftig
reden, (falo bem, ich spreche
gut).
arrumar — amoin, ordnen.
arripiar — musanxin, schaudern
machen.
arrombar — soröca, einbrechen,
aufbrechen.
arrotar — oncen-vutti-yrupe, rülp-
sen, (sahio vertio boca} es ging
Wind aus dem Munde).
arrofar — puay, unwillig machen.
arruinar — boyai, zerstören.
aspirar — mpotä1 athmen.
assar — cectä, braten.
asscntar — oapüca, sitzen.
assistir(estarpresenle) — oicormmy
da seyn, gegenwärtig seyn.
assisur (morar) — oicove, wohnen.
assoar-se — ambüva, sich schneu-
zen.
assobiar — boicemm, pfeifen.
assoprar — f/peü, blasen.
a8sustar — mondin, erschrecken.
atacar — maramonJuän, angreifen.
atirar com frexas — arapi-ura-
xirica, mit Pfeilen scbiessen,
(atirei com vara ftna, ich habe
geschossen mit dünnem Stock).
alormentar — ambofacü, quälen.
atroar — amupancein, donnern,
erschrecken.
allender — aroviai, aufmerken.
attrahir — amboique xeirti ramo,
an sich ziehen.
attribuir — amonbae oyecu ixupe^
zueignen, zuschreiben, (alguma
coiza soccedeu a eile, irgend
eine Sache ist ihm zugefallen).
avaliar — atnbu cepü, schätzen,
Werlh geben.
averiguar — aceca inheerete, un-
tersuchen, (procurar a sua fala
direita, seine gerade Sprache
verschaffen).
augmentar — bo asu, vermehren,
aviar — ipavoca, absenden.
auzentar-se — ocanhe, acanhem,
sich entfernen.
azedar — sai,- sauer machen, wer-
den.
banhar — yasuca, baden,
baptizar — seroca, taufen,
barbear — oipey Jovä, barbieren,
(Hmpou a cara, er hat gereinigt
das Gesicht),
bastar — osucay acuc, genügen,
batalhar — emaramwhe, kämpfen.
Digitized by
Google
104
Verbos. Tupi-austral. B. C.
bater a porta — oinumpan okena,
an die Thüre klopfen.
beber — cayg, cay, trinken.
beijar — ombusuque yuril, küssen.
berrar — tapira cemcem, brüllen,
(bot goita, der Ochs schreit).
;* blasfemar — anheemg-ay-tupa rece,
lästern , (faiar mal de Deos,
sprechen schlecht von Gott).
bordar — bopirwn, sticken, ver-
brämen, (pintar, malen).
briricar' — bocarae, spielen.
brotnr — oyecameen, aussprossen,
(estd 9t mostrando, es zeigt
sich).
buscar — cecä, acecar, suchen.
caber — do suqne, in sich fassen,
(näo chega, nicht reicht es).
cacar — yporacd, jagen.
cahir — aä, fallen.
«alcar (pizar) — puru, mit Fassen
treten.
calcar — monde, beschuhen.
callejar — bocuntan, hart machen,
Schwielen machen.
caminhar — coatd, guatä, gehen.
cancar — caneon, ermüden.
canlar — nheengä, singen.
capar — mondöca (tapira), ka-
striren (den Stier).
carecer — ypotä, bedürfen.
carregar — supi , aufladen.
cazar — mendä, heiralhen.
castigar — inumpan, strafen.
cativar — mbiguaya, gefangen
nehmen.
cavar — mboceä, aushöhlen.
cear — au-putuna, zu Abend, zu
Nacht essen.
ceder — ttmeein, weichen, nach-
geben.
tegar — do-sapocat, blenden,
(ftdo vqo> nicht sehe ich).
cercar — nhoquendä - twii, ein-
schliessen.
cerrar — nhoquendä-pd, verechties-
sen.
cessar — oyepä, aufhören.
cevar — monbiü, nähren, mästen.
chamar — cenöin, acenoi, rufen.
chamuscar — oyecäi-parä, sengen,
(queimou-mal, brannte schlecht).
chegar — osuque, acuc, ankom-
men.
cheirar — centun, riechen.
chiar — xirique, piepen.
chocar — amböpitan gora ropia,
supupe (pör galinha ovo ao
pe de sua mae), der Henne
Eier unterlegen.
chorar — yacioi, weinen.
chover — okü, acoy, regnen.
coalhar — ambocai, gerinnen,
(fazer azedar, sauer werden).
coar — bocararan, durchseihen.
cobrar — jurure, einnehmen.
cobrir — yacui, bedecken.
colher — amboique , sammeln.
colligir — monoon, versammeln.
combater — omaramonhcf - ett,
streiten.
comecar — cawroque, beginnen.
comer — aü, essen.
cometter — nhamundd, begehen,
vollführen.
comungar — ayan tvpan, com«
municiren (tomo N. Senhor, ich
nehme unsern Herrn).
comunicar — nhanderauru, mit-
theilen.
compadecer-se — cueimbo asü, Mit-
leid haben.
comparar — muchoin, vergleichen.
compensar — Jovay, acya-ve, er-
setzen.
competir — dtpory-aoa-chi, sich
mitbewerben.
compör — ayapö, ordnen, machen.
comprar — yoguä, peripdnl, kaufen.
comprehender — aycudb, begrei-
fen, (eu sei, ich weiss).
Digitized by
Google
Verbos. Tupi-austraL C.
105
compnngir — puaracy) Gewissens«
bisse haben, {corapaö döe, das
Herz Ihut weh).
conceder — yapöypud, gewähren,
{fazer a vontade, ihun den Wil-
len).
concertar — po catü, anordnen,
(tnaö boa, Hand die guie).
concluir — mombd, vollenden,
schliessen.
concordar — ya-ypotd, Oberein-
stimmen, {nos queremos, wir
wollen ).
condemnar — boahymeud , verur-
teilen.
condescender — yapo ypud, ein-
willigen.
condizer — yave-nheen, überein-
stimmen.
eonduzir — guerasö, leiten, führen.
confessar — mon-beu, bekennen.
confiar — asaron, anvertrauen.
confirmar — enboeti, bestätigen.
confiscar — oyä, wegnehmen.
confortar — angaeü, stärken.
confrontar — muchotn.
confundir — rihe-manan, verwir-
ren.
congelar — brotf , gefrieren, ge-
rinnen.
conhecer — ycuan, aycuab, wis-
sen.
conjeeturar — seran, vermulhen.
conjurar-se — puan, sich ver-
schwören.
conluiar-se com alguem — nhem-
bosuque, sieh mit Jemanden ver-
stehen.
conquistar — ayd, erobern, un-
terjochen.
conseguir — omeen - chebu, erlan-
gen.
consentir — ipoid, übereinstimmen.
conservar — mein catü, aufbewah-
ren.
considerar — seran, erwägen.
consolar — nhäguerü, trösten.
contpirar — puan, sich verschwören.
conslituir — yapö, einrichten, an-
ordnen.
constranger — guerasö - pudtan,
nöthigen, zwingen.
consullar — oia-avdnheen, bera-
then.
consumir — mucanhe, verzehren,
verbrauchen.
consummar — momba, vollenden,
vollziehen.
contar — mombeü, mongueb, zählen.
— por numero — ipa-ppd, rechnen,
contemplar — chednga oicö mamu,
betrachten, {meu sentido anda
virando, mein Sinn geht hin
und her).
contemporizar — sarö ara, sich
in die Zeil schicken, {esperar
tempo, erwarten die Zeil).
contender — yovai nheenga, strei-
ten, zanken, (trocar palavra,
wechseln Reden).
contentar — xipuarepe oicö, be-
friedigen, {de meu corapdo estä,
es sieht nach meinem Herzen).
conter — do yapö rev4, enthalten,
fassen, {näo fazer mais, nicht
machen mehr).
continuar — nhemonde, fortsetzen.
contradizer — daicö-enheenga, wi-
dersprechen, {naö estou no que
me diz, ich stehe nicht in dem,
was er sagt).
conlrariar — naanni, entgegenhan-
deln.
conlralar (negociar) — che evu
ipocöca, handeltreiben, {mnha
vida encostar, mein Leben an-
lehnen).
— ou fazer hum ajuste — che yo
väi, Vertrag schliessen.
contribuir — opd catu yaipota,
beitragen, {todos nos queremos,
wir alle wollen).
convencer — yopüque amboae
hheen, überzeugen, (affoguei do
Outro a faüa, ich habe erstickt
vom Andern das Wort).
14
Digitized by
Google
IOC
Verbos. Tupi* austrat. C. D.
eonversar — nhe monguitd, sich
unterhalten.
convidar — anhee toju che puri,
einladen, (faüei que venha co'mi-
goy ich habe gesagt , er möge zu
mir kommen).
convir — ya-ypotd, übereinkom-
men.
convocar — acenoyn, zusammen-
rufen.
copiar — yö öca, copiren.
corar — mopiran yapö (fazer ver-
melho), färben, roth machen —
ovu t/apö (fazer azul), blau ma-
chen — una yapö (fazer pröto),
schwarz machen.
iCoroar — oyä coröa (port.), krö-
nen,
correr — unhan eU, laufen; (cor-
rer muyto, viel gehen).
correr o rio — uaindü unhan etS,
der Fluss läuft.
corresponder-se por carla — onboyo-
vai papera ( port. ) , correspon-
diren durch Briefe.
corrigir — yapö vera, verbessern,
(fazer bem, machen gut).
corroborar — ambö puatan, ver-
stärken, (fazer ter forpa, ma-
chen Stärke haben).
cortar o cabello — aba mondöca,
omoyn, das Haupthaar abschneiden.
cortar — mondöca, abhauen.
— hum päo — mondoca nhepem
vurdj einen Baum abhauen.
oortejar — ayoöque che xapeo
(port.)» den Hof machen, gros-
sen, (drei meu chapeo, ich habe
gezogen meinen Hut).
coser com agulha — boqud ita »it-
ritn avä ova, mit der Nadel
nähen, (fiz passar hum ferro pe-
quenino no vestido de gente,
ich habe durchgehen lassen ein
kleines Eisen durch die Kleider
der Leute).
costumar — ye pucua, angewöh-
nen.
coxear — parin nhepem retwmd,
hinken.
cozer — boifü, kochen.
cravar — botaque, nageln, an-
heften.
crear — oyevü, erschaffen.
crer — rovid, glauben.
crescer — boturupu, wachsen.
crestar — öcay ird, Bienen sehnei-
den.
criminar — tnonhe gaij, anklagen.
criticar — curä, kritisiren.
crucificar — ombotaque nhande-
ifdra ward vura, kreuzigeu,
(pregar Nosso Senhor na cruz,
heften unsern Herrn an's Kreuz).
culpar — monhe gaff, beschuldi-
gen.
cultivar — cavuröca, Land bauen.
cumprir com os seus officios — aiapö
bai che mondöra, seine Pflich-
ten erfüllen, (fapo as coizas,
q'me manddo, ich thue die Sa-
chen, die man mir befiehlt).
curar — ipocand, heilen.
cursar — cad , zu Stuhl gehen.
cuspir — pud ymoneen, speien,
(faco safdr agoa do meu esto-
mago, ich mache ausgehen Was-
ser aus meinem Bauche).
cuatar — iavai ete, kosten.
cujar — idd, verunreinigen.
danar-se — pm*-eti, zornig- wer-
den.
dancar — paracet , tanzen.
dar — meen, geben«
declarar — nekengatu, erklären.
declarar guerra — onheen- guäto-
mdronumhaa, Krieg erklären.
decorar — ycudche acanga, zieren.
dedicar — ameen-botd, widmen.
defender — amaen cici, verlaei-
digen, (olhar por die, selten auf
ihn).
Digitized by
Google
Verbot. Tupi - austrat. 0.
10T
— moii Mm, räuchern.
degollar — mondöc acanga, kö-
pfen, (cortar a cabepa, ab-
schneiden den Kopf).
deeWrrar — momböiietarae(l), ver-
bannen, (boiou fara de sua
terra, er vertrieb aus seinem
Lande).
deitar-se — nhee nö, sieh nie-
derieftn.
deixar — ceyd, lassen.
deleitar-se — aymo marm, sich
vergnügen.
deliberar — Ofopotd, überlegen.
deraaziar-se — uete cdiüj das Maass
überschreiten.
denuoetar a alguem — anheen gm,
Einen anzeigen.
depender d'alguem — cuSvd ipocö
gue giu yü, von Einem abhan-
gen.
depenar hnma ave — t/o dque ya
aba, eiAOn Vogel abfedern.
depor a alguem d'algum officio —
mombö Qcära ypravucura, Je-
manden seines Amtes ent-
setzen.
depositar — mongatu, in Verwah-
rung geben.
derramar — monpaen, ausschütten,
ausgies8en.
derreter — botucudvu9 schmelzen.
derrotar — mombdua, vom Weg
ab (in Unordnung) bringen.
derrubar — boUuca, niederreis-
sen.
desabonar — nhetf ay ambodt.
Jemanden verschreien, schlecht
reden.
desaeommodar a alguem — mombö
yrupaba, Jemanden Unbequem-
lichkeiten machen.
desacostumar — daypöcum, ent-
wöhnen.
desacredilar — ankeen ievu, ver-
schreien, (faüei mal de sua
viday ich sprach schlecht von
seinem Leben).
desafiar — acenoi maromonha
rama , herausfordern , ( chamei
brigar para, ich rief zu streite»
um).
desamparar — ceya atnko, ver-
lassen.
desagradar — dGiapöi JUpud, miss-
fallen.
desanimar — monduyy entmutigen.
desapparecer — ocanM, aeSnhd,
verschwinden.
desarreigar — yoöque Uüa, ent-
wurzein.
desatlar — aypoque nhapo poxim
losbinden.
desbastar — bomkrin vi, abhobeln.
deecalcar a alguem — oyöc papaäi
(port.), Jemanden die Schuhe
ausziehen.
descancar — putuu, ausruhen.
descarregar — yoöc bat yqpar*,
entladen.
descender d'alguem — chöuva, von
Jemanden abstammen.
descer — ütfü , herabsteigen.
descingir — yoc yapoy, entgürten.
descompor a alguem com palavras —
nheen dy, Jemanden mit Worten
beleidigen.
desconfiar — che yai, misstrauen,
(eu esiou desconftado, ich bin
mis8trauisch).
desconhecer — daycuave, nicht er-
kennen.
desconjunlar-se — yemoce ican-
guera, aus der Stelle verrückt
werden.
descontar — doyi papd, abziehen.
descontentar — doiapö ipud, miss-
fallen.
deseozer — yoöc etwnbd, die Naht
auflösen.
deseuidar-se d'alguma coiza — * Wh
mandudi, etwas vernachlässigen.
desculpar — onhominheen, eat*
schuldigen.
desdizer-se — danheenrverd , sieh
widersprechen.
Digitized by LjOOQIC
108
Verbos. Tupi-austral. D.
desejar — ypotd baö iQixoa, wün-
schen.
desembainhar a espada — yoöc
cuce uasü ovay den Degen (d.
grosse Messer) aus der Scheide
nehmen.
desembara^ar — bqfi mamä, aus
dem Wege räumen.
desejmbarcar — ancen gard pttpe,
ausschiffen, (sahir de dentro
da embarcapaö, aus dem Fahr-
zeug gehen).
desembrulhar — cepaputd, ent-
wickeln, entwirren.
desembucar-se — coveen, sich das
Gesicht ent blossen.
dcsempedir — doipocucu, dasHin-
derniss wegnehmen.
desencaminhar — boe ay , irre
führen.
desencontrar-se — twrovay chm,
sich (auf dem Weg) verfehlen,
sich nicht begegnen.
desenganar — anhee verä, Irrthum
benehmen.
desenlerrar — ayoöc um piepe,
ausgraben, (tirar de dentro da
terra, aus dem Innern der Erde
nehmen)*
desentoar — nönkengä catüve, aus
dem rechten Ton kommen.
desertar — acanhe, verlassen.
desesperar — nasarövi, verzweifeln.
desesümar — docou sitve, gering
schätzen.
desflorar hua donzelha — ey, ent-
jungfern.
desfolhar huma arvore — yoöc
ya öva, einen Baum entblättern.
desonrar a alguem com palavras —
möochim, Jemanden beschimpfen
(mit Worten).
desinchar — diruru, die Geschwulst
vertreiben, vergehen.
desistir — boceyd combat, eine
Sache aufgeben.
desmaiar — rnocanhe ihtvü, ent-
kräften, ohnmächtig werden.
desmontar-se do cavalho — aguepi
cavaru dra, vom Pferd steigen,
dosobedecer — doyapöy bat tmi-
mondöra, nicht gehorchen, (naö
fazer as cousas que se mandaö,
nicht thun das, was geheissen
wird),
despachar — mondö amömamö,
ausfertigen,
despedacar — boijocd, zerstöcken.
despedir — mondö ömame ypotd
werfen, fortschicken,
despedir-se d'alguem — anhee ad
chacu mod, Absehied nehmen
von Jemanden,
despegar — bopohy, ablösen,
despejar — mopaingd, räumen,
desperdicar — mombo ocdra, ver-
schwenden,
despertar do sono — bopdque,
vom Schlaf aufwecken,
despicar-se com a espada — inupd
cucd uacu, sich rächen mit dem
Schwert,
despir — yöoc yd öva, die Kleider
ausziehen,
desposar — momenddra, zur Ehe
versprechen,
despovoar — oceyd te tarne, ent-
völkern,
despregar — momom botdque,
Nägel ausziehen,
desprezar — opöy xuhy, verachten,
verschmähen, (largar (feile,
von ihm lassen),
desquitar-se — doypotdri vei sim-
pirtcö?, sich scheiden,
destin&r — omboyicüd cu& mae
rama, bestimmen,
destruir — mocatüiee, zerstören,
desunir — böpöhy, trennen,
deter — mombö saron, abhalten,
determinar — mondö mombaö apö,
bestimmen, (mandar fazer aipu-
ma couza, befehlen zu thun eine
Sache),
devassar — oicua potd nheengatu,
untersuchen, (querer saber a
Digitized by
Google
Yerboe. Tupi-awslraU , D. E.
m
verdate, wollen wissen die
Wahrheit).
dever — avai tayü, müssen, schul-
dig seyn.
diffamar — nhei dpdcatu, vorläum-
den, in üblen Ruf bringen.
differencar -r doi yavi, Unterschied
machen.
ditigenciar — acicä ipepe, Fleiss
anwenden.
diminuir — bomkim, vermindern.
disfarear — nacendüi nheenga,
verstellen, maskiren.
dispör — oicuä amo öca boe rä-
ma, anordnen.
disputar — onharä, disputiren.
dissuadir — oyoö momburü, ab-
rathen.
dislribuir — boyööc , vertheilen.
divertir-se — bossarm, sich ver-
gnügen.
dividir — bdvöca, theilen.
dizer — nheeng, sagen.
dobrar hum panno — boymamd^
ein Tuch verdoppeln.
doer — bosasü, schmerzen.
domar — boyicud, zähmen.
dorm» — querd, schlafen.
dolar — omeem amombat imen-
ddräma, ausstatten.
dourar — boy-jü, vergolden.
dnvidar — dorove catü, zweifeln.
ecclipsar-se o sol — oarasu ja-
guareti vü, die Sonne verfinstert
sich, (sol onpa comeu, Sonne
hat Tiger gefressen).
— a lua — yasu-ave ayeou-
yauarete, der Mond verfinstert
sich, (a lua comeu a onpa,
Mond hat Tiger gefressen).
edificar — yapö ocay bauen.
eleger — uamonheem, erwählen.
embaear — nocanhm ytuVß, be-
täuben, (perdi o sangufi, ich
habe verloren das Blut).
embaracw — doipotar-yapö, hin-
dern, verwickeln, (naö querer-que
fapa, nicht wollen was machen).
erabarcar — eique ugdra (entrar
canoa), sich einschiffen.
embebedar — sesa vttrü9 berau-
schen.
embolsar — mongatu tayu, Geld
in den Beutel stecken.
embotar — einome, stumpf machen.
embrulhar — ytnamä, einwickeln.
emagrecer — inhangaivä, mager
werden.
empenhar — ameen-ytayu-repura-
aiatyeva, verpfänden, (dar-din-
heiro a troco para tornar a
tonutTy geben Geld in Tausch,
um es wieder zu nehmen).
empobrecer — mocanhem bä bae,
arm werden, (perdeu todas coi-
zas, hat alle Sachen verloren).
empolar — - ruru, aufblasen.
empregar denheiro em alguma coiza
— yoguä, Geld verwenden für
eine Sache.
emprender — yapopota motnbae,
unternehmen.
emprenhar — bopuruä, schwängern.
emprestar — yurure lomeein-yevuy
borgen, (pedi para dar outra
vez, ich habe gebeten, um zu-
rückzugeben).
encaminhar — boepepe, auf den
rechten Weg bringen.
encarecer — nhee oassu, theuer
werden.
— yogua tayü-etS, theuer kaufen,
(comprar muyto denheiro, kau-
fen viel Geld).
encarregar — tuyapd oamon dd}
beauftragen, {fazer o que sc
manda, thun das, was man be*
fiehlt).
encerrar — anholcenda-bae, ein-
schliessen.
Digitized by
Google
116
Verbot. Tapi- austrat B.
encher — moapon, voll machen.
encobrir — onhomin, verbergen.
encolerizar-se — ypuay, in Zorn
geralhen.
eneomendar — tuyapö oamondo,
anbefehlen.
encontrar — rovainxin, begegnen.
encoslar — pokoka, eine Sache
an die andere anlegen.
encurtar — bomerim, einkürzen.
encioudeeer — nhemongä yffay,
toll werden, (perdeu o juizo,
hat den Verstand verloren).
endurecer — boantan, hart machen.
enferdar — emmmaa bae i taco,
(port) einpacken, (embrtdhar
coizas saco, einwickeln Sachen
in den Sack).
enfarinhar-se — - monde-uy, sich
mit Mehl bestreuen.
enfastiar — da eei, Eckel verur-
sachen, (ndo gosia, es schmeckt
nicht).
enforcar — apuxin-ace oca, auf-
hängen, (atar a gargante, die
Kehle binden).
enfraquecer — m puaian, schwach
werden.
enganar — do yapoi bae nheem,
betrügen, (ndo fazer eoiza que
fato, nicht thun die Sache, die
er sagt).
fengehar — monde ytaura, aus-
setzen (das Rind), wegwerfen.
engodar — boicuä, mit Liebkosun-
gen an sieh locken«
engordar — bokyrä, fett werden.
engrandecer — boasü, gross wer-
den.
engrossar — boturusü, dick wer-
den.
engulir — boueya, verschlingen,
{fazer descer, machen hinab-
gehen).
enjoar — pua iguaru, Uebligkeit
machen.
elevar-se — momoran, sich er-
heben.
ennevoar — nhöquenda ara, ein-
nebeln, (feixar o (Ha, den Tag
zumachen).
ennobrecer — yupi abdcatü, adeln.
enregehur-se — oreco~et&rou , zu-
frieren.
enriqueeer — tayü-eU, sich be-
reichern.
enrouquecer — nhoquenda ceoca,
heiser werden, (feixar a gar-
gande, schkiessen die Kehle).
ensayar — cepidca (ceya) oicoa-
ra9 versuchen, (ver se sabe,
sehen, ob man es weiss).
ensanguentar-se — xebocua tuvu,
sich blutig' machen , (estou stg*
sanffuej ich bin verunreinigt Blut).
ensebar — boi-yca, mit Talg be-
schmieren.
ensinar — peromboe, unterrichte*.
enlender — oicuä acuab, verstehen.
enterrar — nhotwn, eingraben.
eniezar — cectä eti9 anspannen.
entristecer — doruruiy betrüben.
envelhecer — bota nkoaem, alt
werden.
enverdecer — ykwra, grün werde«.
envergonbar — moonxin, beschä-
men.
enviar — omondo, schicken.
enxugar — bqpirü, trocknen.
equivocar-se — nanheein gattt,
sich versprechen, sich irren,
(ndo falei bem, ich habe nicht
gut gesprochen.)
erguer — boyupi, aufrichten, auf
die Füsse stellen).
errar — yavui, irren.
esbofetear — eimtmpan sovä, be-
ohrfeigen.
eseamar — mukaratoi, abschuppen.
escapar — faime, entwischen.
escarrar — acean poocia ambu,
auespucken.
escolher — cexa-bae oipota opuä,
auswählen, (per coiza querer
do seu petto, sehen Sache wol-
len nach seinem Herzen).
Digitized by
Google
Verbos. Tupt»a*i*iral. E. F.
Hl
esconder — j4kömi (Jomime), ver-
bergen.
escorar — aipusuqtie toa men,
sich stützen, (peguei para näo
caMr, ich habe gefasst, um nicht
xu fallen).
escorregar — truuruca, glitschen»
ausgleiten.
eseorrer — bvivpd, ganz auslaufen.
eecrever — otptm, schreiben.
escnlpir — yap6 fupd rovd, aus-
hauen (ein Bild in Stein).
escumar — • ovuu xinga, abschäumen.
escurecer — rihiputum, verdunkeln.
escutar — assrndu, anhören.
esfalfar com trabalho — uaneö eti,
ermüden von Arbeit.
esforcar — möpöatän, eruuotern,
beleben , stark machen.
esfregar — pixü, abreiben.
esfriar — böröu, abkühlen.
esgotar — butopd, gans auslaufen.
esmoreeer — muemh&m nhan-
ffueräj den Muth verlieren.
esperar — ösdrä, hoffen, (oxald
porl.?)
espirar — mtmö, ausathmen.
espreitar — icud potd , lauern,
lauschen.
esquecer-se — notiM numdüm,
vergessen.
esquentar — bössdcu, erhitzen.
estalar — böpdque , krachen, auf-
platzen.
estar — 0t*n, seyn.
estender — böninan, ausbreiten.
estimar — bösdusu, schätzen.
estorvar — doypfciri töt/a pö,
verhindern.
estourar — bopöca, aufknallen.
estregar a sua fazenda — omonga
Afr" pd imbai, sein Vermögen
durchbringen.
estreitar — ötd quitS , verengen.
estremecer — imondw, zittern ma-
chen, erschrecken.
estodar — vhi böe, studieren.
evitt» — acanhe, vermeiden»
exanar com louvores — moptra
eti, über die Maassen loben.
examinar — bösd am*, untersuchen!
prüfen.
excomungar — rnuängaö, in Kir-
chenbann thun.
exercitar — nhe böe tücüd verä,
einüben, (aprender para saber
bem, lernen um gut zu wissen).
experimentar — ce xd, versuchen,
Probe machen.
explicar — anhee vtrd, erklären.
expulear — mdmbö 4cdra, aus«
treiben.
extinguir — böugue , vertilgen.
fabricar — V^pd1 verfertigen,
fallar — nhöen, sprechen,
falecer — mono, sterben,
fallar — doyapö nhie, fehlen,
fartar — uericö bat ipotä, sättigen,
(ter tudo quanto quer, haben
alles, was man will),
fatigar — canSöm, ermüden,
fazer — ffäpö, machen,
fechar — nhoquendd, verschliesseu.
feder — ine, stinken,
ferir — imbd p$re% verwunden,
ferver — pupü, sieden,
fiar — gapö inembö, spinnen,
(fazer fio, machen Faden),
fiar-se de alguem — röviäi cid,
sich auf Jemanden verlassen,
ficar — öputd, bleiben,
findar — omombä, beschliessen,
endigen,
fingir — ai yd vi, sich verstellen,
(fazer como eile, thun wie er).
florecer — nhe mopordim, blühen,
(esta se fazendo bomto, es
macht sich schön),
folgar — nhem böpardi, sich über
Etwas freuen«
forzar — tiapö puatm, Gewall
brauchen.
Digitized by
Google
112
Verbos, Tupi-austrtL F. 6. H I.
fortalecer — nhepuatdn, stärken,
befestigen.
frigir — böxerique, braten.
furar — böpüque, bohren, durch-
bohren.
furtar — mondd, stehlen.
gaguejar — pucucu nhten, stot-
tern.
ganhar — ocecä i£vuy gewinnen.
gastar dinheiro — tnöcde iiöyü,
Geld verbrauchen.
gavar — itnömöre, rühmen, loben.
gemer — onhie acSöc, seufzen,
(faüar na gargania, im Rachen
reden).
gerar — bötäyra, erzeugen.
gloriar-se — röruy sich rühmen.
gostar — c£, kosten, schmecken.
governar — mondö, regieren, be-
fehlen.
gozar-se — aycö catu, sich er-
götzen.
grangear — acicd^ erwerben.
gritar — sancen, schreien.
grudar — bötdque, leimen.
guardar — moi gatu, ▼erwahren.
guarnecer — mö pörain, umgeben,
einfassen.
guerrear — yayimönhan , kriegen.
guiar — omömböe, leiten.
haver — icövS, haben.
herdar — oyd bai iandma ch/d,
erben, (tomar as coizas que $eo
parente deixa, nehmen das, was
der Verwandte lässt).
honrar — öyapö ovd amböai,
ehren,
hospedar — boiquMc, bewirthen.
huivar — oydceöyaguära, heulen,
bumedecer — mödcum, befeuchten.
humelhar-se
müthigen.
botyui, sich de*
I.
iear — buyupi, aufhissen.
ignorar — döycuai, nicht wissen.
igualar — böifävt, gleich machen.
imitar — icud dciavi, nachahmen.
impedir — t&n&y'apö, verhindern*
imperar — tnonddca, befehlen.
imporlar — batter&cöaipöba , be-
iragen, von Wichtigkeit seyn.
importunar a alguem — öcdytuvu,
Jemanden belästigen.
inchar — yruru, schwellen, auf-
blasen.
incilar — bopödy, anreizen.
indinar — 66 ipi acanga, neigen,
senken.
incommodar — öericöaff, belästigen.
indicar — cövö&n, anzeigen.
indignar-se — > idy, ungehalten
werden.
inducir — böyere acanga, bere-
den , verleiten , (virar a cäbeca,
den Kopf drehen).
infamar — nhee ay ambdae, ver-
leumden.
inflamar-se — ipötd M} sich ent-
zünden.
informar - se d'aJguma couza — aunr
durdnhe, sich über eine Sache
informiren.
inimislar — mutari yu, in Feind-
schaft setzen.
injuriar a alguem — nhegaö, Je-
manden beleidigen.
inquietar — nombö putui amböde,
. beunruhigen, (ndo deixar zan-
gar ao oufro, nicht aufhören
den Andern zu plagen).
inquirir — acenduranhe* amboaS
nhe4, untersuchen, (quero ouvir
por o que os outros faläo, ich
will hören, was die Andern sagen ).
instruir — amömbde} unierrichten.
Digitized by
Google
Verbos. Tupi-aoslral. ). J. L. M.
113
intentar — aypötd yapö omombaS,
vorhaben, (querer fazer algu-
ma couza, eine Sache thun
wollen).
interceäer para alguem — ayüruri
amö avä rice, furbitten für Je-
manden.
inteiricar-se de frio — o&ruö ete
röu, steif gefrieren.
intimidar — mömondüy, Furcht
einjagen.
introdazir — bdiquii ypupe, ein-
führen.
invejar — aypulä ambo&avd bae,
beneiden.
invenlar — aeanga nhö öydpö,
erfinden, (cabeca so foi que
fez7 der Kopf nur hat es ge-
gemacht).
investir — ocö ypupe to mard-
murihad, anfallen, überfallen.
invocar a Deos — acenoi tupan,
Gotl anrufen.
ir — cd, acö, gehen.
irar-se — oipuai, sich erzürnen.
irritar — bopöay , aufreizen.
J.
jactar - se d'alguma couza — anhee
reybaärece, sich einer Sache
rühmen.
jantar — baiara cudrupe, zu Mit-
tag sagen.
jejuar — y&cuäeü, fasten.
jurar — öcen&in tupd rfra , schwö-
ren.
juslificar — nh&enr&tä, rechtfertigen.
ladrar — yäudra rihiin, bellen,
(caxarro estä falkmdo, der
Hund redet).
laocar — idpij, werfen.
Ian9ar föra — mombö ocära, hia-
aus (aus dem Hause) werfen.
largar alguma couza da mäo —
epdij , Etwas aus der Hand las-
sen.
latejar — öparum pud, klopfen.
lavar — y acuta, waschen.
lavrar a terra — ipixu wm, den
Boden bauen, (carpir a terra,
zerreissen).
lembrar-se — mandud, sich erin-
nern.
levantar — pudm, erheben.
levar — gu&racö, tragen, wegtragen.
livrar — mai cid, befreien, er-
retten, (olhar para eile, auf ihn
sehen).
louvar — anhee catu, loben.
lucrar — ömee-ypravücüra, Ge-
winn machen.
lutar — mardmönhad, kämpfen,
ringen.
luzir — oendüai, glänzen, leuchten.
madrugar — docöe reU, früh auf-
stehen.
madurecer — böeyü, reifen.
magoar-se — bosacü, bekümmert
seyn.
malquislar-se com todos — öpacatu
amotariu, sich Allen verhassl
machen.
mallralar a alguem — agui ricö
ay, Jemanden misshandeln.
mamar — - öcambü, an der Mulier-
brust saugen ; — dar de mamar —
omee ycdma, die Brust geben.
manchar — böcud, beflecken. .
mandar — mondö, befehlen.
manifestar — äyoöc puchid acöi,
kund thun.
manquejar — rih&parim, hinken.
maravilhar-se — ypütupä, sich
verwundern.
15
Digitized by'
-Google
114
Verbot. Tupi -austrat. M. N. 0.
marchar — dgudlä, marschieren.
martellar — öimpa, hämmern.
matar — yucä, lödlen.
medir — säd, messen.
medrar — nheböiürucu, gedeihen.
melhorar da doenca — ocu& rä,
sich bessern (in Krankheit).
menlir — temdc, lögen.
mergulhar — nhe pömirn, tauchen.
meter huma couza dentro d'oulra —
böique bat amböäe, eine Sache
in die andere stecken.
meter a espada na bainha — böiqui
cuce acu yäöva, das Schwert in
die Scheide (na sua ropa, in
sein Kleid) stecken.
meter o comer na böca d'hüm me-
nino — 6mie biju mitcmga, ein
Kind füttern.
minar — inbömirim, eine Mine
fuhren.
moer — böcity, mahlen, zerreiben.
molestar a alguem — mombärad,
Jemanden belästigen.
molhar — mödcu, benetzen.
montar a cavalho — oyupe caba-
ruara, auf dem Pferde reiten.
morar — öycö, wohnen, bewoh-
nen.
morder — situ, beissen.
morrer — mono, sterben.
mortificar — boyeed ituvu, däm-
pfen, kasteien, (quehnar o san-
gue, das Blut brennen).
mostrar — cicövtem, zeigen.
mover — monguS, bewegen.
mudar — böaeä, ändern.
murar — butfispy wti, mauern,
(levanfar terra, Erde erheben).
murchar — ömanö böcä, welken.
murmurar d'atguem
einen verläumden.
».
bueurä,
nascer — oncem, geboren wer-
den.
nadar — bdvivtä u ära, schwim-
men, (fazer se leve em eima
dagoa, sich leicht machen auf
dem Wasser).
— para a terra — yafd, aa's Land
schwimmen.
— de baixo d'agoa — öguatd
uguSyu , unter dem Wasser
schwimmen.
negocear — pravücü itayüva ra~
tna, Handel treiben,
negrejar — böuna, schwarz werden,
nevar — data u chinga, schneien
(es geht weisses Wasser),
notar — anhee xup6 , bezeichnen,
notioiar — mömbeu , Nachricht
geben.
obedecer — oyapö bat oymon-
ddra, gehorchen, (fazer o que
se Ihe manda, thun, was man
befiehlt).
obrar — Oyapö, arbeiten, machen.
obrigar — chi mö pudtan cid
tuyapö omöbai, nölhigen, (fa-
zer duro com eile para fazer ah
guma couza, hart machen mit
-Jemanden, dass er etwas thue).
observar — möy gatu, beobachten.
oecasionar — öyöpura, veran-
lassen.
oecorrer — äcem ipövä enchmy
entgegenkommen.
occultar — bönhömim, verbergen.
ocoupar-se em alguma couza — ä
pdrä vueü et£, sich mit etwas
beschäftigen.
offender — möchim, beleidigen.
offerecer — ömiem, darbieten.
olhar — ömäe, sehen.
omitlir — ttnhe töquä, unterlassen.
opprimir — xurubirique, unter-
drucken.
ordinär (porem ordern) — amöyn
verä, ordnen.
Digitized by
Google
Verbos. Topi - austral. 0. P.
115
ordir — nha puchkn pd inibö
papa rama, anzetteln, (amar-
rar todo o fio para tecer, alle
Faden anbinden um zu weben).
ornar — böpdranhi', schmücken.
orvalhar — nhdcun, bethauen.
ostentar — boasü yapo qveray
womit prahlen, gern sehen lassen.
ourinar — caruque,
oosar — apoä et&, wagen, (hö-
rnern demaziado, verwegener
Mensch),
ouvir — acendub, hören.
padecer — nhemborä opü, leiden,
pagar — omecin amboae tayuba,
zahlen,
parar — ieme, stehen bleiben,
stillstehen,
parir — moncem tdyura, gebären,
participar — amombiü amombae,
mittheilen.
pertir ( ir-se) — acö, davon gehen,
pasmar — cisäpärä, betäuben,
passar para algum lugar — 6 qua
amdm mamom, von einem Ort
zum andern gehn.
— (coar) — boqtid cuij, durch-
seihen,
passear — data, spazieren gehn.
pastar — du, weiden,
patentear — nheem amböae, eröff-
nen.
peccar — oSmbdydi, sündigen,
pedir — yvritre, bitten,
pegar com grude — bopupüque,
zusammenleimen, — no somno
— pofuque tupipwj, einschlafen.
— em aJguma couia—popüque
amöba£, etwas erfassen«
pelar — pH ydba, hären, abhären,
pelejar — marammhia buyuvai,
streiten,
penar — nMmSara? (pörard),
leiden, Quai ausstehen.
pender — nha puxaäara (?)y
hängeu, (amarrado em cima,
oben angebunden).
penetrar — icud sapöä, eindringen.
pentear — icumbödra, kämmen.
perceber — acendü verd, einneh-
men, empfangen.
perder — mocanhee, verlieren.
perdoar — ciyd tuqud, verzeihen«
perecer — manö, umkommen.
peregrinar — data etl amböe avä
retame, reisen, wandern, (an-
dar pelas terrae dos outros,
gehen in die Länder von An-
dern).
perfumar — mutaxim verd, durch-
räuchern.
pergunlar — purddu , fragen.
perigar — acd xä manöm, in Ge-
fahr seyn , (esiou vendo minha
mortej ich sehe meinen Tod).
permanecer — dputd, verbleiben.
permittir — öceyd, ypocud, erlau-
ben, zulassen.
pernoilar — öque mdmurupe, über-
nachten, (dorntirn'alffuma parte,
schlafen irgendwo).
perseguir a alguem — med Uacu-
quera, Jemanden verfolgen, (an-
dar atraz deUe9 gehen nach
ihm).
pertencer — oc&ydchevo, gehören,
(deixar para mmy lassen für
mich).
perturbar — mongdhy , verstören.
perverter — ydpd-dhy , zerstören,
(fazer mdo, machen schlimm).
pesar — iepdftÜ, schwer seyn.
pescar — pindaitüca, fischen.
pesquizar — upurandu, nachfra-
gen.
piar — acenoi cyg, piepen, (cha-
mar sua maen, rufen seine
Mutter).
picar (cortar em pequenos pedacos)
— mondöca ipdy, zerhacken.
— (ferir com a ponta d'algum in-
strumento) — ycutüca, stechen.
Digitized by
Google
116
Verbos. Tupi- austrat. ' P.
picar com palavras injuriosas —
ypüdhy, mit scharfen Worten
stechen.
pingar — ytucu ? tröpfeln.
pintar — böpimm, malen.
piscar com os olhos — imbö ca-
hycecä, mit den Augen blinzeln,
winken.
pizar com os pez — pürü, mit den
Füssen stampfen.
plantar — nhötu, pflanzen.
pleilear — maramonhad amböderiu,
vor Gericht streiten.
podar — mondöca yuva tonhö
vaen, ausästen, beschneiden,
(cortar o pdo velho, das alte
Holz wegschneiden).
poder — catubae, können, ver-
mögen.
pör — moim, setzen, legen; —
por cima — ydra, oben auf
setzen ; — por baixo — ygueyu,
unten hin stellen; — as costas
— moim itücupe, auf den Rücken
nehmen ; — a röda — öyö yeri,
rings herum legen; — pör-se
o sol — öiqui oaracü, Sonnen-
unlergang; — pör a galinha —
ömöim gurd irüpiä, Eierlegen
des Huhns; — o passarinho —
omöim gurd mirim, eines kleinen
Vogels.
possuir — oguirecö, besitzen.
povoar — botitdme, bevölkern.
ponpar — nhd puchim ey tuitiva,
ersparen, {amarrar o seu din-
heiröy sein Geld anbinden).
pouzar em caza d'alguem — öquird
avd röca, bei Jemauden Woh-
nung nehmen.
— em alguma arvore, fallando de
aves — gurd mvrim oycöve uvd,
tico, sitzen : von einem Vogel auf
dem Baum, (o passarinho esta
em cima d'arvore, der Vogel ist
oben im Baum).
prantear — ijdciöc, klagen, heulen.
pratear — boiia xinga, übersilbern.
pralicar — nhee monguetd, ausüben.
precipitar (cahir de cima) — öd
uvateco, stürzen, herabfallen.
precisar — ipötd amombai nö-
gudcem, nölhig haben.
preferir — chi momörd vi amböae,
vorziehen, (ser melhor do que
0 ouirOy besser als das Andre
seyn).
pregar hum prego — omböldque
tdmiri, einen Nagel einschlagen.
pregar (v. g. do pulpilo) — avari
onhie nhadi updcatu, predigen,
(estd o Paare fallando com to-
dos, der Geistlicheredet mit Alten).
premiar — böcecövid, belohnen.
prender — ypucüque , ergreifen,
nehmen ; — ( para atar a hum pio
— bocüque nha poxm gurd, er-
greifen, um an einen Baum zu
binden ).
preparar — örnöym, vorbereiten.
presenciar — ci xd ydpö, gegen-
wärtig seyn.
presentar-se — acyqueru ir&vdquiy
sich vorstellen, (mostrar -se Ä-
ante (Pelle, zeigen sich vor ihm).
presidir — mondö-rama dpdcatv,
vorgesetzt seyn, präsidiren.
presumir — ciracö, wähnen, mei-
nen.
pretender alguma couza — chi acetn-
ga oipötd otnombdi , nach etwas
trachten, (mriha cabeca intenia
fazer alguma couza, mein Kopf
will thun eine Sache).
prever o fiituro — acdnga uprd-
vücu amombai Hai rama, das
Künftige vorhersehen, (minha
cabeca trabalha alguma couza
que ha de soceder, mein Kopf
arbeitet eine Sache, die sich zu-
tragen wird).
prezar-se d*alguma couza — chi ri~
ru eti amombai rid, sich einer
Sache rühmen, (me alegro de
alguma couza, ich erfreue mich
über eine Sache).
Digitized by
Google
Verbos. Tupi- austrat. P. Q* R.
117
principiar — icauröca, beginnen.
prizionar (ser prizioneiro) — öputä
ambude retdme, gefangen seyn,
(ficar na terra do outro, blei-
ben im Lande des Andern).
privar — cieüma, berauben.
procurar por alguem — cecd amö-
avd, nach Jemanden fragen.
produzir — ömee pord, hervor-
bringen.
profanar hum templo — öijdpö
mbae ahy tupdröea, Kirche ent-
weihen, (fazer couzas mal/ei-
tas em casa de Deos, machen
böse Dinge im Gotteshaus).
proferir huma palavra — ntepei
nhemhö , ein Wort aussprechen.
prohibir — döipötdri, verhindern.
prometler — amie citri acuab
mbae uorama, versprechen.
pronoslicar — öicuä mbai uyipu
rdma, voraussagen, (saber oque
ha de soceder, wissen, was ge-
schehen wird).
pronunciar huma palavra — vide:
proferir.
propagar — bopucü cte anämaeta,
fortpflanzen , (estender tmnha
parentage, ausbreiten meine Ver-
wandtschaft).
prophentisar vide pronoslicar.
proseguir o seu caminho — öguatd
tenondö, seinen Weg fortsetzen,
(andar para (Hante, vorwärts
gehn).
prostrar-se — nhfriö ipurungape,
sieh niederwerfen vor Einem).
proteger — boiquö yuvd ipupc,
beschützen, (meter o brapö no
meto, legen den Arm in die Mitte).
provocar — bö pudi, hervorrufen.
publicar — ömöym öpdcatu rövd-
qu£, veröffentlichen, (pör na
presenza de todos, setzen in die
Gegenwart Aller).
pulverizar — omöpde pöcuhi ydra,
einpudern, (espaihar polvilhos
para cima, Staub aufstreuen).
purificar — ip&y •, reinigen,
pulear — oijimenö, huren,
puxar — ociciii, Blossen, reissen.
— para si — acecui chebo, an sich
ziehen.
— pela espada — aceciä guasu, den
Degen ziehen.
— pela voz — ö'böcecui, die Stim-
me anstrengen.
quebrar — moöpe, zerbrechen.
queimar — böcäi, verbrennen.
queixar-se — amböäcy bae ava
oyapö, sich beklagen, (sinto as
couzas que ouiro me fazy
ich fühle, was ein Andrer mir
thul).
querelar — iapö ay amböae, kla-
gen, zanken.
querer — eipötd, wollen.
rachar — bövöque, zerspringen,
aufplatzen.
ralear — böüvi, dünn werden,
sein Versprechen hinausschieben.
ranger com os dentes — bö nheem
ipdnha, mit den Zähnen knir-
schen , (fazer faUar os dentes,
die Zähne reden lassen).
rapar — icdrdey scheeren, abschnei-
den.
rasgar — söröque, zerreissen.
rebellar-se — öpüä, sich empö-
ren.
rebocar huma parede — bö peteque,
eine Wand übertünchen.
rebuzar-se — öyäcoi riti, sich
das Gesicht (mit Schleier, Man-
tel) verhüllen.
recahir — ddyivü, zurückfallen,
(cahiou outra viz, er ist wie-
der gefallen).
Digitized by
Google
HS
Verbos. Tupi- austrat. R.
recear — mondüi baöqpö, arg-
wohnen, befürchten.
receitar hum remedio a hum doente —
bot ipöfdnö rama, ein Mittel
einem Kranken verschreiben.
rechear — cipüy v&rä, füllen, an-
füllen.
recobrar — acicöviä foti, wieder
erlangen.
recolher o Ingo no celeiro — amr
böijque aväxi tay roca pupe,
den Weizen einheimsen, (meier
o irigo dentro da caza, den
Weizen in's Haus bringen).
recomendar — ömömandud yvu,
empfehlen.
recompensar — boiS cöviä öyd pö-
quera, vergüten, (corresponder
o que me ßz, erwiedern was
man mir lhat).
reeonciliar — nhöihn löyi vaupu,
aussöhnen, (falar que se tor-
nem a querer bem, sprechen, dass
sie sich wieder wohl wollen).
reconhecer — aicüd ivu, wieder-
erkennen.
reconquislar — ayä twi, wieder-
erobern.
recrear-se — böceieti, sich ver-
gnügen.
recuar — canM itacuquera, zu-
zückweichen.
recuperar — ayaivu, wiedererwer-
ben.
recuzar — d(A pötdri, verweigern.
redondear — bödpud, zurunden.
refazer — ambö-yepo itvu, wie-
der machen.
referver — upupü iivü, wieder
aufsieden.
refinar — öyäpö cui-etS, verfei-
nern, läutern.
reflorecer — ömöce ipörä i£vü,
wieder blühen, (sahir outra vez
a sua flor, wiederum die Blüthe
herauskommen).
reforcar — riM pöatä ivu, ver-
stärken.
refrescar — böröu, erfrischen.
refugiar-se — bönhömim, sich
flüchten.
regalar — öcuä pörd, köstlich
bewirthen.
regar — ub&nhind um, wässern,
die Erde begtessen.
regeitar — döi p&tdri, weigern, ver-
werfen,
reger — mondö , regieren.
relaxar (para destemperar o venire)
— ru& iäy , zu Stuhl gehen.
relevar — dorn dcanga, erlassen,
freisprechen , entschuldigen.
reluzir • — cSfOVÜ, glänzen, Wieder-
schein . geben.
retnar — öciciä uräpe, rudern.
remattar — mombä, vollenden.
remediar algum mal — miS pö-
cänö iäy , ein Uebel heilen.
remedir — jdd ivu, nachmessen.
remelter — mondö ued ytvu, wie-
der hinlegen, hinsetzen.
remexer — boyerS, von neuem
umrühren.
remir — aioöc xembät, lösen, aus-
lösen, (tirei minhas couzas, ich
habe meine Sachen weggezo-
gen).
remoer — juü idvü itvü, wieder-
käuen.
remolhar — möäcü ihm, wieder
anfeuchten.
remover — mofdfden, wegschaffen.
remunerar — amee cicöviä^ ver-
gelten.
rena8cer — oyt vu iivü, wieder
entstehen, wachsen.
render (vencer) — öputä ydra,
unterwerfen.
render se (dar se por veneido) —
6yd cht angdeu, sich über-
wunden geben, (iomou meu
atwno, er hat meinen Math ge-
nommen).
renovar — amoi' irScöquera, er-
neuern, (pör edmo estdva d an-
te* ^ stellen wie es sonst war).
Digitized by
Google
Verbos. Tupj - austrat. EL
119
renunciar o officio — apfö iprä-
vucura, Geschäft aufgeben, (for-
gar o seu trabalho, seine Arbeit
verlassen); — por hua v6z —
öpöi reti, ein für allemal auf-
geben.
reparar (concertar) — ömonde,
wieder herstellen.
repartir — böyö dca, eintheilen,
venheilen.
repetir — buytvü, wiederholen.
repizar — icubirique i£vu, wieder
auspressen.
repör — möi iivü, wieder hin-
setzen.
reprezar — putuü, den Lauf des
Wassers hemmen, aufhallen.
reprebender — doy potaritö yäpö
cöiavi, tadeln.
reprovar — döi potdri, missbilligen.
repudiar sua mulher — döi pötdri
ve cembiricö, sein Weib Ver-
stössen, (näo querer mens sua
mulher, nicht mehr wollen seine
Frau).
requenlar — ■ böäcü üvüy aufwär-
men.
requerer pelo seo direito — aeied
chi riti, als sein Recht verlan-
gen.
resarcir — amie üvu ambude bai,
ersetzen, (dar outra viz as cou-
zas dos oulros, wiedergeben die
Sachen der Andern).
reservar — inögatü , aufbewahren.
resfriar — öirecö röu eti, abküh-
len.
resgatar — aioöe xembai , loskau-
fen, ranzioniren.
residir — öicövi qui, wohnen,
sich aufhalten.
resguardar se do alguem — nhemi
amböai rici^ vor Jemand auf der
Hut seyn, (esconder se do outro,
sich vor ihm verstecken).
rezistir — da chi mondüi cid,
widerstehen, (naö tenhomedo
deUoy ich furchte ihn nicht).
respeitar — chi momiri irövdqui,
in Ehren halten, (facome pe-
queno em sua prezenpa, ich
mache mich klein in seiner Ge-
genwart).
respirar — anguerü, athmen; —
naö respirar — nönhdguiru, nicht
athmen.
resplandecer — cipövu, glänzen.
responder — böcicövide amböae
nhienga, antworten.
reslar — öguätd, abziehen, übrig
seyn.
restaurar vide remir.
restituir — mie yevü amböae bai^
wieder her- zu- stellen.
ressuscitar hum morlo — oyivü
iivu, einen Todlen aufwecken.
retalhar — ömondöc pä, zerreis-
sen, zerstücken.
reter — böfdrd, zurückhallen.
retirar a alguem d'alguma couza
— omoncem omombaireci , Je-
manden von einer Sache abziehen.
— d'algum tugar — ence mimt.
Jemanden von einem Ort weg-
ziehen.
retorcer — böcuruca, krümmen,
drillen,
relratar — ömoncem aväiä ütvi,
abbilden,
revelar — ayööc id cm, offenbaren.
— hum segredo — anheem bai
ydcöi quera, ein Geheimniss,
(falar as couzas que estavdo
encobertas^ sagen, was verbor-
gen war.)
revirar — böyere, umwenden, um-
kehren.
revolver vide revirar.
rezar — öfdd tupä nheem, beten,
rir — pued, lachen.
rocar — mondöque öpdeatu cad,
Land für Anbau abräumen, (cor-
tar iodas as hervas, alle Ge-
wächse abhauen).
rodear — öyere, umkreisen, unv
zingeln.
Digitized by
Google
120
Verbos. Tupi - auslral. R. S.
roer — cäräf icänha, nagen.
rogar — uyüru rö iivü iövu , an-
flehen, ipedir muytas vezes,
oft bitten).
romper vide rasgar — ao romper
de dia — öcörögue manV drä, mit
Tagesanbruch.
roncar — corörön , schnarchen.
rosnar — curucurucay murmeln.
roubar — ötnundä amböae bat,
rauben.
saber — oycuä, acuab, wissen.
sachar — bopuantan mitxia, um-
harken, {dar form a plantet,
geben Stärke der Pflanze).
sacrificar — ameem xipud tupan,
opfern, (dar o coraedo a deos,
geben Gott das Herz).
saeudir — ipisü, schütteln, er-
schüttern.
Sahir — acem, weggehen, sich
entfernen.
salgar — amondi yueura cecö,
salzen, (botar sal neue, Salz
hinzuthun ).
salpicar — bopitaö, besudeln.
saltar — opö, tanzen; — de ale-
gria — irorü r&ce, aus Fröh-
lichkeit; — de eima para baixo
— opö drape uvü, von oben
nach unten; -1- para traz — opö
tacocoöra, rückwärts; — para
hum lado — opö ypotera, auf
eine Seile; — para diante —
opo tenondi, nach vorwärts ; —
para fora — opo okära, hinaus.
saltear — omonda p£pe, Strassen-
raub begehen.
salvar, livrar — boafd, erretten,
befreien.
sangrar — luvu yooea, zur Ader
lassen.
sarar, dar saüde — böquerd avA
ibdra dra, heilen, gesundmachen.
satisfazer — iapö ipuarape, ge-
nugthun.
satyrizar — nhiem aiamböae, spot-
ten, (fallar mal doutro, übel
von Andern sprechen).
saudar a alguem — mdrä tfym
tröicö, Jemand grüssen, (como
andais? wie gehts?).
seccar — böpirü, trocknen.
secar-se — ipirümam, irocken
werden.
segar — mondöca, mähen, erndten.
seguir — öcö itacuquera, folgen,
nachfolgen.
segundar — böySvü, erneuern,
beistehen.
segurar — öpud, versichern, (huma
couza para que näo caia — ypv-
cuque töäüme, eine Sache, da-
mit sie nicht falle).
sellar hum cavallo — ömondi äva
apued cavarü ara, ein Pferd
satteln, (botar o assento da gente
em eima do cavallo, legen den
Sitz für Leute auf das Pferd).
semear — ömöcdin, säen.
sentar-se — öapuque, sich nieder-
setzen; — com outros — öapu-
que atnböaS irundmd, mit An-
dern; — junto d'alguem — öa-
puque avä sobäque, neben Je-
mand.
senlir — acendu, wahrnehmen,
(sinlo genle — acendü avä, ich
höre Leute).
— (porter pena) — amboacu, ein
schmerzhaftes Gefühl haben.
— muyto — pua raeü iti, sehr
leiden.
sepultar — nhötü avä tiö, begraben,
soeegar — quinini, beruhigen.
— para fazer callar huma crianca —
bö quinini müanga, ein Kind
zum Schweigen bringen.
serrar — ijcutuque urd itä piva,
sägen, (esfregar opdo com o
ferro ctoto, reiben das Hotz mit
dem flachen Eisen).
Digitized by
Google
Vprbos. Tupi-atwftal. & T*
iai
servir — cembö rimi ä fua, die-
nen.
servir a tneza — triu rirvrama,
den Tisch bedienen, (trazer o
comer, das Essen bringen).
significar — öntfe cepit inhienga,
bedeuten , ( dar valor ä palavra,
geben Werlh dein Worte).
soar — nheengara, Ionen.
sobejar — öicö ete aera mae
dptda, übrig bleiben.
sobrar — oguatä, blasen.
sobrepör — böyöä, darauf legen.
sobresaltar — öpö puä mödüi,
überfallen, erschrecken, (salta o
coracdo de medo, es springt
das Herz vor furcht).
sobreveslir — böyöä yöva, ein Kleid
über das andere anziehen«
sobreviver k alguecn — tonhö vie
vi amböae, Jemanden überleben,
(ser mais velho do que outro,
älter als der andere seyn).
soccorrer — uyuväi puxim, bei-
stehen.
soffrer — puä püca, leiden, Kum-
mer haben, (corgpäo esta opri-
midOj Herz ist gedrückt).
soldar — nhe monde, Freundschaft
stiften, löthen.
solicitar — öcicä, einem anliegen.
soltar — yööc nhapuxim, loslas-
sen.
solucar — puä ipuque, schluchzen,
(o coracdo estd puxädo, das
Herz ist geslossen).
somelter — möyngui bat ufyu,
unterwerfen.
sonhar — quircij , träumen.
soportar vide soffrer.
sordir da agoa — once ü ueijü,
sich wieder sehen lassen.
sorrir-se — pucd, lächeln.
suar — rudiy schwitzen.
suavizar — nMmö membeca, lieb-
lich, angenehm machen.
subir — yüpiy hinausgehen, sich
erheben.
subir c*m trabalho — yäväi «rtw
upij, mit Mühe.
ftuhslituk — öim omböere caviära,
an die Stelle setzen, {esiar em
lugar tf outro , seyn am Ort
eines andern).
suffocar — MpUfüque aceoca, er-
sticken, (aperiar a ^argante, zu-
sammenschnüren den Schlund).
sujar — buicud, verunreinigen.
sujeitar — yi biuai, unterwerfen.
subme*rgir — oypomim reit, un-
tertauchen.
sumir-se — nhfawn, verschwinden.
supplicar — yurure-rete, flehen.
suppör alguma coiza — cSräep,
etwas voraussetzen.
suspender — böyüpi, aufhängen.
suspirar — ipötä reit, seufzen.
suetentar (-conier) — ömombaeu,
Nahrung geben.
talhar (corlar) — mondÖCOiy schnei-
den.
langer (tocar) — pocöque berüh-
ren.
tapar (cobrir) — acoi, yaföi,
acokenda, beteaken, zu6chlies-
sen»
tardar — ereputä, zögern.
tecex — omböcapd tnimbö, weben.
temer — cSmondüi, furchten.
— muyto — oy&mondüi &liy sehr
fürchten.
temperar o comer — öambö ce^
Speise würzen,
tentar — ximböay, versuchen,
ter — böfäpü, haben, halten.
— mäo nos cavallos — ipucuque,
Pferde festhalten.
testemunhar — chörenöin boriM-
enga, bezeugen, (chamar para
fallar, rufen um zu reden).
tingtr — bö övü, färben.
linnir — ösinim, klingen.
16
Digitized by
Google
122
Verbos. Tapi- austrat. T. ü. V.
iirar do lugar — oyööque irupaba,
vom Orle wegziehen.
— para föra — yööquc öcära,
herausziehen.
tocar — pocöque, berühren.
tocar rebale — ipoeöqve pocuque
anga, Lärm achlagen.
tolher — döi potari tuidpö, ver-
hindern, verbieten.
tomar — 6yd. nehmen.
tornar a tomar — 6yd 4vu, wie-
der nehmen.
topar — inüpä' htpurugdva amö~
dvüj aneinander - zusammen -
Blossen.
topar -se com alguem — acövan-
xim amöäväreci, mit Jemandem
zusammenstossen.
torcer — po membec, drillen.
tornar para voltar — öyfre, wie-
der umkehren.
torrar — böpiru tdtd ara, rösten.
tosquiar — abd mondöca, schee-
ren.
toucar — möpöraim, den Kopf
(die Haare) putzen.
tourear — ömönhad tdpiyra, Stier-
gefecht halten.
tragar — Msitü, verschlingen.
trajar bem — nhtonbpörd ttt^ wohl-
gekleidet gehen.
trancar huma porla — rihöquendä
ritiy eine Thure verriegeln.
transferir — nheen böqud, weg-
schaffen.
trasbordar — judne, aastreten (v.
Fluss).
tralar d'alguem — oericö, behan-
deln; — bem — 'ö&ricö catü,
Jemanden gut; — mal — oeri-
cö iay, schlecht.
travar — apocod, zusammenbinden.
trazer — eruri , bringen, holen.
tremer — *yyi zittern.
trepar — ypyr , klettern.
tresvarear — acang-ay, närrisch
reden.
turvar a agoa — motyp ygh , das
Wasser trüben.
unir — mojepe-ocu} vereinigen,
untar — pyxyb , salben.
vaguear — goatd ata nhote, her-
umstreifen,
vasar-se — jepocoaüb, auslaufen,
vedar — oericö ay , verbieten,
vencer — mocerant^ besiegen,
ver — cefd, cepijaca, sehen,
vir — yr, ur, kommen,
viver — aicovi, leben,
voar — bebi, fliegen,
voltar — oyeri, umkehren.
Digitized by
Google
GLOSSAR! \
ALIVRIM ALIQUOT LIMIARIM ET DIALECTORUM
EI DIVERSIS BRASILIAS REGIO».
Wörtersammlung
von
einigen anderen Sprachen und Dialekten aus verschiedenen
Gegenden Brasiliens.
Digitized by LjOOQIC
Digitized by
Google
Die Sprachen, Dialekte und davon abgewandelte Mundarten,
ans welchen wir in den folgenden Blättern Wörtersammlungen
mittheilen, sind Ton sehr verschiedener Natur und Bedeutung.
Während manche derselben von einer zahlreichen Gemeinschaft
geredet werden, sind andere fast bis zu einem Familienbesitz
zttsammengeschwtmden. Die einen haben sich schon seit längerer
Zeit in einer gewissen Selbstständigkeit erhalten, andere durch
Mischung oder durch den Einfluss der Europäer in Handel und
Katechese ihren unabhängigen Charakter mehr oder weniger ein*
gebüsst Znsbesondere die Tupisprache finden wir in diese Idiome
gleichsam infiltrirt durch mehr oder minder häufige Wörter, Zu-
sammensetzungen und Umbildungen gemäss ihrem Genius; aber
auch die Kechua und mehrere andere Sprachen, namentlich solche,
die von kriegerischen, weit umherziehenden Horden, wie die Aymorta
oder manche Stämme der Guyana, gesprochen wurden oder wer-
den, haben Einfluss auf den Bestand oder vielmehr Unbestand der
übrigen ausgeübt.
Wenn Sprachen, die in Schrift und Literatur festgestellt sind,
sich nur langsam, m säcularen Perioden, umgestalten und den
gleichzeitigen Culturgang spiegeln, ist dieser Process im Munde
südamerikanischer Wilden sehr beschleunigt, und, weil ohne parallel
eintretende Bildungs-Epochen , auch ohne irgend einen erkennbaren
Abschnitt Dafür zeugen nicht blos die verschiedenen Phasen, welche
die Tupisprache — seit Lery bis auf den heutigen Tag — und in
verschiedenen Gegenden — durchlaufen hat, sondern auch dieVer-
gleichung der Vocabularien, welche etwa vor hundert Jahren von
Digitized by
Google
/Google
Die Sprachen, Dialekte und davon abgewandelte Mundarten,
aus welchen wir in den folgenden Blättern Wörtersammlungen
mittheilen , sind von sehr verschiedener Natur und Bedeutung.
Während manche derselben von einer zahlreichen Gemeinschaft
geredet werden, sind andere fast bis zu einem Familienbesitz
zusammengeschwunden. Die einen haben sich schon seit längerer
Zeit in einer gewissen Selbstständigkeit erhalten, andere durch
Mischung oder durch den Einfluss der Europäer in Handel und
Katechese ihren unabhängigen Charakter mehr oder weniger ein*
gebüsst. Insbesondere die Tupisprache finden wir in diese Idiome
gleichsam infiltrirt durch mehr oder minder häufige Wörter, Zu-
sammensetzungen und Umbildungen gemäss ihrem Genius; aber
auch die Kechua und mehrere andere Sprachen, namentlich solche,
die Ton kriegerischen, weit umherziehenden Horden, wie die Aymorös
oder manche Stämme der Guyana, gesprochen wurden oder wer-
den, haben Einfluss auf den Bestand oder vielmehr Unbestand der
übrigen ausgeübt.
Wenn Sprachen, die in Schrift und Literatur festgestellt sind,
sich ntnr langsam, m säcularen Perioden, umgestalten und den
gleichzeitigen Culturgang spiegeln, ist dieser Process im Munde
südamerikanischer Wilden sehr beschleunigt, und, weil ohne parallel
eintretende ßüdmigs-Epochen, auch ohne irgend einen erkennbaren
Abschnitt, Dafür zeugen nicht blns dir vrrsrhiedonrn Phasen, welche
«ifc Tupi spräche - jsejt Lri \ bis auf den heutigen Tag — und in
rerscliiedeneu Ge*** ^'irchlauft.n hat, sondern auch die Fur
m* etwa vor hundert Jahren *"u
Digitized by LjOOQIC
126
Missionären aufgezeichnet worden, mit denen aus dem Munde der
lebenden Generationen. Eine derartige Auffassung rechtfertigt den
Zweifel, ob es möglich sey, verlassen von Geschichte, Tradition und
und geschichtlichen Denkmälern, die zahlreichen, fortwährend volu-
bilen Mundarten mit Sicherheit auf ihre Stammsprachen zurückzu-
führen, und ob selbst da, wo sich dafür ein reicheres und wissen-
schaftlich gesammeltes Material vorfände, die Frucht der Bemühung
auch dieser entspräche. Wo solche Untersuchungen unternommen
werden, um den ursprünglichen Sitzen und den Bewegungen süd-
amerikanischer Völkerschaften auf die Spur zu kommen, da ist es
von Wichtigkeit, zu welcher Zeit das sprachliche Material gesam-
melt worden; und wir haben hierin einen Beweggrund gefunden,
die fast gleichzeitig, während der letzten vier Decennien, in Brasilien
gesammelten Wörterlisten, welche uns zugänglich waren, gemein-
sam zu veröffentlichen. Hiezu fanden wir uns überdiess durch den
Gedanken bestimmt, dass eine solche Zusammenstellung auch von
praktischem Nutzen seyn könnte, indem sie ein weiteres Studium
der Idiome anregte und für die Ausbreitung Einer Sprache, der
Lingua geral, unter allen Indianern vorarbeitete. Ob endlieh in so
mangelhaften Aufzeichnungen, wie die vorliegenden sind, irgend
ein Material für die Physiologie der Sprache, der allgemeinen
Laut- und Wortbildung enthalten sey, müssen wir den Gelehrten
vom Fache überlassen, welche sich diese schwierigen Forschungen
zur Aufgabe machen.
Wo wir es gewagt haben, gewissen Sprach -Elementen eine
gemeinsame Quelle zuzuschreiben, da haben wir uns stets auch
durch die übrigen Züge aus der Sittengeschichte leiten lassen.
Digitized by
Google
GUAYCURÜS*).
acus — illacado.
albus, a, m — lapacaga.
ambulare — aidjiko-djacaliguibai.
atnicus — imai.
anima — niguigo H.
animal — niguicadi H.
aqua — niogo, niogodi H.
annus — Iotabi H.
armilla argen lea — lailcocodji.
avis — ilagagi H.
auris — conapa^oti.
barba — codacca4.*
bibere — jakipa.
brachium — codapalilai, nibaagadi H.
cubilus — canalaigoa.
calcaneus — codillchioai.
caput — nakilo H.
capilli — codoamo, namodi H.
capislrum — oaccra.
ciKa et supercilia — codadai, nigtteH.
clarus, a, um — ligetege H.
clava — anebane.
clavis — naeaboquenonera.
coelum — dibidibimaidi, iti tipigimeH.
collum — coddotoiina, niguiyodiH.
coquere — aidjik-jooniciocna.
corpus — niboledi H.
cras — niagaioli.
cor — naleguena H.
coxa — nomacayo H.
crus — codilli.
culler — noud-djaaou.
dentes — codoai, nogue H.
deus — corö-enalagodi H., canoo-
uainatagodit.
diabolus — ilainianaigodjigodo, agu-
pelguagi H.
dies — noco, nocco H.
digilus — nibaagatedi H.
dormire — djotai.
dormilum ire — aidjiko-djotai.
dulcis, e — lüdigi H.
eamus — miniaca.
edere — djinion.
facies — natocolo H.
femina — ivuavo, igualo H.
femur — codomacaido.
filius — coutlamo.
foedus, a, um — lebeiaque.
forfex — alaicagati.
frons, tis — natocolo H.
fulgur — nachacago, nagadi H.
funis, laqueus — noont.
guttur — nagüilagüi H.
hasta — apoquenica.
herbae — nialo.
hodie — nlaguinoco.
homo — uneleigua H.
*) Vergl. diese Beiträge 1. S. 226 — 236. Die Wörter sind aus Castelnau Ex-
pedition V. S. 280, und andere (H) aus Hervas ldea del Univ. XX., Yo-
cabolario polyglotto, S. 163 genommen.
Digitized by
Google
128
Guaycurus.
ignis — noola, inuledi H.
iHico, slalim — Ichagadgiko.
indusium — noaicratchi.
infans — niaani.
infra — icalincdi H.
inaures — ligaiaikidi.
invisere amicum — aidjiko-mimia-
guimri.
labium — conalchibi, nachibi H.
lac — ouaialoli.
lacerta — codicocono.
lacus — idelogole H., lamelli.
limus — docoagani.
lignum — ivocco.
lingua — codocaili, nokelipi H.
luna — aipainahi, epenai H.
magnus, a, um — elliodi.
man us — cobahaga, nibaagadi H.
maier — * eiodo H.
mel — napigo H.
membrum vir. — ailliogo.
mcmbrum femin. — loliana.
mensis — epenai H.
menlum — oualchakoks, coddacca
(barba).
monslrare — tiganolailla.
nasus — codeimie, niraigo H.
nere, acu neclere — djidilicooerai.
niger, a, um — napidigi H.
nolle — aicca-djairoanai.
non — - aioca.
nox — cncalai, enualeH.
obscurus, a, um — nechogigi H.
occisura eo — aidjia-djailo.
oculus — cogaicogo, nigüecogüeH.
odorus, a, um — lanigigi H.
olla — nacraatehi.
os, oris — ooniola, joladi H.
ovum — ligai-leck.
patella — codooco.
paler — iodi H.
parvus, a, um — aieca-elüo.
peclen — ellocailo*
peclus — nalescogodi H.
pes — codohoua, nogonagüi H.
pileus — codamacaladi.
piscis — nagoyegi H.
plumbum — lamook.
pluvia — epi'kime H.
porta — aidoaki, eppoua.
pulchcr, a, um — lebin&ne.
pulvis — lalopailinamo.
rele dormilorium — naiaila.
rivu8 — naloufa
ruber, a, um — lichagotegi H.
sapo — caamon.
saxum — gueliga H.
sella — conirooalalai.
serpens — lacquai.
sie, saae, ila — djai.
sicera — noud-daki.
sidus — eoltai, cotedi H.
Silva — nialigi H.
sin us — couaiailailai.
8ol — alijega H.
slapes — nipodralchi.
slernulare — djacalli.
stragula — naalalti.
supra — ilHipigimedi H.
lerra — jiogo, üogodi H.
libia — nilile H.
tugurium — dimi, dimigi H.
lussire — djoolokal
umbilicus — jodolo.
unguis — codalchapo.
venari — aidjicodjiquidoca.
venter — nee H.
ventus — niguocodi H.
via — naigi H.
vir — conailaigo.
vale — djai-jaao.
quando abis? — igagia-nigaiaimo.
quid agis? — tamai-abaquaidi.
quo vadis? — egamopili.
unde venis? — egamicoguai.
ftnilura esl, actum est — djangonai.
vaoea — wacca (portug.).
vitulus — ouaca-ioni (portug).
canis — naikainiko.
capra — oualchiguida.
cervus — alecane.
cervus — otlicanigo-nabiouana.
dasypus — atlobitchai.
equus — appolicrena*
equa — joualo.
pullUB equinus — lionic
Digitized by
Google
Guaycurus. Guanas.
129
fetig — prichaiainai.
felis onea — nigaidjiogo.
hydrochaeres — evagaxa.
lepus — aitlakimai, etaquima.
nasua — coutlaicho.
simia — aigaia.
— hapale penicillatus , Rosalia
naaladiilcho.
8us — niguidaguiouai.
vesperlilio — aidjikidi.
ciconia — capocolo.
columba — jutibe.
crax — naginequina.
gallina — ocoroco.
penelope aracuam — culivine.
penelope jacu — cutivine cuaca,
parra jacana — exogotane.
psillacus — naxocone.
— ara — nakHaigaina, naquili-
quena.
grus — aleta, allaita.
crocodilus — niogoxe.
cocos, palma — namocoliti.
genipa (arbor) — noltikai.
gossypium — cottamo.
canna saccharifera — naaho.
manihol — ahinaiodi.
tabacum — naaloda.
tubuli tabacini — aijolitai.
zea mais — iltacoü.
G U A N Ä S *).
aeger, a, um — karinai vel karinaili.
alligare, munire — lininika.
amare — gotchikooü.
amplecti — djihoukoati.
anus — ovenotji.
appellare — kinakavoonon.
aqua — houna.
arbor — ticoti.
auris — guaftiaino.
avis parva — haobeinon.
bibere — hainonmondi.
bonus, a, um — honnali.
braccae, femoralia — gueit-jo.
brachium — dahaki.
calor — kotouti.
canlare — otchohai.
capilli — dooti.
capilaneus — calinahati.
captivus — hangaha.
caput — kombaipoi.
Cataracta — kaihaive.
cerebrum — ouahou.
cilia — djoo.
clava — bolahivi.
coelum — wanokey.
Collum — guaivainou.*
considere — ondponckai.
cor — djaihainao.
crus — gooa.
crux — crohoo.
culler — pcrita.
cymba — walaiki.
— magna — hanahili.
dentes — juihal
deus — mandiera.
diabolus — ochiboe.
dies — kalchai.
digilus -^"cävaouaou.
dormire — kimongoti.
domus, tugurium — maihaino.
*) Aus Castelnau Expedit V. 274. S. oben 1. 236.
17
Digitized by
Google
130
Guan&s.
edere — nigoati.
ensis, gladius — annahili.
excrementa — caioaili.
expectare — aavo.
fames — haipaiganen-imagiü.
fatigare — maonmi v. momaini.
febris — IchikiitL
femur — gouhouno.
femina — zceno.
filia — alivohanon.
— mea — djaiha.
filius — caleihouüo.
fluviu8 — hannahi.
foedus, a, um — mac(jau.
frons — inongo.
frigus — kalchäü.
fugere — omaitchoai.
fulgur — tchoulouvoukati.
für — homaioli.
garrulus — ioaiaiü.
guüur — anou.
heri — ponaiogoti.
hilaris, e — imokoaili.
coumaha.
hodie — cohiainam.
homo albus — hapohatai.
— niger — haboholi.
humerus — bohoho.
labium, os — baaho.
lac — djorikoali.
lacerta — tchaimon.
lacus — haitadomodai.
lapis — marihipa.
lardum — kimiho.
lavare — kipokooti.
levis, e — jamapa.
lingua — nahainai.
loqui — djakohikouro.
luna — kohaivai.
malus, a, um — pohadjo.
manus — no.
mentum — noyo.
mergere — iudookoali.
mons — mopopoi.
mordere — amondjoukoa,
mori — ouagohoti.
nasus — agueiri.
natare — alaongoati.
neplis — caliitiko.
nidus avis — otokou obonon.
non, nequaquara — accoho.
oculus — onguei.
occidere — ondjoukoakü.
pagus — irimilikoua.
palliolum — ntbtdno*
partum edere — calivohonon.
peclus — djahaha.
peius — nimboukooon.
— meraiaga.
percutere, verberare — dahobkoati.
perizoma — deripauna.
pe8 — djahaivai.
pileus — djahohi.
piscari — nomaikosodi.
piscis — haiheo.
— mag n us — hatapava.
plorare — iahoü.
plumae — kipahi v. kipai.
pluvia — jniko.
podex — ~andotchekiko.
post, poslea — emnipolchinaon.
prala, campus — maihaiho.
pulcher, a, um — ounati.
reguhis — nahali.
rivulus — kaihoaili.
rivus — calihaijo.
sane, recte, ita — ainomenai.
sapere nosse — ejohanan.
saltare — immongonkoaü.
sanguis — dina.
satis — apeman.
semiaethiops — haraboholi.
senex — kaikolainon.
serpens — kolchohai.
siffler sibilare sibilus — imichalL
silva — hohoi.
sitis — hoinomoidi.
8ol — Jcat-haL^
speculum — mojaivooü.
Stella, sidera — jckerai^.
sternutare — andiikoti.
stragula dormitoria — tchooiti.
supercilia — djaipekL
telum pyrium — koboat-inbokai.
terra — marihipa,
tknor — bicahaü.
Digitized by
Google
Guanto. Guachis.
131
tonilru —
ounobotL
tristis, e -
— poia.
urina —
isabeenozounai.
urbs — prtimoko.
venari —
hiongohaü.
venter —
djouhouv*.
vestimenU
i — nabaidno.
vir — tahanan.
Numeri
1
poikoja.
2
pid-djaho.
3
mopoa.
4
honaton.
5
houakoo.
bos — waca(portug.)
dasypus -
— copohai.
equus —
kamon.
felis onca
— bouihini vel fouini
— nigra
— hahaotL
— ocelot
— keboqui.
nasua — cotaijou.
simia — hahahi.
su8 — nipeko.
tapirus — maionoikamon.
psiltacus — kirikiri.
— ara — balahouri.
rhamphaslos — janchli.
vesperlilio — ni-go-hoti.
vulpis — curtejo.
gallina — lapii.
crotalus — hipoko.
bufo — javooo.
papilio *— poloohi.
fabae — kaihouki.
cocos, palma — haitchatai.
musa (banana) — ouata.
tabacum — Ichahi.
malum cilreum — ikipaai.
gossypium — narwai.
GUACHIS*).
aeger — oa-kata.
alligare, munire — atokau.
amare — ateekea-ai.
appellare — neeuka,
aqua — euak.
arbor — weeg-pai*
>) Castehiaii Exp&K. V. 278. — Vergl. oben 1. 243. — Es unterliegt kei-
nem Zweifel, dass die Sprache der Guachis demselben Stamme mit Jener
der Mbocobi oder Toba angehört; und überhaupt finden sich Anklänge ans
mehreren Sprachen des Gran-Chaco (Mbocobi, Lule, Abipon), seltener aber
auch ans der Moxa und Chiquito. Besonders merkwürdig jedoch sind die
Bezüge zu Sprachen in der Guyana. Als Vergleich ungspunkte mögen fol-
gende Worte dienen :
Guachf Mbocobi
Zahn iava yobe.
Stirne iatapole yatau.
Indianer (ma) eulenc youle (auch Abipon).
Haus poecha poos, bei den Chiquitos.
Ifcmd iape ajap, bei den Yarnra am Rio Meta: yabbi
Fuss iaoakf capiale.
Fmk aney noay (ebenso bei Abipon).
Honig mopo heisst in der Moxa: mopomo, in der Maypnre: mapa.
Nase ianote bei Tamanaco: jonnari.
Auge iatayu „ Abipon: natoele.
Regen foue „ Vilela: loue*.
Gestirne aati „ Mbarya: eotedi, Zamuco: hedoi, Saliva: aipcdi.
Digitized by
Google
122
Verbos. Tupi - auslr al. T. U. V.
lirar do lugar — oyööque vrupaba,
vom Orle wegziehen.
— para föra — yööque öcära,
herausziehen.
tocar — pocögue, berühren.
tocar rebate — ipocöque pocuque
anga, Lärm schlagen.
lolher — döi potari tuiäpö} ver-
hindern, verbieten.
tomar — 6yd* nehmen.
tornar a tomar — 6yd hm, wie-
der nehmen.
topar — inupä' hipurugtwa am6-
6vu7 aneinander - zusammen -
slossen.
topar -se com alguem — apövan-
xim amöäväreci, mit Jemandem
zusammenstossen.
torcer — po tnembec, drillen.
tornar para voltar — 6yire9 wie-
der umkehren.
torrar — b6piru tdtd aray rosten.
toequiar — abd mondöca, schee-
ren.
toucar — möpöraim, den Kopf
(die Haare) putzen.
tourear — ömönhad täpiyra , Stier-
gefecht hatten.
tragar — hisuü, verschlingen.
trajar bem — nMm6p6rd iti, wohl-
gekleidet gehen.
trancar huma porla — rihöquenda
rttöy eine Thüre verriegeln.
transferir — nheen b6qud. weg-
schaffen.
trasbordar — jucine* austreten (v.
Fluss).
tratar d'alguem — oericö, behan-
deln; — bem — >6örtc6 catu,
Jemanden gut; — mal — öeri-
c6 iay, schlecht.
travar — apocod, zusammenbinden.
trazer — erurS, bringen, holen.
tremer — rWry* zittern.
trepar — ypyr , klettern.
tresvarear — aeang-ay, närrisch
reden.
torvar a agoa — motyp ygh , das
Wasser trüben.
unir — moJ€pe-ocu} vereinigen,
untar — pyxyb , salben.
vaguear — goatd ata nhote, her-
umstreifen,
vasar-se — jepocoaüb , auslaufen,
vedar — oeric6 ay, verbieten,
vencer — mocerani* besiegen,
vcr — cepd, cepijaca, sehen,
vir — yr, ur, kommen,
viver — aicovt, leben,
voar — bebi, fliegen,
voltar — oyeri, umkehren.
Digitized by
Google
GLOSSARIA
ALIARUM ALIQUOT UNDARH ET DIALECTÖRH
EX DIVERSIS BRASILIAS REG ION IBIS.
Wörtersammlung
von
einigen anderen Sprachen und Dialekten aus verschiedenen
Gegenden Brasiliens.
Digitized by LjOOQIC
Digitized by
Google
Die Sprachen, Dialekte und davon abgewandelte Mundarten,
ans welchen wir in den folgenden Blättern Wörtersammlungen
mittheilen, sind von sehr verschiedener Natur und Bedeutung.
Während manche derselben von einer zahlreichen Gemeinschaft
geredet werden, sind andere fast bis zu einem Familienbesitz
zusammengeschwunden. Die einen haben sich schon seit längerer
Zeit in einer gewissen Selbstständigkeit erhalten, andere durch
Mischung oder durch den Einfluss der Europäer in Handel und
Katechese ihren unabhängigen Charakter mehr oder weniger ein-
gebüs8t Insbesondere die Tupisprache finden wir in diese Idiome
gleichsam infiltrirt durch mehr oder minder häufige Wörter, Zu-
sammensetzungen und Umbildungen gemäss ihrem Genius; aber
auch die Kechua und mehrere andere Sprachen , namentlich solche,
die Ton kriegerischen, weit umherziehenden Horden, wie die Aymorta
oder manche Stämme der Guyana, gesprochen wurden oder wer-
den, haben Einfluss auf den Bestand oder vielmehr Unbestand der
übrigen ausgeübt.
Wenn Sprachen, die in Schrift und Literatur festgestellt sind,
sich nur langsam, m säcularen Perioden, umgestalten und den
gleichzeitigen Culturgang spiegeln, ist dieser Process im Munde
südamerikanischer Wilden sehr beschleunigt, und, weil ohne parallel
eintretende Bildungs-Epochen, auch ohne irgend einen erkennbaren
Abschnitt Dafür zeugen nicht blos die verschiedenen Phasen, welche
die Tupisprache — seit Lery bis auf den heutigen Tag — und in
verschiedenen Gegenden — durchlaufen hat, sondern auch dieVer-
gleichung der Vocabularien, welche etwa vor hundert Jahren von
Digitized by
Google
126
Missionären aufgezeichnet worden, mit denen aus dem Munde der
lebenden Generationen. Eine derartige Auffassung rechtfertigt den
Zweifel, ob es möglich sey, verlassen von Geschichte, Tradition und
und geschichtlichen Denkmälern, die zahlreichen, fortwährend volu-
bilen Mundarten mit Sicherheit auf ihre Stammsprachen zurückzu-
fuhren, und ob selbst da, wo sich dafür ein reicheres und wissen-
schaftlich gesammeltes Material vorfände, die Frucht der Bemühung
auch dieser entspräche. Wo solche Untersuchungen unternommen
werden, um den ursprünglichen Sitzen und den Bewegungen süd-
amerikanischer Völkerschaften auf die Spur zu kommen, da ist es
yon Wichtigkeit, zu welcher Zeit das sprachliche Material gesam-
melt worden; und wir haben hierin einen Beweggrund gefunden,
die fast gleichzeitig, während der letzten vier Decennien, in Brasilien
gesammelten Wörterlisten, welche uns zugänglich waren, gemein-
sam zu veröffentlichen. Hiezu fanden wir uns überdiess durch den
Gedanken bestimmt, dass eine solche Zusammenstellung auch yon
praktischem Nutzen seyn könnte, indem sie ein weiteres Studium
der Idiome anregte und für die Ausbreitung Einer Sprache, der
Lingua geral, unter allen Indianern vorarbeitete. Ob endlich in so
mangelhaften Aufzeichnungen, wie die vorliegenden sind, irgend
ein Material für die Physiologie der Sprache, der allgemeinen
Laut- und Wortbildung enthalten sey, müssen wir den Gelehrten
yom Fache überlassen, welche sich diese schwierigen Forschungen
zur Aufgabe machen.
Wo wir es gewagt haben, gewissen Sprach -Elementen eine
gemeinsame Quelle zuzuschreiben, da haben wir uns stets auch
durch die übrigen Züge aus der Sittengeschichte leiten lassen.
Digitized by
Google
GUAYCÜRÜS*).
acus — illacado.
albus, a, m — lapacaga.
ambulare — aidjiko-djacaliguibai.
auiicus — imai.
anima — niguigo H.
animal — niguicadi H.
aqua — niogo, niogodi H.
annus — Iotabi H.
armilla argen lea — lailcocodji.
avis — ilagagt H.
auris — conapa^oti.
barba — codacca/
bibere — jakipa.
brachium — codapalilai, nibaagadi H.
cubilus — canalaigoa.
calcaneus — codillchioai.
caput — nakilo H.
capilli — codoamo, naraodi H.
capislrum — oaccra.
ciHa el supercilia — codadai, nigileH.
clarus, a, um — ligötege H.
clava — anebane.
clavis — naeaboquenonera.
coelum — dibidibimaidi, ili tipigimeH.
Collum — coddotoiina, niguiyodiH.
coquere — aidjik-jooniciocna.
corpus — niboledi H.
cras — niagaioli.
cor — naleguena H.
coxa — nomacayo H.
crus — codilli.
culter — noud-djaaou.
dentes — cödoai, nogue H.
deus — coro-enalagodi H., canoo-
uainalagodit.
diabolus — itainianaigodjigodo, agu-
pelguagi H.
dies — noco, nocco H.
digilüs — nibaagatedi H.
dormire — djolai.
dormilum ire — aidjiko-djotai.
dulcis, e — lüdigi H.
eamus — miniaca.
edere — djinion.
facies — nalocolö H.
femina — ivuavo, igualo H.
femur — codomacaido.
filius — coullamo.
foedus, a, um — lebeiaque.
forfex — ataicagati.
frons, tis — nalocolö H.
fulgur — nachacago, nagadi H.
funis, laqueus — noont
gutlur — naguilagui H.
hasla — apoquenica.
herbae — nialo.
hodie — nlaguinoco.
homo — uneleigua H.
•) Vergl. diese Beiträge I. S. 226 — 236. Die Wörter sind aus Castelnau Ex-
pedition V. S. 280, und andere (H) ans Hervas ldea del Univ. XX., Vo-
cabolario polyglotte, S. 163 genommen.
Digitized by
Google
128
Guaycurus.
ignis — noola, inuledi H.
iMico, statin) — tchagadgiko.
indusium — noaicratchi.
infans — niaani.
infra — icalinedi H.
inaures — ligaiaikidi.
invisere amicum — aidjiko-mimia-
guimri.
labium — conalchibi, nachibi H.
lac — ouaialoli.
lacerla — codicocono.
lacus — idelogole IL, lameUi.
Iimu8 — docoagani.
lignum — ivocco.
lingua — codocaili, nokelipi H.
luna — aipainahi, epenai H.
magnus, a, uoi — elliodi.
manus — cobahaga, nibaagadi H.
maler — > eiodo H.
mel — napigo H.
membrum vir. — ailliogo.
membrum femin. — loliana.
mensis — epenai H.
menlum — oualchakoks, coddacca
(barba).
monslrare — tiganolailla.
nasus — codeimie, nimigo H.
nere, acu neclere — djiditiconerai.
niger, a, um — napidigi H.
nolle — aicca-djaimanai.
non — aicca.
nox — cncalai, enualeH.
obscurus, a, um — nechogigi H.
occisum eo — aidjia-djailo.
oculus — cogaicogo, nigüecogüeH.
odorus, a, um — lanigigi H.
olla — nacraatchi.
os, oris — coniola, joladi H.
ovum — ligai-leck.
palella — codooco.
paler — iodi H.
parvus, a, um — aicca-eluo.
pecten — ellocailo.
peclus — nalescogodi H.
pes — codohoua, nogonagüi H.
pileus — codamacaladi.
piscis — nagoyegi H.
plumbum — lamook.
pluvia — epikime H.
porla — aidoaki, eppoua.
pulcher, a, um — lebingne.
pulvis — latopailinamo.
rele dormitorium — naiaila.
rivus — naloufa
ruber, a, um — lichagotegi H.
sapo — caamon.
saxum — gueliga H.
sella — conirooalatai.
scrpens — lacquai.
eic, sane, ita — djai.
sicera — noud-daki.
sidus — eotlai, cotedi H.
Silva — nialigi H.
sin us — couaiailaitaL
8ol — alijega H.
slapes — nipodratchi.
sternulare — djacatii.
slragula — naalalti.
supra — iüüpigimedi H.
terra — jiogo, üogodi H.
tibia — nilile H.
tugurium — dimi, dimigi H.
lussire — djoolokai.
umbiücus — jodolo.
unguis — codalchapo.
venari — aidjicodjiquidoca.
venter — nee H.
ventus — niguooodi H.
via — naigi H.
vir — conailaigo.
vale — djai-jaao.
fuando abis? — igagia - nigaiaiino.
quid agis? — lamai-abaquaidi.
quo vadis? — egamopiti.
unde veni8? — egamicoguai.
ftnilum est, actum est — djai-igonai.
vaoca — wacca (portug.).
vilulus — ouaca-ioni (portug).
canis — naikainiko.
capra — oualchiguida.
cervus — alecane.
cervus — ollicanigo-nabiouana.
dasypus — attobitchai.
equus — appoücrena.
equa — joualo.
puüus equinus — lionic
Digitized by
Google
Guaycurus. Quants.
129
felis — prichaiainai.
felis onca — nigaidjiogo.
hydrochaeres — evagaxa.
lepus — aittakimai, etaquima.
nasua — couttaicho.
simia — aigaia.
— hapale penicillatus, Rosalia
naaladiitcho.
8us — niguidaguiouai.
vespertilio — aidjikidi.
ciconia — capocolo.
colu mba — julibe.
crax — naginequina.
gallina — ocoroco.
penelope aracuam — cuüvine.
penelope jacu — cuüvine cuaca,
parra jacana — exogotane.
psittacus — naxocone.
— ara — nakHaigaina, naquili
quena.
grus — aleta, allaita.
crocodilus — niogoxe.
cocos, palma — namocoliti.
genipa (arbor) — notükai.
gossypium — cottamo.
canna saccharifera — naaho.
manihol — ahinaiodi.
labacum — naaloda.
tubuli tabacini — aijotilai.
zea mais — ittacoli.
GUANÄ S*).
aeger, a, um — karinai vel karinaili.
alligare, munire — lininika.
amare — gotchikooü.
amplecti — djihoukoati.
an US — ovenolji.
appellare — kinakavoonon.
aqua — houna.
arbor — ticoti.
auris — guaihaino.
avis parva — haobeinon.
bibere — hainonmondi.
bonus, a, um — honnali.
braccae, femoral ia — gueil-jo.
brachium — dahaki.
calor — kotouli.
cantare — olchohai.
capilli — dooli.
capilaneus — calinahali.
captivus — hangaha.
capul — kombaipoi.
Cataracta — kaihaive.
cerebrum — ouahou.
cilia — djoo.
clava — bolahivi.
coelum — wanokey.
coltum — guaivainou."
considere — ondponckai.
cor — djaihainao.
crus — gooa.
crux — crohoo.
culter — pcrita.
cymba — wataiki.
— magna — hanahiti.
dentes — .onhai.
deus — mandiera.
diabolus — ochiboe.
dies — katchai.
digilus -^"cävaouaou.
dormire — kimongoti.
dorn us, tugurium — maihaino.
*) Aus Castelnau Expedit V. 274. S. oben 1. 236.
17
Digitized by
Google
130
Guana*.
edere — nigoali.
ensis, gladius — annahili.
excremenla — caioaili.
expectare — aavo.
fames — haipaiganen-imagiü.
fatigare — maonmi v. momaini.
febris — tchikütL
femur — gouhouno.
femina — zeeno.
filia — alivohanon.
— mea — djaiha.
filiu8 — caleihouno.
fluvius — hannahi.
foedus, a, um — madjati.
frons — inongo.
frigus — kalchäti.
fugere — omaitchoai.
fulgur — Ichoulouvoukaü.
für — homaioti.
garrulus — ioaiaiü.
gultur — anou.
heri — ponaiogoti.
hilaris, e — imokoaiti.
co um aha.
hodie — cohiainam.
homo albus — hapohitai.
— niger — habohoti.
humerus — bohoho.
labium, os — baaho.
lac — djorikoati.
lacerta — tchaimon.
lacus — haitadomodai.
lapis — marihipa.
lardum — kimiho.
lavare — kipokooti.
levis, e — jamapa.
lingua — nahainai.
loqui — djakohikouro.
luna — kohaivai.
malus, a, um — pohadjo.
manus — no.
mentum — noyo.
mergere — indookoati.
mons — mopopoi.
mordere — amondjoukoa.
mori — ouagohoti.
nasus — agueiri.
natare — alaongoati.
neptis — caliitiko.
nidus avis — otokou obonon.
non, nequaquam — accoho.
oculus — ongueL
occidere — ondjoukoakü.
pagus — irimilikoua.
palliolum — o^bcdno.
partum edere — calivohonon.
pectus — djahaha.
pellis — nimboukoDon.
— meraiaga.
percutere, verberare — dahobkoati.
perizoma — deripauna.
pes — djahaivai.
pileus — djahohi.
piscari — . nomaikosodi.
piscis — haiheo.
— mag n us — hatapava.
plorare — iahoü.
plumae — kipahi v. kipai.
pluvia — ^ouko.
podex — Vndotchekiko.
post, postea — emnipotchinaon.
prala, campus — maihaiho.
pulcher, a, um — ounati.
reguhis — nahali.
rivulus — kaihoaiti.
rivus — calihaijo.
sane, recte, ila — alnomenai.
sapere nosse — ejohanan.
saltare — immongonkoali.
sanguis — dina.
saus — apeman.
semiaelhiops — haraboholi.
senex — kaikolainon.
serpens — kotchoFai.
siffler sibilare sibilus — imichalL
silva — höh ol
silis — hoinomoidi.
8ol — Jtai-haL^
speculum — mojaivooti.
Stella, sidera — ickerai^,
sternutare — andiikoli.
slragula dormitoria — tchooiti.
supercilia — djaipekL
telum pyrium — koboat-inbokai.
terra — marihipa,
tkuor — bicahati.
Digitized by
Google
GuanAs. Guachis.
131
tonitru — ounobott
tristis, e — poia.
orina — isabeeaozounai.
urbs — prtimoko.
venari — hiongohatL
venter — djouhouva.
vestimenta — nabaidoo.
vir — tahanan.
Numeri
1 poikoja.
2 pid-djaho.
3 mopoa.
4 honaton.
5 houakoo.
bos — waca(porttig.)
dasypus — copohai.
eqtras — * kamon.
felis onca — bouihini vt\ fouini.
— nigra — hahaotL
— ocelot — keboqui.
nasua — colaijou.
simia — hahahi.
8U8 — nipeko.
tapirus — maionoikamon.
psillacus — kirikiri.
— ara — balahouri.
rhamphaslos — janchli.
vesperülio — ni*go-hoti.
vulpis — curtejo.
gallina — tapii.
crolalus — hipoko.
bufo — javooo.
papiüo — poloohi.
fabae — kaihouki.
cocos, palma — haitchatai.
musa (banana) — ouala.
tabacum -— Ichabi.
malura citreum — ikipaai.
gossypium — aarwai
GUACHIS*).
aeger — oa-kata.
alligare, munire — aiokau.
amare — ateekev-ai.
appellare — neeuka.
aqua — euak.
arbor — weeg-poi.
►) Castehiau Exp&ttt V. 278. — Vergl. oben 1. 243. — Es unterliegt kei-
nem Zweifel, dass die Sprache der Guachis demselben Stamme mit jener
der Mbocobi oder Toba angehört; und überhaupt finden sich Anklänge ans
mehreren Sprachen des Gran-Chaco (Mbocobi, Lule, Abipon), seltener aber
auch aus der Moxa und Chiquito. Besonders merkwürdig jedoch sind die
Bezüge zu Sprachen In der Guyana. Als Vergleichungspunkte mögen fol-
gende Worte dienen :
Guachf Mbocobi
Zahn iava yobe.
Stirne iatapole yatau.
Indianer (ma) euleuc youle (auch Abipon).
Haus poecha poos, bei den Chiquitos.
Mv»d iape ajap, bei den Yarura am Rio Meta: yabbL
Fuss jaeakp capiale.
Fmk aney noay (ebenso bei Abipon).
Honig mopo heisst in der Moxa: mopomo, in der Maypure: mapa»
Nase ianote bei Tamanaco: jonnari.
Auge iatayu „ Abipon: natoele.
Regen f©ue* „ Vilela: loue\
Gestirne aati „ Mbaya: eotodi, Zamuco: hedoi, 8ali?a: aipodl
Digitized by
Google
132
Guachia,
avis — nisearega.
auris — irtanmet£.
bibere — memichon qui tchai.
bonus, a, um — ianra.
brachium — iolai.
dentes — iava.
deus — yalhlein.
diabolus — oelcho.
dies — tamaklaiau.
digilus — lolai-le-eu.
dormire — amma,
edere — iik.
gladius, ensis — nasakanate.
equus — ometok.
expectare — ounet-egapan.
fames — yawookta.
fatigare — ya-weuL
femina — outie.
femur — iakamnan.
filia — unajen.
filius — in na.
fluvius — ta-we-sipaha.
foedus a, um — ka-estak-tak.
frigus — catate.
frons — iatapole.
fulgur — oala.
für — oayen.
gravis, e — maateta.
guttur — iracheu.
heri — naaulawau.
hilaris, e — iloen.
hodie — aanaukeund.
homo albus — maksit
— niger — mam-ke.
— indianus — maeuleuk.
humerus — iolai-eu.
juxla, prope — pe-lekeu.
labium os — iape\
lac — lachou-way.
iacerta — kaliske.
lacus — lawicha,
lapis — silrat
lardum — lewich-ke.
lavare — tapae.
levis, e — agmatete*
lignum — tool.
lingua — ileche.
loqui — ieuech.
luna — o-alete.
malus, a, um — - ka-eslak.
manus — iolaimason.
mel — mopo.
mentum — irak.
mergere — oue-aupaa.
mons — tegecloan.
mordere — apa-eu.
mori — outai.
multus, a, um — hoho.
nasus — ianote.
nalare — outachou.
nidus avis — lolait
non, nequaquam — an.
oculus — iataya.
occidere — outei.
pagus — po-e-chi (domus forma
intensiva).
pectus — ieu.
peius — latre.
perculere, verberare — sapak.
pes — iacalep.
piger, a, um — yawoul.
piscari — amailay.
piscis — aney.
plorare — taan.
plumae — nicha-alai.
pluvia — fou-^.
posl, poslea — aaaankeunay.
prata, campus — peugaL
pulcher, a, um — tanrogue.
regulus — oui-eure.
rivus — ta-we-chac.
sallare — achouan.
sane, recte, sie — aolegen.
sanguis — pelit.
sapere, nosse — alai-eu.
salis — euaite.
semiaelhiops — mam-ke-tok.
senex vel anus — seera.
serpens — chaac-ch6.
steUee s. sidera — aaü.
sitis — elamoke.
sol — o-es (6 longnm).
speculum — natapieeta.
stragula — ilen.
telum pyrium — ta-ai
terra — leek.
Digitized by LjOOQ IC
Guachis.
133
timor — aweu-eu.
tonilru — sinte-akulum.
tugurium, domus — - poecha.
venter — iet.
venari — aelay.
vesümentum — narieg.
vir — chacup (jacob).
Numeri
1 tamak.
2 eu-echo.
3 eu-echo-kailau.
4 eu-eeho-way.
5 localau.
Non ultra numerant
bos — toway.
dasypus — latae-sia.
equus — ometok.
felis onca — neet-pei.
nasua — anat-kaech.
simia — equalatak.
su8 • — analostawa.
Iapiru8 — keulay.
vesperlilio — apenlate.
gallina — wokaake.
psitlacus — calicheechee.
— ara — caga.
rhamphastos — iacat
crocodilus — ail6.
crotalu» — oche-chegenoc.
papilio — kaleutagan.
coco8, palma — latai.
goeaypium — meclaala.
musa (banana) — wüthra.
tabacum — ouchete.
Digitized by
Google
GEN TIS GßS)
DIALECTI VARIAE.
C A Y A P Ö S **)
aestus — krenkio.
aelhiops — tapaniö.
aelheopissa — lapanio-cua.
albus, a, um — macaca.
aqua — incö.
arcus — itsche, Hse.
auris — chicere H.
aurum — cupajolü.
avis — itchune H.
bonus a, um — impeimpäre.
brachium — ipa H.
capillus — iquim H.
caput — icrian (r, ore clauso,
subsurdo 1).
caro, mis — jöbo.
— bovina — potina-schain.
charla — piankakianka.
clericus — kientöm.
coclum — pulkuä.
Collum — impude H.
comere — lempania.
corbis — piapa.
crus — M H.
culter — kaascha (kyce: tupi).
dentes — chua H.
deus — pujanka (puhanca H).
digitus — lenkre.
domus — uneua.
dormire — schotine.
ensis — capite.
fabae — tetaschü.
falx — caitpopö.
farina zeae — panata.
femina — intiera H.
femur — icria H.
ferrum — kitesi.
fluvius — pupti.
foedus, a, um — intoraarca.
•) Vergl. I. 256.
*•) Vergl. I. 264. Die Liste röhrt von Pohl (Reise) her und ist in deutscher
Schreibung abgefasst; andere Worte, die wir durch H bezeichnen, sind
aus S. Hilaire's Voyage aux sources du Rio de S. Francisco II. 108 ent-
nommen. Es wird von den Cayapös vorzugsweise bemerkt, dass sie mit
geschlossenem Monde, aas dem Kehlkopf sprechen.
Digitized by
Google
Cayapös. Chavantes.
135
folium — parachö H.
frigor — kiuli.
fruclus — patso H.
globus — antoaaschü.
homo — impuaria H.
— albus — itpe, cacateca H.
ignis — itschiü.
indianus — panaria H.
infans laclans — nhontuara H.
infans — pintue.
laborare — schampua.
lapis — keni.
leclus — tschunquantu.
ligni frustum — por(l)6 H.
ligo — cailpoze.
lnna — putüa, puturua H.
manus — chicria H.
maier — unisi.
mons — sucomu.
mori — Hü«
nasus — chacar6 H.
niger, a, um — cotü.
oculus — into H.
08, oris — chapä H.
panis — pöli.
parvus, a, um, — ipänre.
paler — usum.
peclus — chucölo H.
pe8 — ipaa H.
piscis — tepo, topü.
pileus — kiapio.
pluma — impantsa H.
pluvia — inta«
puella — itpentie, iprontuaria H.
püer — itpe-pri, inprinlu6 H.
pulcher, a, um — intompeipär6.
ruber, a, um — ampiampio.
sagitta — cajone, caschone.
saUare — pinato, incr£li ü
sicera — incoja (caxassa: port)
silva — inrorou.
8ol — ilputi, imput£ H.
Stella — amschiti, amsili H.
telum pyrium — alona.
tempkjm — pujanka-unkua.
terra — cupa (ciupa).
uxorem ducere — zapio.
venari — cubupapa.
venler — itu H.
vestes — schapu.
canis — robü.
capreoius — inpo.
cervus — inpoli.
equus — iquitacho H.
gallina — scbuninsi.
gallus — schaninsischuma.
mulus — kitascha.
ovis — inpoazo 8chü kriti.
pulex penctrans — pat6 H.
tapirus — icrile H.
vacca — potinascha.
herba nicoüanae — aren&.
zea mays — muschiü.
CHAVANTES*).
aeger — aeujeaki.
aegrotat num ille — odieaki.
amare — aoncki.
amo — waimek.
ambulemus — cron a neman.
amplecti — ouatchileleba.
ante — iwaptoman-iri.
anus — ooawai.
*) VergL I. 239. Die Mehrsahl der Worter aas CMtelnim E*p4dit V. 2*4»
andere (P) ans Pohls Rete XI 33.
Digitized by
Google
136
Chavantes. *
appellare — aeuroeucondi.
apporlare — wemakeuri.
aqua — keu P.
arbor — wede.
arous — comunika P.
— coelestis, ins — tan-kou-wapo.
assare -*- matajebre.
aurora — motaiam-minawai.
aurum — tapredou, tepraschu P.
avis parva — chicrai.
baculus — dehu P.
bibere — eukrane.
bibere — keuimakanripacrenida.
bonus, a, um — seendi, gouaniakeu.
braccae — daniereadeu.
brachium — dapas.
cadere in aquam — keumato-wap-
tanran.
caedere — dekajeudi.
caespes gramineus — wa-crou-condi.
calor — roacra-ki.
cantare — moacrewakbakeu.
cantus primus avis crax — mato-
jamnawai.
captlli — desahi.
caplivus — imijaman.
caro — cruptoni.
caro bovina — kuteni P.
Cataracta — tcucaia.
cauda — amanan.
cerebrum — doianou.
cilia — datoi-eu-sahi.
clarus a, um — roa-kade.
clava — koumero.
coecus, a, um — chicrau.
coelum — heuva P.
Collum — daboudou.
comprimere — petit-taconau«
concedas aliquantulum mihi — sou-
rouri-ijoucretare.
considere — assen moran, assam-
ran-talmi.
contundere — sau-mau.
coquere — imisai manwamo andi.
cor — dapekyanyc.
crux — decrejekidi.
culter — sinkejai, schinkatcfae P.
cum — cren6.
cutis — couaeu.
cymba — coubacre.
— magna — couba-jow^red.
dare — tamasomri.
deus — oana P., wamamou.
diabolus — michopoiri P.
dies — tomaja-ounawai.
dividere — i-iouri.
dormiamus — wachau-ton.
dormire — wanioton, asson-ton.
ebrius — simijacre-secou.
ecce — tomaso-mri.
edam — te-cren6,
edamus — crcnan.
edere — vosanaka P., akoa-chandai
(jantar: port.)
ego — toro-an.
ensis — schinkascheu P. bacanai.
excrementa — dejana*.
exspectare — acouja-samran.
extraordinarius, a, um (singutaris, e)
— sakitende.
fatigare — manoaoationastendi.
febris — wacroc
femina pulchra — piconempliadi.
femur — dasdajounle.
ferrum — soumekije, hetura P.
filia — acouati.
— mea — acoutai-masombti.
flos — chiran-ran.
fluvius — keujawerei.
foedissimus est — wecondi.
foedus — ouachodi.
fortis, e — asiti-krouti.
frater — jihtba P.
frigidus, a, um — euki.
frons — dacaisoudou.
fugere *— tomo-monan.
— manuabeaupr6-anchouchi.
fulgur — tanwansa.
fumus — saumoudaje.
für — tjanko.
galaxia — dakoisa.
garrutus — roascoucro.
— ai-wemre-pred.
grando — ounioto P.
gratias ago — cluto.
gravis, e — simirede.
Digitized by
Google
Chavantes.
137
herbae magnae — tautomdi.
heri — acum-eu.
bilaris, e — dapreraeusitimonon.
hodie — dour£-ai.
homo albus — kraschauka P. qoa-
rajourika (vel moa-jourika).
— laboriosus — ambeu-sinukeudi.
— niger — oraschukra P. coua-
joucran (vel cerajoucran).
humeri — danissat.
humidus, a, um — prowampalikidi.
ignotus, a, um — intauwacocondL
ille, ilta — wa-an-con-di.
implere — comasissi.
incendium — homodi.
ignis — kusche P.
indusium — dacousa (camiza
port.)
infans — ekteti P.
infra — incro-owi-iri.
intelligere — dioja-so.
iler breve — romauloure.
— longum (via dmturna) — rom-
eudl
longiludo itineris significalur repe-
tito: o — rom-o-o-o-o-wodi.
longinque vado — rom-o-wodi.
juxta, prope — maletßrum-outan.
labium el os — dasadoa.
lab o rare dorso — imanowacher.
lac — teu-oua-cou.
owa-kau.
lacus — poucouwa.
lardum — couboua.
latus, a, um — rom-dia-weredi.
lavare, abluere — sasaeu coupehon.
levis — wapoureke\
lignum — moran -wawan.
hgo — turoune P.
lingua — dageuto.
loqui — ai-wemre\
— awemelin maniwa — deprear-
kouia chamlan.
luna — oua, heva P.
macer, a, um — eou-wahi.
magnus, a, um — payron-non.
malus, a, um — seen-condi.
manus — dai-iperai.
masculus — ambo.
mater — inadkeu, mama P.
mederi — i-coman.
mel — ke.
mentum — desacrada.
mergere — acranjeubrekekraoui.
miles fortis — sa-impiramam.
mons — sianau, ulschu P. *
mordere — woari.
morsus serpentis — woaria matissa.
mori — eitika P., manliwabopraitikeu.
mullum — tosaketay.
mulli sunt homines — tosacote-
acaway.
natare — ouajeulibi.
nebula, vapor — ououmdi.
negare, abnuere — toma-somri.
nepos (fem.) — acoulai-pre.
nihil comedi — ito-crene-nomaje.
nihil (nihil habeo) — nema-je.
nil habeo edendum — imasomi-
itocrene.
nihil valere, nil prodesse — wa-
condi.
non, nequaquam — tomä-malisso.
nolus, a, um — watouwaoucon.
nox — tomanmara.
nunquam — inloawoa-cocondi.
obscurus, a. um — rom-jan-cran.
occidamus omnes — molo-coubou-
ray-tipan.
occidere — aqueuwatedawivi.
os, ossis — lo-i.
pagus — darowa.
palma manus — danipkrahi.
parvus, a, um — crou-toule\
paler — juma P.
paucus, a, um — sourouci.
pectus — dagoucoudo.
perdere — loa-coulan.
perficere — coucr6.
persona — simissi.
pes — dapra-canou.
pessum dari, corrumpi — croit
pileus — schuanpo P. sapey
(chapeo: porl.).
pinguis, e — waamdi.
piscari — keutebe oate kaouini.
18
Digitized by
Google
136
Chavantes.
piscalum eamus — t6be-caniou.
piscatus bonus — sourate-caniou.
piscis — lebe, übe P.
— magnus — lebe ouanouan.
pluet — lan-louao-chincre.
pluma — sijirawibi.
pluvia — la P.
posl, poslea — liadaite.
prata, campus — papsejawerai.
pro, ad — co-masi8i.
proprius, a, um — ajeu-rorondi.
puella — pico P., baclonlei.
puer — kalumebri P.
pulcher, a, um — oueki.
pulcher est — ouenki.
quid agilur? — aü-a.
quis esl? — aü-a-djeu.
piger a, — wakadi.
plenus, a, um — wa-icou.
plorarc — kelepremanliwa-oiwa»
monon.
plumae ad ornandum — ouainbou.
praebere , credere — lomas omri.
putrescere — tauari.
reddcre — mi-na-pa-mori.
ridere — si-si-roueu-piran.
rigidus, a, um — malaladi.
rivus — keu chourou (aqua juvenis.)
rolundus, a, um — sapotoredi.
sal — tagua P.
salire — sarou-nou.
sallare — ouachicrencbra , vasin-
crene P.
sanguis — apkoujaki.
sanguinem millere — ewaprou.
sagilla — ü.
sapcre, nossc — eimeracressedi,
wolo-a-oucou.
sarmenlum, funis — kaba-crou.
salis — sacoulan-acouway.
scindere — chigo-eureu.
secare, scindere — bacrcna-si-iori.
semiaelhiops — ouara joupre (vel
cera jeucran).
senex — oanve.
serpens — ouahi.
sibilare — ai-ouorau.
siccus, a, um — nolicr^.
sicera — cucusche P. coucoujai.
sidera magna (planetae) — qua
P., wachi-waway.
— parva — chirourou.
simia — crocor^.
sol — sidacro, slukro P.
solus, a, um — simisi.
immundus, sordidus — acoubou-
domdi.
spuere — asidare-menan.
slans — ladsamni.
siellae — ouachide\
stragula dormiloria — ouasdenia-
medi.
submcrgi — keu mate-douro.
supercilia — dasahi.
supra — isissiwi-iri.
surdus — poclipan.
sylva — anta P.
surge — assam.
tabacum da mihi — waarimaca-
nau ( labac- waari ).
— pro mea fislula — paawi-waari-
ilaconeri.
telum pyrium — ouna P.f ouanou.
lempus 1. menses pluvii — tencrowi.
— I. menses sicci — ouamshi
terra — teia, lika P.
limor — pai-cro.
lollere — menan.
tonilru — tourouran.
tristis, e — manua arcanacrochmo-
nonoman.
unguis — dagnipo.
urbs — daroja ouwerei.
urina — asinjai.
vecors — pain-crole.
venari — tagua P. waleakeucreusa-
sasari (eamus in sylvam occisum.)
venter — dadau.
vulnerare — aquoi-creu.
veslimcnla — schaschahuc P. dse-
saheu-comptoli.
Numeri : 1 simisi.
2 aouapranai.
3 scoudaton.
5 mononpchai.
4 monontonan.
Digitized by
Google
Chavantes. Cherentes.
139
plus quam 5 — ka-o(o...o...o..)ki.
canis — oapsa P.
capreolu? — pole P.
ovis — ponkere P.
sus — cuhe P.
gallina — schika P.
gallus — roacro P.
mulus — quaru P.
bos — locou.
vacca — ■ toccu P.
equus — apraisoudou, quuripo-
kripo P.
tapirus — cjruendeu.
felis onca — acouchere.
— — nigra — oucoucran.
dasypus — ouaranli.
— gigas — asipocoawan.
simia hapale, penicillatus, Rosalia —
crocoli.
nasua — abcucudeu.
tapirus — kuhude P.
crypturus — amtorolis.
psitlacus — creen-le.
psittacus ara — somerara.
rhamphaslos — moroada.
crocodilus — aconjoueu.
lacerta — cri-jaie-oen-cre.
crotalus — siseu.
papilio — piro.
musca — kou-kou.
eulex — mram-mre.
fabae — pawenjeu, panschu P.
cocos, palma — kokodo-wede.
musa (banana) — baco.
farina zeae — copaschu.
zea mays — nosche P.
herba tabaci — oali P., ouani.
oryza — cotsche.
CHERENTES*).
aeger — osake,
alligare, firmare — ouassisi.
anus — ouastedi.
amplecti — canion-aouenki.
aqua — cou.
gutta aquae, scaturtgo — keu-wacou.
arbor — couba.
arcus — comicran *.
auris — da-inpore *.
avis parva — chi.
— magna — chi-baca.
bibere — jaucrene.
bonus, a, um — chiendi.
braccae — decouja-dajai.
brachium — dapai-nau.
calor — roacro.
canlare — aca.
capilli — layahi.
caput — dicran *.
captivus — oajo-cra,
caro — ctence\
Cataracta — tencaca-criarondi.
cauda — crou.
cerebrum — dacranocrsu.
cilia — datoi-mcan.
clava « — coupera.
— minor — cauro.
collare — aketcali.
Collum — dabe dau.
considere — toi-nia-moram.
coquere, assare — briaribau.
cor — daen *.
cryslallus — kilaira.
culler — semecajai, sinikajai.
#) Vergl. I. 275. Aus Casteln. Expedit. V. 262. Die mit
Wörter gehören auch dem Dialekte der Chavantes an.
bezeichneten
Digitized by
Google
140
Cherenles.
currerc — empraba.
crus — date.
crux — chedaicouacha.
cyfnba magna — coubarai.
— parva — couba-ri.
dentes — daguoi*.
deus —
diabolus — eupanri.
dies — mangra.
digitus — danikiba.
dormire — aboukidi-toniantan.
edere — ounchada.
ensis, gladius — couboucanai.
excrementa — couptondi.
fames — maramedi*.
fatigatus — ouacoctoudi.
femina — picon*.
femur — daja.
filius — acoulai *.
filia — bacanon.
— mea — dacra.
flu vi us — kcu-an-wai.
foedus, a, um — ouachendai.
frigidus a, um — cucudi.
frons — dacaniacran.
fugere — malomoui.
fulgur — eaubouji.
für — ame-me-precidi.
garrulus — pi-chaidi.
gaudere — romou-kesai-achiour-
rimjiouü.
gravis, e — pteapodi.
gutlur — daniou-in-cre.
homo albus — coaji-oupr6.
— niger •*— coaji ara.
— semiaelhiops — coa-joui-ca.
humerus — danichai.
ignis — coujeu*.
inauris — teuprejeu.
labium — dagedoua.
lac — coto-oua-cou.
lacerta — crijou.
lacus — keu wawai.
lapis — kanai.
lardum, pinguis, e - — oua.
lavare, abluere — ouamronda,
levis, e — ouapolike *.
lingua — danin-lou.
loqui — amenai.
luna — oua*.
malus, a, um — chiencondi.
manus — danicra.
mentum — daida pouda.
mergere — dacouabi.
tnons — manian-a-aurai.
mordere — ansari.
mori — dadeu.
nasus — danescri*.
natare — darbi.
nepos (fem.) — dacra-pr^.
niger, a, um — cran.
nox — omea-craocri.
occidere — dourini.
oculus — datoi*.
ornamenta plumarum avium —
acran-achidi.
08, oris — dageau.
pagus — ouarowa.
peclus — dajoucoudou.
pellis, culis — kenai.
perculere — ankajouri.
pes — dapra.
piger — ouacacrodi*.
pileus — cayamilro.
piscis — iobiai.
— magnus — piera-y-po.
piscari — iebftweni.
plorare — ourioouak.
pluma — ibaka,
pluvia — lan.
podex — dajahan.
pratum — choguim.
premere — keuri.
puella — dackrada.
pulcher, a, um — psiehiendi.
regulus, capiUneus — quatrebrucrada,
couma-nan-chai
— oua-ca-motai.
rivu8 — keuri-aurai.
eagitlae — ti.
saltare — aencrene.
sanguis — da-oua-prou.
senex — oaweke.
serpens — amakai.
sicera — coucoujai.
8tellae — chouachL
Digitized by LjOOQ IC
Chererüe*. CWariabas.
141
sitis — eroboudi*.
sol — beudeu.
slragula dormiloria — oriamli.
sapercüia — daeonian.
gylva — aeoubouni.
lelura pyrium — tou-a-Bou.
terra — choupra.
tesludo — koucan*.
limor — pai.
equus — chombkri.
felis onca — ou.
~ nigra — ou-acran.
lupus — couja.
nastia — kouaeong.
simia — cro.
— hapale, penicillatos , Roaalia
il*hic
8U8 — coueu*.
tonitru — tanyringrin.
vesperülio — arbo.
trisüs, e — siticroudi.
tapirus — coudieu.
domus, tugurium — cri *.
dasypus — couan-riai.
urina — itoni.
dasypus gigas — orewawa.
urbs — criran.
gallina — ohika*.
veoari — coucaujai.
perdrix (crypturus) -— ouiki.
venalor — juja.
psittacus — oua-cha.
venter — dadou-da-di.
p8itlacus ara — ckouara.
vesümenla — chicou-jajai.
rhamphasto8 — nononouda.
veslis — chicou jagran.
rhea americana -r- man *.
via — boudiaudi*.
mycleria — jibaca.
vir — ambeu *.
crocodilus — cauieu.
Numeri: 1 chimichi.
crolalus — ouari.
2 poueouanai.
boa — ouanianko«.
3 maipranai.
coco8, palma — noron.
4 chicou-aoaibichi.
dioscorea — coupa*.
5 nicrapeu.
fabae — ouajimjo.
(non ultra.)
goBsypium — cabaji.
bös — coutican, tooau.
mu8a (banana) — chou-peiran.
vacca — coutican-picoo.
batalas — coundi*.
equa — espicon.
canna saecharifera — doojee*.
canis — ouapchon *.
tabacam — oaanijeu.
cervus — po*.
zea mays — nojeu*.
CHICRI
A B Ä S *).
aqua — kü, ku, ku.
auris — daipocri.
arbor — od£, ot6.
avus, avia — angrala.
areu8 — comecane\
bonum est — intsche.
•) S. I. 278. — Das reichere, hier benützte Wörterverzeichnis* ist von
Eschwege, die neue Welt I. 95. Die nach S. Hilaire (Voy. Sonrc. R. de
S. Francisco 11. 289) hinzugefügten Wörter sind mit H bezeichnet
Digitized by LjOOQIC
142
CWcriabas.
brachium — dapa.
cantare — tonigri.
capitlus — d'ahaschi, dajahi H.
caput — d'agrang, dacran H.
caro, carnis — poonhi (pongni).
coelum — acoa.
collum — d'apulü.
corbis — schikitong.
corlex arboris — öden.
culter — tagra,
da mihi — ui.
digitus — d'aschipigra.
farina — kupaschu.
femina — picon H.
femur — d'atea.
filia — debfc.
— mea — pacoiong, pieong.
filius — - ingra.
folium — decu H.
fructus — decran H.
homo — amb4 (a surdum) H.
— albus — ora-djoica H.
— niger — ora-djura H. *)
indianus — oiprede.
Ü — im tu seh ai muri m.
ignis — kutsche.
indusium — lacuscha (camiza : porl.)
infans — aicule H.
luna — oa, ua H.
magnus, a, um — aimoaple H.
manus — d'aschipigri, dajipcra H.
mater — nchataki.
membrum <? — d'apahng.
membrum ? — d'agri.
nepos — inschiulü.
nasus — d'asigri, dascri H.
non — aainschä.
oculus — d'aipogri, datoman H.
olla — nitschi.
os9 oris — d'atoh&, daTdaua H.
parvus, a, um — aicute H.
pater — mamang.
peclu6 — d'anhocutü, daputü H.
pes — d'apra, dapra H.
pileus — scraipahng.
pluma — sidarpi H.
puer — aimaman H.
pulcher, a, um — dapside H.
ruber, a, um — oiprede H.
sagitla — elike.
sie, sane — impä.
sicera — kükusc.
sidera — oaitomorin, uattemuri H.
sol — estagro, slacro H.
supparus — schii;raD cusupischi.
terra — tica.
tugurium — grt.
tunica muliebris — tacurate.
veni huc — uiklu.
venter — d'alomong, dadu H.
ventus — kutete.
Numeri: 1 hemerotong.
2 prane.
3 escumlatong.
4 moropöe.
bos — kuptakü.
canis — goabsang.
cervus — pö H.
equus — sumschari, soujari H.
felis onca — ukü.
tapirus — cutö.
gallina — schika,
gallus — teora.
piscis — lupe H.
pulex penelrans — cracuti H.
musae fructus — amintsche.
zeae maydis grana — notsche.
*) Das Ora in diesem Compositum scheint das Uära r Mensch, Nation) der
Tupi, das gleichbedeutende Ore der Manao, das Ere der Cayriri, das Yoale
der Abipon und Mbocobi.
Digitized by
Google
Qeioö.
143
GEICÖ*).
aelhiopissa — lacayo.
asso, are — tiloschung.
audio, ire — uschiegkö.
aoris — aischeroh.
avunculus — iquate.
brachium — aepang.
brevis, e — nohluludäng.
calidus, a, um — ijahü.
capillus — grangsche.
capul — grangbli.
coelum — maeco.
collum — aepurgä.
costa — aemantaelä.
dens — ayanle.
diabolus — pocklaeschü aqäle.
dies — tipiaco.
digilus — aenaenongklang.
domus — y(l)rourö.
dormio, ire — uhliong.
edo, ere — tiqua.
femur — aecroh.
filia — scharrepiu.
filius — scharrete.
foedus, a, um — nohmeleniheh.
fotium — arandische.
frigid us a, um — ohnlu(hl).
homo albus — tipiaeung.
— niger — tick ah.
ignis — piog.
juvenis — oopaung.
lavo, are — namblu.
lingua — aenella.
longus, a, um — nohriähniheng.
luna — paang.
macer, a, um — oohnpüiu(hl).
mamma — aejussi.
manus — aenaenong.
maier — nä.
membr. vir. — aereng.
membr. mul. — aeoaenü.
morior — nong(e)roh.
nasus — aenecopiöh.
nox — coco.
occido — üuing.
oculus — alepuh.
os, oris — aingko.
pater — ja.
palera cucurbilina — ae(e)rü.
pectus — aejussi.
pes — aepähno.
pinguis, e — nohlonlheh.
puella — juckque.
pulcher, a, um — nohr(l)äniheh.
ramus — arandische.
semiaelhiops — mandaltü(mulaUo).
sol — chügkra*
soror — nempiaepiü.
Stella — bräcklüb.
sylva — oütü.
tabacum — päeih.
terra — chgku.
trulla — cara.
venler — aepu.
venlus — ongklhü.
video, ere — u(l)epu.
umbilicus — aequakrüng.
unguis — aenaenongsiae.
*) Vergl. I. 279. Die ( ) eüigeachlossenen Buchstaben werden stamm mit-
gehört
Digitized by
Google
144
MasacariL
MASACARA*).
aethiopissa — gachtalözo.
asso, are — jbamani.
audio, ire — cbighko.
auris — cbü(e)chgob.
avunculus — küania.
barba — thüohgthöh.
bibo, ere — niameng mung quamu.
brachium — kümghüang.
brevis, e — atschigero.
cado, ere — airini.
canto, are — aggreamu.
capillus, a, um — cböh.
capul — acharoh.
capite dolere — aroiuhuing.
caro — köhö aija,
clamo, are — aggungtschiamu.
clericus — ampari.
Collum — thüngkob.
connubere — arani.
conlundo, ere — intauüngning.
coquo, ere — muini.
corpus — cotto.
coxa — kuungiring.
cras — zorü arö.
culter — tschiaehttA.
dens — thüoh.
diabolus — aglz(i)aggeröh.
dies — zoirih.
digilus — kumbfiöb.
domus — pa.
edo, ere — inthug kräng.
esurio, ire — aming cuing.
farina — eija.
femur — schü&kah.
filia — thziagtcra,
filius — kugcra.
fistula fumaria — cuuni.
foedus, a, um — imböitzuning.
foris — kauoä.
frater — tbiagtqua.
frons — küb.
fulgur < — zingoriany.
berba — coatgüo.
bodie — zofirüv
bomo — ingniuh.
— albus — gar6.
— niger — gachlha,
homines uiulti — anggagkang.
ignis — guchah M. , hugba S.
indianus — agkuscbuo aijo.
infans — ihngabich.
inlus — pacö.
juvenis — uihnzänüh.
latus, a, um — tzurogzö.
lavo, are — achar namü.
lingua — cung(u)ring.
longus, a, um — atschirogzS.
luna — gachang.
macer, a, um — inca(ng)ra.
man us — kümbüob.
maler — scboöh.
mel — khuung.
membr. vir. — kru.
— mul. *— ingfairang.
meus — ingniung.
mingo, ere — • ajach cumung.
morior, i — hianghoni.
mortuus, a, um — honi.
mullus, a, um — pautzöb M.,
erooang S.
mulier — ihnta.
nasus — tchüchgoh.
niger — - oeiefata.
nox — ambüch.
occido, ere — intangniamü.
oculus — göcblcb.
odor — ihaicka.
oro, are — relzani (rezar: port.).
*) VergL L 279. Der Name Masacara bedeutet in mehreren Tapi-Dialecten :
die Hfinne. — M = von Martins, S ss von Spix aufgenommen.
Digitized by
Google
Masacara, Aoroa mirim.
145
08, oris — t(chiatfta* /• «
os, ossis ~~ ingje.
pater — ghüingoiaag;
patera cucurbitina — crö.
paucus — atsehvkkro.
pectus — jumbrachtüh.
pes — hu ach 16h.
pinguis, e — hiangzö.
pluma — oera chigingtgö.
pluvia — tzü.
puella — ihnta hiuötchiö.
pulcher, a, um — ochhuangöikc*q.
ruber, a, um — hingüra.
saccharum — azucrü (assucar: port.)
salto, are — oequiuama,
sanguis — höh.
8emiaelhiop8 — muratto (port.)
senex — kaichlhüöh.
socius, compater — teehiäüu, tcW*
bächiro.
8ol — teoi(e)nih.
8puo, ere — mungkianf.
Stella — pinnatzö.
sylva — amhö.
terra — oeh.
trulla — camando (Camotim : tupr).
venor, ari — hnamai au küamü. *
venter — tschiuggrüng.
ventus- ~ aungaohhüh.
viridis, e — imbachtzü.
viscera — tsiuzzäri.
vivo — impuignitig.
umbilicu8 — tchiungih.
unguis — künthukah.
volo, veile — häuungnihuh.
imbii ( spoiuiias, fructus) — zigöh.
imbuzeiro (spondias, arbor) ~
zigöh-ku.
faba — kuhung.
oryza — pingnio.
Cucurbita — kochhoa.
zea mays — mutgku.
zizyphus joazeiro (arbor) ~ ambi.
tabacuni — hingza.
mandiocca — cachüh.
ACROA M I R I M*).
asso, are — iguakroru. .
audio, ire — ihewaloaba.
avia — jina.
auris — aspockKL
avunculus — jungama,
avus — ingeorta.
barba — aasuthasstL
bibo — tschoickload.
braccae — aikutsehalö.
bracht um — aipaokü.
brevis, e — uttudii.
caeruleus — schikutzaer4ng.
calcaneus — aipäracrlade.
calceus — bafaeutsehä.
calidus — jrawacrokeY
capülus — asaih.
caput — aicrän.
coeium — höuate(i).
Collum — aimbutlüde.
conlundo, ere — ihnsumölö.
coquo, ere — pisaühül(r)i.
corpus — aihoimba.
coxa — aicküpetade.
cubitus — assümüacktöde.
culter — cubcannä.
dcns — aiqua.
diabolus — höipanide(i).
digilus — assiperaii.
— pedis — aipurüikL
douaus — kii.
«) Oben I. 281.
19
Digitized.by LjOOQIC
144
Masacari.
MASACAR Ä*).
aethiopissa — gachtatözo.
asso, are — jhamani.
audio, ire — chighko.
aum — chü(e)chgob.
avunculus — küania.
barba — thuohgthöh.
bibo, ere — niameng mung quarau.
bracbium — kümghüang.
brevis, e — atschigero.
cado, ere — airini.
canto, are — aggrearmx
capillu8, a, um — chöh.
caput — acharoh.
capite dolere — aroiuhuing.
caro — kohö aija,
clamo, are — aggungtschiamu.
clericus — ampari.
Collum — thüngkoh.
connubere — arani.
conlundo, ere — intauüngning.
coquo, ere — muini.
corpus — cotto.
coxa — kuungiring.
cras — zoru arü.
culler — tschiaehtta,
dens — thüoh.
diabolus — ag(z(i)aggeröh.
dies — zoirih.
digilus — kumbüöh.
domus — pa*
edo, ere — inthug kräng.
esurio, ire — aming cuing.
farina — eija.
femur — schüökoh.
filia — thziagtcra.
filius — kugcra.
fistula fumaria — cuuni.
foedus, a, um — imbÖitzuning.
foris — kauoä.
frater — thiaglqua.
frons — kuh.
fulgur < — zingoriany.
herba — coatgöo.
hodie — zoTirü«
homo — ingniuh.
— albus — gare.
— niger — gachlha.
homines uiulti — anggagkang.
ignis — guchäh M., hugha S.
indianus — agkuschuo aijo.
infans — ihngabich.
intus — pacö.
juvenis — uihnzänüh.
latus, a, um — tzürogzö.
lavo, are — achar namü.
lingua — cung(u)ring.
longus, a, um — atschirogzö.
luna — gachang.
macer, a, um — inca(ng)ra.
man us — kümbüort
mater — schoöh.
mel — khuüng.
membr. vir. — krö.
— mal. *— ingfairang.
meus — ingniung.
mingo, ere — • ajach cumung.
morior, i — hianghoni.
mortuus, a, um — honi.
mullus, a, um — pautzöh M.,
erooang S.
mulier — ihnta.
nasus — tchüchgoh.
niger — oeichta.
nox — ambuch.
occido, ere — intangniamü.
oculus — göchlch.
odor — ihaicka.
oro, are — retzani (rezar: port. ).
*) VergL I. 279. Der Name Masacara bedeutet in mehreren Tupi-Dialecten :
die Hähne. — M = von Martius, S sa von Spix aufgenommen.
Digitized by
Google
Masacadu Aoroa mirim.
145
08, ori8 — t(chialta* /. .
os, Ossis — « ingje.
pater — ghüiogniang\
palera oueuvbHina — crö.
paucus — atsebükkro;
pectus — jumbwchtüh.
pes — huachtfch.
pinguis, e — hiangzö.
pluma — oera chtgingtgö.
pluvia — Izö.
puella — ihnla hiufttchiä.
pulcher, a, um — ochhuangöikcto.
ruber, a, um — hingüra.
saccharum — azucrü ( assucar : porl. )
salto, are — oequiuamu.
sanguis — höh.
semiaethiops — muratto (port)
senex — kaichlhüöh.
socius, compater ~ tsehiäüu, tcW*
bächiro.
8ol — tzoi(e)nih.
spuo, ere — mungkiani.
Stella — pinnatzö.
aytva — awthö. >
terra — oeh.
trulla — camacido (Camotim: tupr).
venor, ari — hnamai aü küamü. i
venter — tscbwggrüng.
venlus ~ aungachhüh.
viridis, e — imbachlzü.
viscera — Isiuzzari.
vivo — impuignifig.
umbilicus — tchiungAh.
unguis — künthukah.
volo, veile — hauungnihuh.
imbü ( spondias, fruclus) — zig&h.
imbuzeiro (spondias, arbor) —
zigöh-ku.
faba — kunufig.
oryza — pingnio.
Cucurbita — kocbhoa.
zea mays — anilgku.
zizyphus joazeiro (arbor) < — ambi.
tabacuni — hingza.
mandiocca — cachüh.
ACROA HIRI M*).
asso, are — iguakroru. .
audio, ire — Ihewaloaba.
avia — jina.
auris — aspocklü.
avuncutua — juugama.
avus — ingecala.
barba — asgüthassu*
bibo — Ischoickldftd,
braccae — aikutsehalö.
brachium — aip&ckü.
brevis, e — uttudu.
caeruleus — schikutzaer&ng.
calcaneus — aiparacrlade.
calceus — bacaeulschä.
calidu* — tawacroke.
capillus — asaih.
caput — aicran.
coelum — höuate(i).
Collum — aimbuttüde.
contundo, ere — ihnsumölö.
coquo, ere — * pisauhül(r)i.
corpus — aihoimba.
coxa — aicküpetade.
cubitus — assümüacktode.
culter — cubcannä.
dens — aiqua..
diaboius -r- höipanide(i).
digilus — assiperaii.
— pedis — aipärüikL
dorais — kli.
•) Oben I. 281.
19
Digitized
hy Google
14*
Acroa
dormio, ire — tonemöuaingniong,
thoroguaingniong.
edo, ere — wassatta.
ego — wa.
eo, ire — kloroguanä.
esurio, ire — maraumblesäte.
farina — cuül-patsehü.
femur — ainschadi.
filia — dewakonö.
filius — ingcra*
fislula fumaria — wetecklö
flavus, a, um — schicutschawabtöide.
foedus, a, um — sibiraing.
folium — uöthesu.
frater — jino.
frigidus, a, um — itöde(i).
fron» — aickuah.
fulgur — thainkFquebüsi.
homo albus — ihöikale.
— niger — uratschuara.
homines mulli — lharilbasuru.
ignis — kulschiopde(i).
indusium — tschikusa (camisa).
infans — aikutä.
juvenis — qualöbrä.
lacus — puckute.
lapis — quetäde(i).
lavo, are — acööwamtirang«
lignum — mi.
lingua — assointhö.
longus, a, um — packüsede.
luna — uati.
man us — assubekri.
marilus — lamororhä.
mater — injalekü.
membr. vir. — asaiuhulu.
— femin. — tacktü.
meridies — analschiumaera.
meus, a, um — in e.
mingo, ere — aikthöni.
morior, i — aicktol(r)ö.
morluus — mathakthölö.
mullus, a, um — uarorütet(i).
nasus — aszueklö.
niger, a, um — schikilUacraag. •
non — aroba.
nox — macraäi.
occido, ere — ualöuiniia.
oculus — aintho.
oro, are — wameremäuuohö.
os, oris — ass&taue,
08, Ossis — thahicke.
patella — aikrailüde.
pater — injungama.
paucus — saucöte.
pectus — assocklhüdü.
pluma — tschUarpile(i).
pluvia — thaite(i).
puella — tabba.
pulcher, a, um — aimböseli.
ruber, a, um — «chikutzabro.
sagitta — likkite.
sanguis — lauabrü*
semiaethiops — ihoipre*
aedex — üaungä,
sie, sane — impa.
socius, compaler — ingeamo.
8ol — putdöli.
soror — ailiba.
Stella — uiainieto.
sura — ailhe.
lempus matutinum — aungöeckü.
terra — tickaiti.
tonilru -7 tbauawabscadi.
tu — pöcka.
venor — kröwalzasari (eamus ve-
nalum).
venter — aiotubdiL
ventus — ukululöde(i).
vesper — hojuwahö.
video, ere — gebtoblüzumbü.
viridis, e — kuulscho\ .
umbilicu8 — assänoequa.
unguis — assiekbddiL
volo, eile — ihtsehe.
gossypium — gebatsi.
tabacum — uari.
faba — baungä. «
maodiocca — cuipa.
zea mays — nootecUö.
coco8 (palma) — noronilöde.
Digitized by
Google
Apinagi«.
147
APINAG^S*).
aeger — o-eu.
alligare, firmare — ipre".
amicus — cramato (camarada: porl.)
amplecli — acoua-ca-eu.
anus — diipeukaitsi.
aqua — inko, paicom.
arbor — pi*.
arcus — coulay.
aures — jampaka*.
avis magna — ogorati.
— parva — couvenray.
bibere — itcou.
bonus, a, um — paili, abesdi.
brachium — istpa.
braccae — itkratko*.
calor — is-can-creuo.
canlare — main-crere.
capilli — itki.
capilaneus — pai.
captivus — kamapeithoe.
caput — i8cran.
caro — bregni *.
Cataracta — incan-pououtou.
eauda — ampeu.
cerebrum — it-cran-ka-nini.
cilia et supercilia — into-ou*.
clava — rou-cran-ali *.
Collum — iktaheu.
colores — ico-ya-cay, i-co-lou-cou.
considere — panieu.
coquere — aga-lo.
cor — itan-tholo.
crua — itai-i*.
crux — pini-pra (vox recens.)
crystallus — crourou-ran.
culler — oapo, wapo *.
currere — promangati-re.
cymba magna — pari-raü.
cymba parva — pari-cräre.
dentes — djoua,
deus — vase-may-aprana.
diabolus — vaenga.
dies — i-on-kaman.
digitus — gnou-cran.
domus, lugurium — icray*.
dormire — paumorou.
edere — r pagou-cray.
ensis — wapo-tir6*, anguinem.
falx — oaticouro*.
fames — prau-mau.
farina — ituch*.
faligatU8 — ilougouchoneV
febris — meteretelay.
femina — menleja, iprom*.
— gravida — oui *.
femur — itkije*.
filius — icra*.
filia (vel f. mea) — icranlii.
foedus, a, um, — omtourais.
frigidus, a, um — kreu*, macri.
frons — gno-cran.
fugere — agounlo*.
fulgur — no-alkem.
garrulus — capre-praman.
gaudere — nalai-kini.
gravis, e — ouli-i*.
gutlur — in-poudou.
homo albus — coopai-congrangran.
— semiaelhiops — coopai-coateran-
ligre.
— niger — coopai-tigre.
numerus — nisicray*.
ignis — couveu, coucouvou*.
infans — iprire.
labium •— iscoue-co.
lac — omche-cauko.
*) Castelnau Expedit V. 270. Die mit * bezeichneten Wörter gehören auch
dem Dialekte der Carahös an. — VcrgL I. 285.
Digitized by
Google
w
Afiuwräa.
lacerta — crai-ko.
lacus — impo.
lavare — ika-ou.
lapis — kene. , ^ \ p
lardum — ankouritoine*.
levis, e — kacridlc.
ligo — cocromonem.
lingua — gnoto.
loqui — megaperey.
luna — boudouvreu, burua.
malus, a, um — punlourin *.
— a, um — omlbu-i.
manus — gnou-cra**.
mentum — iama*.
mergere — pat-cran-morou.
mons — keni-cran-mango-li.
mordere — koöunlha.
mori — nalon.
nasus — ninlhou.
nalare — pamro-nimou.
nequaquam, rion — couari.
nidus avis — couvja-h£.
nox — kampalos.
occidere — megoupl
oculus — into*.
os, oris — jacoa.
pagus — cli.
pasliniim — oanipom *.
palera cucurbilina (cuja) — gocrata.
peius — iko *.
percutere, ferire — paloca.
pes — it-pari*.
piger, a, Um — cäncane.
pileus — scrän^pabo.
piscari — o-keen-lcliira ?
piscis — tebai.
plorare — nampoura.
plumbum — ihie*.
pluma — ogopreu.
pluvia — inta.
pecleo — jampon.
prala, campi — capo-to.
longius procedere — pa ma mou.
pulcher, a, um — baati, peli.
pulvis pyrius — parem.
regulus — paT-li.
rivus — inko-magati.
rivus — cogau.
rivulus — inko.
sagittae — croua*.
saltare — main-crere.
sajfgu|s '-i- ^umpro *.
senex — ipou-peuketi.
serpens — kanon *.
sibilare — maigno-i.
sie, recte, sane — tamau.
sicera — kanga-cheu-li *.
sidera — pleu.
sitis — idmancorö.
socius — coupe.
sol — bure, kalhoa.
speculum — amniboboita.
slemutare — meüa-ia.
stragula dormjtoria — cou-pipi.
sylva — pa.
telum pyrium — coutes, oujacoro.
terra — peu-ka.
timor — amanpa.
tonitru — ida.
irislis — ismanigauka.
tugurium — cricam.
urbs — crimacrali.
venari — brouaman.
venter — guon-eu. .
ventus — cocondo.
vestis forensis — i-pointo-ka-jam-
ponti.
veslimenla — lh6e.
via — kreu-ou.
vir — r papay, ipri6.
Numeri: 1 pouchi.
2 al croudou.
3 al croudi-pshi.
4 agoutad-acroudo.
bos — ompreuray.
vacca — ' preuenliji.
cervus — Impo.
dasypus — lono*.
— gigas — lono-li.
canis — robo *.
equus — corotouroürai.
felis onca — robocrorL'
felis — nigra — robotique.
bydrochoerus eapybara — burity.
lupus, — pou.
nasua — vacon*.
Digitized by
Google
Apinagta. Apoae^icrans.
119
simia — kofco-k
8U8 — ancro.
lapirus — koc*e*ti*.
vespertilio — onchepe*
crypturus (linarau) — - aAo-io.
gallina — cran-ouray.
pullus — cramhonne*.
psiltacus — k,eteray*
ara — imp anett vel imboue,
rhamphastos — mouron.
mycteria — cattprili.
rhea americana — .. raaü*.
bufo — prety.
crocodilu8 ». toi* .< ■
crotalus — paidai-aoupari. ,
pylhj>n — roti*«
testudo — caproHtoti *, eapran *.
r— emy8 — tapraik •
cocos, palma — roro^pari*.
radix batatae — joto *»
radix diosconeae — impobo«
fabae — benooutey.
gossypiuaa — jLataroou
mu8ae fruclus — lereuhti.
zea loays . — couecacraioki.
tabacum — kariniaco.
APONEGICRANS.
Timbiri de ÖaneMa Ana *.
a€r — goicoa.
albus, a, um — hafccühti.
ambulo, are — gaghumö.
amita — ilhocatul.
aqua — cö.
arbor — baliaka,
ascendo, ere — guam&coibipaba.
audio, ire — bajabacucriL
auris — schabaca.
avunculus — gerefhi.
avis *— guwendi.
avus — ilhocatui.
barba — schamagho.
bibo. ere — comekö.
brachium — ippa.
brevis, e — hacknoUola.
ealamus — pocahaccatü.
calcaneus — babari.
cahdus — gakrodi.
capillus — ickäng.
capul — icra.
carnem assare — lhaunaschälte.
— secare — tohuhiel6.
clamo — gacuamäkia.
Collum — ibürtho.
contundere grana mays — bo-
huchtöa. ' '
corpus — iguha.
cosla — barareckechhüh.
cutis taurina — brurika.
crus — balhä.
dens — Hzoa.
descendere — gumäoro.
deus — mepanquerescheh.
diabolus — ahumpaculöh.
dies — amcrö.
digitus — baingnio cöpo.
— pedis — babalncrahuh.
•) Man vergl. oben I. 285. triefte Litte wurde durch mich i J. !&W erhoben,
von einem Haufen, de* die Stadt Maranhao besuchte.
Digitized by
Google
190
Apooegicrans.
dormio, ire — baignotto.
edo, ere — comegokri.
eo, ire — gutcrumapö.
farina — guoretscbom.
femur — backschä.
filia — icrara.
fllius — icra,
ßslula fumaria — borahö.
flavus, a, uro — hilhälätte.
foedus, a, um — inkhälni.
folium — ahi.
frater — ilhong (hon: Purecame*
rans: Pohl),
frigidus, a, um — krüdi.
frons — icöca.
fructU8 — pitschä.
fulgur — aila.
guslo — guamäbpogh.
herba (gramen) — atlü.
homo — mechhumora.
— albus — baschi.
— niger — cup&thüem.'
homines mulli — metalhewüOthnä.
ibo in sylvam venalum — wamo-
nahaunjahö.
ignis — cochhö.
lac — mecocaco.
lacerta — amgp.
lacus — hip6.
lapis — khänä.
lavo, are — galchagahö.
lignum — pl
lingua — ignoto.
longus, a, um — ithälüitü.
ludo, ere — gabacrü.
luna — pult-urhagh.
macer, a, um —
magnus, a, um — gatlhiamutschö.
mamma — bacojalö.
mandiocca — gwoara.
manus — ingniucrahy.
mater — inzä.
membr. vir. — bahlietschotto.
— femin. — ichhä.
meridies — aracrö.
mingo, ere — - cuilü.
mans — acramcöTna,
mulier — bucjä.
multus, a, um — hilhewuthna.
nasus — ingniakrä.
niger, a, um — itugönoa.
nox — agapote.
nocte — raagapotte.
occido — icurd.
oculus — intho\
oleo, ere — guama$p4.
os, oris — scharicoA.
— ossis — bahi.
parvus, a, um — mcluhihülä.
palella — bacoona.
paler — inzu.
patera cucurbiüna — cocönno.
paucus, a, um — inclale.
pectus — ingoiacurto.
pinguis, e — hügordon&h.
piscis — thäpe.
pluma — hara»
— anatina — hara guschuiü.
pluvia — ta. ;
pulcher, a, um — tmphähüü.
radix — piniatöchaeki.
ruber, a, um — gabriketi.
sanguis — bacabro.
simiaethiops — mecatilöcläle.
senex — ippreque.
senure — macquoa.
serpens — caugnsu
sociu8 — mecootno, hoopinni.
sol — püttu.
soror — ithonghi.
Stella — galschöeräb.
sura — balhaschacolo.
sylva — ackfete.
tempus matuünum — haucati.
terra — piä.
tonitru — abaguelä.
veni — amne t6.
venter — jittü.
ventus — coquo.
vesper — pultun.
video, ere — itthohö.
viridis, e — itatelälle.
vivo, ere — mäpathingti.
umbilicus — baiantotto.
unguis «— baigaiocrahy.
volo, Teile — namaithaugQöv
Digitized by
Google
Aponegicrana,
Numeri
: 1
baputaehillL
2
ipiacauttu.
3
ingcre~
4
ipiacnilu pähu.
5
igathrützo.
6
kawuna.
7
ilawuüna.
8^
= multura. ,
bos —
blüllü.
cervus
— pöh (gono obficuro).
Carahös.
151
coelogenys paca — kxL
dasyprocta aguti — kuoken.
felis ooca — oröpa.
simia — cucoi.
vacca — blüttü-gahoitu.
columba — halhorolbi.
crax — macarantscha*
falco — bhoccoli.
penelope (jacü) — burrulheng«.
psiUaeus — curaiti
rhamphastos — orrögh.
crocodilus — pingo.
crotalus horridua — barraü.
serpena schiraraca — hock
— aucuriu — rolhi.
— caninana — caunga roulbi.
— culmus gramineus (canna) — r
pocahaicalü.
manihot, radix — gwoara.
musae fruclus — bubub&riL
oryza — bahaeti.
tabaci herba — borahö.
zea mays — bohngü.
C A tt A H Ö S *).
aeger — meo-li.
alligare, firmare — tan apre,
an us — iprai-gai.
aqua — ko.
arcus — cou-hai.
bonus, a, um — impafte.
brachium — pa-pa.
calor — ca-cro-Ci.
capilli — ikei.
capilaneus — i-cai-i-codo.
caplivus — ba-touc-rai.
eapul — icran.
Cataracta — cou-ai-raropti.
cauda — rabiapeu.
cerebrum — cre-ka-nini.
Collum — pampoutou.
considere — mac-mequan.
cor — toto-croy.
coquere — laoukenoro.
cymba magna — pi-crai.
cymba parva — pi-crai -rai.
dentes — ilchoua.
deus — mecanou-re.
diabolus — amoute.
dies — agouali.
digitus — gnou-cra-i.
dormire — megnoro.
edere — ► cou-cray.
fames — rimapranti.
faligatus — patou-crilhote.
febris — megacro.
femina — meca-ouaire.
filia — mac-pronourai.
filius — cochourai.
fuedus, a, um — kai-ougrai.
frons — ikouka.
•) Aus Castelnan Expedit. V. 273. — Vergl. was wir oben I. 286. ange-
führt haben.
Digitized by
Google
15B
Carahte.
fulgur — kautchai.
gwrulue ~ mecaco.
gaudere, laetari < — magairat-pan-
tchoue.
gutlur — iocray.
homo albus — eoupai*icnpai*
»iger — ooiipai~louooii«>rai
— semiaelhiops ♦«• eoupai-loucrai-
impai
labium •**- alvaco. .
lac — proudo-ko-ka-ko.
lacerta -*• pwmcoti.
lacus -** irttpoti.
lavare — makout-choua-
levis, e — i*ea*-i*cocray.
lingua — iotoi
luna — pull-oure-rai.
malus, a, um — pena.
membrum femin. — ni-ai.
— virile — nichoto.
mergere — mac-merou.
mon8 — kenkaü.
nasus — iacray.
natare — mac-meray.
nequaquam, non — recla.
nox — acopol.
occidere — i-cou-ra.
08, oris — alcoua.
pagus — icrai.
peius — makoulcha.
piger, a, um — thouacacaly.
plorare — ma-me-ameura.
pluma — ara.
pluvia — lat'u
prata, campi — pou. (
pulcher, a, um — itapailä.
recte, sane — ma.
rivulus — kocati-rai.
rivus — kocali.
sallare — mac-mecray.
sidera — kalhe-rai,
sitis — imacourdi.
Bol — ,putt
stragula dormitoHa — ca»tou.
sylva — irom.
telum pyrium — catoucou.
lerra •- -* pie.
timor — oouti-pa-rai.
tonitru — taea^cro-cocli.
tristis — iapachoti. <
venari — kakaviai.
venter — ilou.
veslimenla — baparelehe.
vestis, amiouUnm — it+che*ai.
via — pourea.
Numeri: 1 ita.
2 ai-croud.
3 io-«raL
4 ipecroutpai.
vacca — pougaoaoti.
equus — cavaronti.
bos — pougaoca.
felis 009a — robo.
— — nigra — roblouti.
eervus — p6.
lupus — robo-rai.
pimja — ko-o-rai.
■Bus ■ — 'cro.*
dasypus gigas — aou-lcheli.
vespertilio — chebrai. ,
avis — cp.uvenlai.
psiUacu8 — creeu-rai.
— ara — pone.
rhamphastos — orou.
gallina — oo-cuchaiigray.
crypturus — atp-roli.
mycteria americana — capri.
piscis — tep-rai.
crocodilus ; — mili.
crotalus — pati-li.
dioscoreae radix — crai-ro.
fabae — paüon-atonili.
go88ypium — katbodnie.
musae fructus — poupout-chito.
tabacum — paro.
zea mays — po-^ouli.
Digitized by
Google
Camaefta.'
153i
CAIAC AN*).
abire volo — hamach haeng.
adfer aquam — zan guni.
albus, a, um — k£kÖrrÖh.
amhulare — tako cmang.
amita — sacraalan.
anus — esluhiöh.
aqua — za(n).
aqua fervida — zan kiahay.
aquam bibere — zanqua.
arbor — hui.
arcus coelestis — gfthÖrah.
a88o, are — icki(e)haschih.
audiamus mtssam — kignemi satoih.
auris — äenköhai kokah.
avunculus — gköong.
barba — guangSh.
bibo, ere — in qua.
bonus, a, um — schitz(o)koh.
brachium — guangähni üma.
brevis, e — ucrianang.
canto, are — minghiah.
capillus — a(e)n köh.
caput — hdrroh.
caro, nis — kÖa.
clamo, are — niangkö-Sh.
clericus — rokkeloh.
coelum — luitsche. '
coelebs — {jeie^schemho.
collum — guan kakoh.
calor — grangkah.
concumbcre volo cum uxore mea
— geröck schö ara hamachhang
hondong.
conlundo, ere — inghinühi.
coquo, ere — aschikiah.
corpus human um — schahaloh.
coia — guaeng geschuru.
cras — therü(a)gh.
culter — ghajahadöh.
caller magnus — (e)keschahöh.
dentes — anköh Ichoh.
diabolu8 — schih-hi&,
dies — ahhri.
digitus — guangähni tschöh.
digilus pedis — guang wati.
dormio, iire — montong.'
edo, edere — giniong-qua tancri.
eauous — kignemam.
ego — ilehgong v. micam.
evigilare — gunning.
farina — cahalschieihih.
femur — guang gelsu.
filia -*- krani(n)g.
filiu8 — kraning.
flavus, a, um — ghköthöhoch.
foedus, a, um — schihioehk,
schiohöh.
folium — erreh.
frater — kejackguanang.
frons, tis — acküh.
fugere — mainschepa*
hodie — thSÖnah.
ignis — uijköb, hiöghköh.
ille — hfcamhi.
inrans — guaning.
juvenis — nihiettang.
latus, a, um — jüani.
lavo, are — ohorong.
lingua — an(e)köh tschiale.
longus, a, um — iroro.
loquor, i — schackrih moni.
luna — häthie.
maccr, a, um — cobbi.
•) Von mir in der Mission von S. Pedro d'Alcantara aufgenommen. Vergl.
oben I. 344. Die eingeschlossenen Bachstaben werden dampf gehört.
20
Digitized by
Google
«ft
Gabmmsaii.
magnus, a, um — tau(n)göhoh.
mamma — guangähn iugara.
manus — guangähni krescbi nighör.
mare — zan hieh. . , %
marilus, conjux — geilsteheni.
mater — deuzeuhda, tolzöhntan.
mendacium — guaioningki.
mendax — jppghüh.,
meridies — zolzjio ronniqona.
mingo, ere — japk.
mulUis, a, uqi — hi (arreclis di-
giüs).
mulus, a, um — schackrih-hÖr
nasus — aenköh ninikph.
non — fy).^
nox — coplagerih.
obscurus, a, um — kloada.
oculus — aenköbrloh,
08, oris — aenkQh-tciolfah.
patella — guanggitnih.
pater — göhrnlan.
palera cucurbilina — kejacoh.
paucus, a, um, — tan fang,
peclus — guaeentoh.
perendie — tharuagh-lhong.
pingo, ere — etilz.
pinguis, e — jpghi,
pluvia — zan ranca.
propinque — sciami
pulcher, a, um — schiohoh, schi-
oijeh.
puella — nihiranygua,
ramus — erreh.
rivus — hedpjehedan.
ruber, a, um — hueaiclü(ofr.
sacerdos — cama^raram rokkeloh,
sal — eschiki.
saliva — jascjiö.
salto, are — jcko(e)ng-ni.,
sanguis — schoh.
satis — koikih.
6ecuris — keschake dokob.
sede! — one.
genügt -7- e^lahiöh, eschetahajeh.
sie, sane — hm.
socius, compater — kolakröh.
sol — jotze.
somnio, are — scha(u)ntöh.
soror — - sacr^alan» jacrah,a^a.
spuo, ere — njngkaöh,
slella — piong»
sura — guang galhie,
tempus malulinum, — higgiohoh,
heggionöh.
lenere — danko deren,
terra — , e\). ,
lonitru ~ zangorai.
tuguria mulla — löah-hi.-
tugurium metym — ocköafe töak
— suum — kook kiuh.
venor, ari — loemau ng.
venler — awganiukoh,
ventus — schikkih. v
vesper — ua-huana,
viridis, e — hitluht,
vivo, ere — iphuih.
umbilicus — guaeng ka.
unguis — guangäh nitscho.
mandiocca planla — casch.
tabacum — hiah,
palma buri ( Diplolhemium caude-
scens) — ßcheKoiroh.
palma batioba (Cocps bolryophora)
— arrosch.
Numeri
uhaoloh,
iflgu.
ingu-tahuete.
ing-hu6.
uch-hie. , ,
•) Die Bedeutung der verschiedenen Praefixa bei Theilen des menschlichen
Körpers: guang, aenköh u. s. w. (mein, dein, sein?) ist nicht sicher.
Digitized by
Google
Meniens.
156
MENIENS*).
aqua — sin.
arbor — hi.
arcus — huaa.
auris — incogä.
avis — sata.
barba — joge.,
brachium — ighlä.
calor — aniunggu.
capillus — iningg.
caput — inro.
caro,. nis '— ' ktonä.
Collum — inkid. '
cor — niroschi.
culter — keaiö.
dentes — jo.
domus — lufaral
dormio, he • — juridum.
edo, edere — juCua.
eo, is, ire (cito!) — ni.
farina raandioccae — • kaiti.
femor — aschi.
fiüus — camajo.
foedus, a, um — sali,
frater — atö.
herba — assö.
hodie — inu.
homo albus — pafif.
— niger — coata,
homines muHi — (uji.
ignis — jarü(i).
infans — canaia.
lac — anjü.
lignum -— minta.
longus, a, um — insche.
Itna — • t^
manus — incru.
marilus, conjux — cahe!
mordeo, ere — Imbrö. ".
morior, i — juni.
mortuus, a, um — scha-üia.
mulier — aschun.
nasus — inschiwö.
niger, a, um — cuala.
nox — ut&.
oculus — itfguftö.
os, oris — iniatago.
ovum — sacre.
pluma — inge.
pluvia — si.
pulcher, a, um — ingöte.
radix — kiaji.
rivus — sin, t
sagitla — haim.
sanguis — is6.
senex — schoeo. ' '
sie, s*ane — inu.
sol — schioji
Stella — pinia.
sylva '— - antö.
tetra — c.
venter — jundu.
venlus — jua.
dasypus — pa.
dasyproeta aguli : — onschö.
didelphis — cansche.
felis onca — kukiamü.
gallin a — • sascha.
banana — inerü.
mandiocca — kaiü.
2ea mays — kscho*
*) Aas Neuwied Reise Ü, 324. Dieses Rothwälsch hat wahrscheinlich auch
Worte aus den Idiomen der Neger, mit denen vermischt die Meniens
leben , aufgenommen. Vergl. oben I. 345.
Digitized by
Google
156
Cotox4.
C 0 T 0 X Ö*).
albus, a, um — kohoro, inkoheroN.
altus, a, um — hoinia.
adferre, adfer — ihana N.
aSr — anchoro N.
amita — schacrata.
annus — sankina. ,
aqua — sS.
arbor — sahie, hauue N.
arcus — goun v. cuan.
auris — nico, nichco.
avis — «chana N.
avunculus — gitiakoe.
bonus, a, um — koiki.
brachium — nichua v. uiohän.
brevis, e — crinahala.
cado, ere — kogerachka»
calcaneus (calx) — hoak.
calor — schahadio N.
canus, a, um — getakalim.
canto, are — hekegnahekupchkä N.
capillus — kä N., que. ,
caput — herö.
cerevisia e granis maydis (chica)
— inkeyua.
cinis — aechkeia N.
cochlear — cohljua (port.)
cognatus, a, um — gamakin.
Collum : — ninkhedio N.
corpus — huy.
coxa — ze.
crescere — hakegnähäroaehka N.
crus — tie.
culler — kediahado N., kihlihala.
currere — niani N,
cymba — hoinakä.
dare — adehö N.
da mihi — nechö N.
dentes — dio.
deus — gilhiao.
diabolus — gorrhy.
dies — hetioshama v. ariN. (tupice).
digitus v. digitorum articuli — ny-
hitiocrin.
— primus — inhindio N.
— secundus — ndiachhiä N.
— tertius — ndioeno N.
— quartus — ndioegra N.
do, dare — adehö.
dominus — hoay.
— meus — .my hoay.
dormio, ire — hakegnohodokkö N.
edo, ere — niukua.
ego — cchcha.
eo, is, ire — man.
femina — krochediora N.
filia — kiachkrarä.
filius — kediäkra v. geuecra,
flare — sckki N.
flavus, a, um — hluy.
flos — huänhindö.
flumen — kedochhiä N.
folium — SrS.
•) Vergl. diese Beitrage L 344. 346. Die Horde wurde uns mit verschiede-
nen Namen: Cotoxö, Cutachö, Catachö bezeichnet Sie soll am nächsten
mit den Catathoys zusammenhängen, deren Rothwälsch dasselbe ist Das
gegebene Worte rverzeichniss wurde in S. Pedro d'Alcantara aus dem Munde
eines Indianers aufgenommen, der sich selbst Cotoxö nannte. Es stimmt
am meisten mit demjenigen, welches der Hr. Prinz v. Neuwied (Heise IL
325) von Mongoyos oder Camacans aufgezeichnet hat. Viele Wörter in
beiden sind identisch ; die aus der Sammlung des Prinzen allein herrühren-
den sind durch N. unterschieden. Diese Banden, welche am Rio Pardo
wohnen, sind in erklärtem Kriegstande mit den Pataxös und Botocudos.
Digitized by
Google
CotoxA.
157
formen — &ck6 N.
frater — kiachkoadan v. .ehilon. '
frigus — schahhadioin N-
fron 8/ tis -*- ake.
fructu8 — keränaV
fulgur . — taahochko. .
furca — kiljalotse. -
gramen — kai N-
hamus — kediah&ie N,
hebdomas — njohaku.
herba — kai.
hooao albus — boa y, y.buuikorö.
— aethiopsin Brasilia nalU8-(c*ifllo)
— khohada,
— niger ex Africa (da cosia) ; —
khohada heje.
— aeihiopissa — khohada euje.
— seroiaelhiops — kediachka N.
ignis — diachke N. tiakihl.
iofans — karetju, koinin N.
insula — kahoi N.
jacere — koiouT N.
juvenis — crenan N.
labi — kogerachka N.
lao — hiüji.
lapis — kea N. v. ki&ng.
Ugnum — huy v» hoindä N.
lingua — diaeberä.
longus, a, um — nirroibo.
loquor, i — schakrere JJ.
lumbus — kedae JJ.
luna — hidie v. hädia N»
lux — icbke N,
mala — diahaiä N.
mamiM — aiuera.
magnus, a, um -« irö-oro, iro-
orö N.
manus — nihitio v. ninkre N»
mare — sonjun-sonhiä N. .
marilus, eonjux — hiiemä.
mater — tizil.
membrum vir. — hinke.
— fem. — creca.
mendacium — nechionän N.
mentum — nichkaran N.
mons — kerS N. v. kri.
mons altus — kirö.
morior* mori — endiäna.
mortuu8, a, um — endieae N*
multus, a, um — hiebie v* «u-
hiähiä N. . , , \
mulier ,— kroohedicra. .
nasus — nihieko N., niika,
neeare >- \tendechedau N.
niger, a, um — koacheda N. tah.
nihil — hatscbhoho N.
non (negalio) -»- maachi yf mo-
schi N. ' . .! ■
nox — huacolin v. huer&.v. hue~
rachka ty
occido, ere — henfechedan.
oculus — kilho* kedö N.
occasus 8oÜs — hiozora. -
os, oris — bäräko.
— oseis — tächketse/N.
papilio —f 8cbakrere N-
parvus, ay um — krabado N,
paler — kihela v. keanda N.
patera cucurbitma. >— keräckka,
keräcbka N.
paucu8, a, uro ^- muitiauhata.
pectus — nihuy, v. knioehbere N.
pes — boate v. uadä N.
pingo, ere — nndara,
piscis — huan, hu4 W.
pluvia — tso rachka.
pollex — ned.es N.
pons — hondia N.
puella — nihiela.
puer — kroketwa.
pulcher. a, um — schoho.
radix — käse,
ramus — hanikrejr.
rete — huerachkachka.
rivus — canhoa N.
ruber, a, um — hyroh v. kohira N.
sabulum — aedäengarani N.
saccharum — acbicagra. (assucar
port.)
sal — eschke &L
sagitla — huün, hoag, hoay N.
— cum uncis (periaque) hoahiäN.
acumine (taboca) — kne-
niäuä N.
— pro aviculis (virote) — hua-
grä N.
Digitized by
Google
158
<totoxd.
salto, aW'1-*' Neotri.-1
Jatoguis *-** kediö.
securis — jakedöchkö.
semiaelhiops *— toyökaWetira v. ke-
diachka.
semiaetbiöpissa l-t- kyakakaketira-
hue.
serpens — tf»
<«nex,' Veto» **- slahie N.
sicera — schikakakati.
*&l — hiosö v. hioze.
sie (affirm. ) — loho, koki N.
soror •**- ithedofa N.
spina — hohia* N.
Stella — peo N., pifto.
supra — hoecho& N. ■
sylvä — tbko v. dochodiä N.
telum pyriwft — kiakö N.
tempuft matatiftum — fctäorre.
terra •*— ■£.
temitfu -*— sank ©ray.
tu8sis — cogerä N.
tugurfomi — dea tf. v. Utfak.
ümWlicws — nföka,
unguis — nifertioca.
urere — undse^o N.
uxor — hiagra.
— mea — my-ahiagra,
venter — knfoptftcb.
vadere — man W.
ventus — hedjeokfke N. v. schiky.
veru — ohindiö N.
vesper — häalja,
via — hya N.
vir — hiiema N.
viridis, e — itifaU
volare — bohindoobko N.
töinneri: 1 yhoelo.
2 fce.
3 i*e-tc*hueto.
4 ize-te-scheze.
5 ize-te-4che*6"hue.
tapirus (anta) •«£- here, terfi N.
bos"— »heripoh, herer6 N.
vacca — 6eripra,
dasyproeta aguli — > bohioft N.
equus — cavaro (port)
dasypus gigas — panka-hifi. W.
— tricinetus — fedara H.
cervus rufus — haringuara.'
— simplicifröns — henä.
felis onca — tiuke-bi6; jake~4e>6 S.
— — nigra — jak6-hy& N.
-j-ii 'pardalis -^— kypohen j kröch»
tot* N. '
— concolor (susuarana) — jako-
— köara N. *
canis — tiak6.
mynhecophaga jubata — pera N.
simia (eebws) — efo, catm N.
— mycetes — hik&
sus domestieas — küa-hhrochda W.
nasua — pitakö.
dicolyles labiatus — kuga, büabii N.
crax alector — schaeheda N.
psütacu8 ararauna — gangaje.
— macao — schoke, tschokä N.
— ara (geitefice) — ntrraoh.
penelope jacuttaga -— teebanensfi M.
— jacupemba — BchaheiäN.
crotalus — tifctihe.
elaps — 4iderä N.
sueuriuh (boa icytale) — klahiht,
kta-hia N.
schiraraca (bolhrops) — *- tigitan, dka-
hiä N.
giboja boa cenchria •**- Jriny.
papilio — jaquir£ (Ulpic*)*.
zea mays — kethiö.
musa (banana) «*- taio.
fabae — ^inji v. *<egn& N.
Digitized by
Google
Twuaü.
109
TECUN A*).
albus, a, um — tcho-un.
aqua — aaai-tchu.
arbor — nahi.
arcus — oaria.
audio, ire — ninainu S.
auditU8 — tasioemo S.
auris — nachi-nai, tasinü S.
avia — nooeyte S.
avunculus — ooe S.
avus — dooe S.
bibo, erc — ae 8.
brachium — nacha-qui, sausaküüS.
brevis — nu-u-y S.
caco, are — poftra S.
calcaneus (calx) — sausynekufuS.
canto, are — tschüe 9.
capilli — naiai.
capiHus — layaoe S.
caput — nahairoo, (aeru S.
cilia — nahi-lcho-natai.
clamo, are — hyka oekoeü S. '"
clavicula — tomu S.
coelum — dahorr, naahe S.
coeruleus, a, um — schaün S.,ia-un.
cognatus — sauene 8.
Collum — narai-mon, tana-a S.
connubo, ere — hya-bosama S.
cor — man-hi, maune 8.
corpus' — sauunegu S.
corlex — nai-cha-mon.
costa — sauka S.
coxa — aua S.
cra8 — pahma S.
crus — tapai-rai-mon, sapara S.
cymba — ho-hai.
dens — tapüta S.
deus — tupana, tuparj S.
diabolus — hoho, ho-o S.
dies — hunoeön S.
digilus — tamai, schunaaS.
— pedis — - saasflpale S.
domus (tugurium) — y S.
dormio, ire — yp£ S.
edof ere — sibu S.
ego : — schama-pokü S.
femina — niat. J
femur — saparemago S.
filia — temaakan S.
filius — temaakan S.
flavus, a#j um — nda-hun.
flo8 — hacha-cou, alupan S.
fluvius — ta-li.
folium — tri, naiatuS,
frater — sauenoene S.
frons — naka-tai, tacate S.
fructus — na-rai-ho.
fulgur — hahaimakai, aemakü S.
genae — namalai.
gusto, are — yaka S.
hasta — na-ni.
hepar — saukanaka S.
herba — mahai.
•) Die Tecunas (Ticunas, Tucunas), am Solimdes bei Olivenza, Tabatlriga
and jenseits der Westgrenze Brasiliens bis Pebas zerstreut ansässig und
mit den europäischen Ansiedlern in Verkehr, sind auch mit andern be*
naebbarten Horden viellach gemischt Irrthümlich werden sie von den
Spaniern in Maynas (Mitbridates III. 612) rai* den Chumaaas zusammen*
geworfen, (Martius, Reise lIL 1206). Sie haben ihre Stammsprache mit
vielen fremden Elementen versetzt, und wandeln, sie fortwährend ab. Diess
gebt auch aus der Yergleichung der Wörter hervor, die von Spix und
von Gastelnan (Expedit. V. 298) an denselben orten notirt wurden. Big
von Ersterem aufgezeichneten haben wir, wenn sie nicht mit jenen
CastelnauV überein- oder nur bei Spix vorkommen durch 8. bezeichnet,
Digitized by
Google
160
Te^una.
hesperus — neamauneu S.
homo — yatu S.
homines mulli — muuschy.umnaS.
— pauci — noepu tuunä S.
humerus — saulschunan S.
humus — nane S. ,
ignis — heu-heu,.oeü S.
infaus — l*ua, poanS,
lac arboris — nagai»
labium — tabera S.
lacus — nata, nalaaS. ,,
lapis — nola S. ,.
lavo, are — aya S.
lavare vesles — yausikelay S.
lignum — ninaikai, nay S.
lingua — r kohny S.
longus, a, um. — mahü S. ,
lumen — ho-muri.
luna — lahuaimakai, taua makü S.
(blasse Sonne). .
luna nova — oeaneS.
— plena — loeu S.
magus — yuila S.
mamma — saunyü S.
man us . — tapamai, same $.
mater — temahe S.
membrum virile — zaperema S.
— mul. — bocatüü S.
mentum ~- nalchinago,
mingo, ere — gua,yaköe S.
inoös — mapani.
mors — napuh S.
morior, i — koyschu S.
multus, a, um — mujschima S.
(port.?)
nasus — naran, taran S,
nidus avis — huairian.
niger,a,um — hua-huai, guy-yyS.
non — lahun, tau-u S.
nos — schü-ema S* ,
nox -t- zitaü S.
nubes — guaani. ''.
occiput — taflehipakape1 8.
öcultfs — nehäai, taelu S.
orion — 7 palle toe ean S.
ost oris — naha, laaS.
palma ro#nus — same S.
paler. — arialu & i •
paucus, a, um — noepü S.
peclus — tarai-mon, lataniki S.
i pe$ -*•+ nqcou-tai, saparema S.
piscis'' — chota.
pluvia — pokai.
profundus, a, tun — quneu S.
puella — pana S.
puer — hoetüla S. ,
radix — nai-ja-quai, naimau S.
ramus — gehabte, S.
rivus — natu*
ruber, a, um -r- ina-ha, taüu S.
sabulum — nanaikai.
sagilta — dai-aai,
sane, sie, rede — un, ema-kü S.
sanguis — sauki S. .
scapula — leru S.
senex — yaquöe S.„.
serpens — ada-pai
sidera — enla.
sol — iakai, yakü S.
soror — saüegan S.
Stella — oela S.
sternuo, ere, — bailschu S.
supercilia — nanga-lai,
sylva — nuimakalü S.
tempus maluunum — hunoeluin S.
terra — -uaaima, noame S.
testiculi — sauzare S.
ionilru — nanai, aemakü S.
tu — r ku-uma-pokü S.
lugtufium — tii. •
tubus expladeqdis sagttlis — hi-hai.
umbilicus — , saua pelunaa S.,
unguis — tapa-lai, sapajü S.
venenum — go-rai.
venor, ari — hyaquenü S.
venter — tugai.
vesper — yauanoc S.
via -7- nam*
video, ere — neoae S.
vir — iatk
visce/a '• — Baunita S.
vivo, ere — mahu S.
Numeri: 1 huia, wuü S.
2 Urai-haipeu, tahre-pü S.
3 tamai-haipeu» lahme -
. pü &
Digitized by
Google
Tecuna. Catoquina.
iei
Numeri
4
agai - makai , agümu -
ghü S.
canis et ligris — - hau.
simia — n au -hai.
5
huia - mai - hai - poi, uy -
me-he-epu S.
tapirus — rtaki.
crax — hua-lio.
6
7
nahai - mai - hai - pal
nahai - mai - huai - hai -
psiltacus — uai-hu.
psillacus ara — no-hi.
8
poi.
nahi- mai - huai - tarai.
crocodilus — coya.
musae fruclus — pohi.
9
nahi- mai-huai-mai-quai.
radix mandioccae — tihai.
10
go - mai - huai - hai - poi,
dhameghu S.
oryza — aualiy.
CATOQUINA*).
albus, a, um — parany.
altus, a, um — golhiö.
amita — ynay.
anima — hatschapa.
anus — huaite.
aqua — uala-hy.
arbor — oma.
avia — hoa.
avis — ghuati yu-nany.
avteula — ghyochghong.
auditus — my.
auris — masaehta.
avunculus — mü.
avus — paich-ghila.
axilla — purilaky.
bibo, ere — uataiyhu.
brachium — pang.
brevis — ghuruchlüö.
caco — toh.
calcaneus - — yta ghung.
canto — uaigpa.
capillus — ghylat.
caput — ghy.
cilium — yghorapai.
clamo — ghonily-yuka M., ghony-
he S.
clavicula — urughu-ang.
coelum — gholö.
coeruleus, a, um — aaubilikny.
crus — haischaua-ghu.
Collum — ghyuan.
connubo — yra.
conlundo — ulchaghlsak.
cor — tyaghanpu.
corpus — nya-ha.
coxa — alagharo-an.
cras — lüu hang,
crus — kaischaua-ghu.
cubitus — pangäghy.
dens — y.
deus — tamakory.
diabolus — atschapa.
dies — upära.
digilus — paghoun-upüe.
digilorum articuli — paghy-ghoa
ghaghy.
— inlervallum — paghou-püera.
digili pedis — yghung-pury.
*) Das Vocabular dieser stark gemischten Horde ist von Spix an einem Bei-
flusse des Jurua* ohne Namen (mit schwarzem Wasser) noUrt worden.
21
Digitized by
Google
162
Catoquina.
dormio — gbitaeg.
edo (edere) — Ischaöachampui.
faux — hurighu.
femur — tepöto.
filia — opazin-ya.
filius — ghubatzy.
flavus — ghitapa-pariny.
flos — ghiipong.
folium — haghpapany.
frater — y-uty.
fron s, üs — lomuluku.
fructu8 — uarapy.
hebdomas — toiny-huiny.
hepar — Iza.
hodie — anitong miny.
homo — eu.
numerus — pangmä.
ignis — ychla.
infans — upasinlelo.
labium — nusuta.
lapis — ghaüru.
lavo — gholy.
lavare vestes — tsehupa»pama.
lingua — noghö.
longus. — zainy.
ludo — opuy.
Iumbu8 — mylaighy.
luna — wahlya*
— prima — uakoiky.
— nova — puaüa.
— plena — nuang.
magus — baü&
mamma — nya.
man us — paghy.
marilus — oby.
mater — nayu.
membrum vir. — tsachpua.
— mul. — püera.
meridies — schalaha.
mingo — titzik.
mons — honglukuba.
morior — tsikü.
mulier — * aina.
multus — ghoy.
nasus — opaghpö.
niger — tekniny.
non — pag.
nox — ty&ny.
nox media — ghunüty.
occiput — ghitata.
oculus — ygho.
orion — * ghoiny.
ovum — bo.
08, ori8 — nunaghy.
palma manus — paghirau.
palella — aghy-lsehoroaghü.
pater — payü.
paucus — püery.
pectus — tschamäna-ghyla,
pes tolus — achman.
pleiades — Ischiriko-hoiny.
podex — alata.
poples — aghy-mutä.
profundus — turu.
puella — aiuapazy.
puer — aporhäny.
ramus — opina.
ruber — puichny.
sanguis — mimy.
scapula — puritaku.
senex — hnrang pany.
sie, rede, sane — hang.
sol — tscha.
soror — hyoiny.
Stella — Ichiriko.
supercilium — ghoala.
sylva — haghpa.
tempus matui. — upaxa-potany.
terra — houng.
lesticuli — paraghonpu.
venor — tsang.
venter — my.
ventus — huany.
vesper — utyai-any.
ve6pere — uly-athy.
vivo — uang.
umbilicus — tschuru-laghmy.
unguis — paghou-ghira.
volo — yukwü.
Numeri: 1 heghykly.
2 upaüa.
3 lupaua,
4 hoyhan.
tapirus — mü.
bos — mu ghy&riy.
cervus — pachsy.
Digitized by
Google
Catoqu^i
ioa8.
/*
163
caelogeoys paca — ghyüa.
dasyprocta aguti — tsumä.
nasua — ualzü.
hydrochoerus capibara — uarigh-
cäina.
dieotyles labiatus (laiacu) — uriry.
— torquatus(taitelu) — hütschans.
aleles paniacus (coala) — huitzä.
lagothrix Humboldti (barrigudo) —
ghumutscha.
callilhrix cuprea (oyapuca) — nurry.
cebus gracüis (caiara) — uayu-po-
nary.
brachyurus ouacary (uacary) —
hororu-panary.
mycetes fuscus (guariba) — caighnä.
callilhrix seiureus (de bocca preta)
— ghatsyghaly.
gallicüs vitlata (xupara) — buatzy.
felis onca — pülha.
— — prela — pülha-techana.
— coneolor (eusuarana) — pütha-
püma.
manalus (goaraba) — tschupuna.
delphinus (bodo) — mapikaly.
anaß (silveslris) — uamura, uang-
ping.
gallina — taughara.
gallus — taugharaupy.
psittacus — uaru.
psitlaculus — tiritiry.
ara vermelho (macao) — ghaüap.
— amarello (aracanga) — ghauap-
arary.
— saracura (araraura) — ghong-täly.
penelope marail (jacu) — tebf.
— cumanensis (cujuby) — ghu-
suy.
crax urumutura — um routum.
— tuberosa (de vargem) — pin-
ghyby.
— globulosa (mutum de faba) —
ghiauyuchnatiy.
mareca (anas) — unaragha.
ardea egretla (garca branca) — ta-
nuy-ghany.
falco brasil. caracara — tätha.
falco urubülinga — puaüa.
colymbus (mergulhäo) — ghatoa.
ciconia americana (magoary) —
yanuraqa.
calhartes aura (urubu) — ghula-
patscha.
calhartes papa (gaviäo real) —
pauary.
psopbia crepilans (jacami) — ma-
ghory.
etnys amazonica — ghauu.
— jabuly — ghaughuritan.
— tracaxa — ghauschigha.
— firabriata — munü.
bufo — hyaya-
serpens: araramboya — hychpaog.
— paranamboya — teikteikang.
— jiraraca (bolhrops) — surughu-
chgu.
— sucuruhy (eunectes murinus) —
mapyry.
— surucucu — ghabughabu.
elaps corallinu8 — notoruru.
crocodilus niger — ghalsehu.
— jacare-tinga — ghayuchpasany.
cameleon (cenemby) — matzu.
piscis: Umpake — ghomapurüG.
— 8orubim — » oruilny. x
— acara — maghunata.
— pirarucii (sudis gigas) — uüa.
— pirarara (phraelocepaalus) —
ghauangghulung.
— sardinha — surupy-pyang.
— piranha (serrasalmo) — yog.
— pescado -#- bahma.
— 8olea — wyma,_
— lucunare — nuahurana.
— xaragy — yalikong.
— candirü (cetopsis) — ghanyru.
— pira catinga — tod.
— raia — hychna.
concha (ytanga) — tschirü.
culex (carapana) — naog.
tabanus (mutüca) — pochna.
simulium (pium) — pitiky.
musca (maraim) — uapyzy.
scarabaeus — piri-ghulo.
Digitized by
Google
164
Corotü.
CORETÜ*).
aer — namulöghöre.
albus, a, um — poorurö.
anima — schiaackö.
animal — übrige
aqua — coolabu.
arbor — toockö.
arcus — batologb.
audio, ire — ucköamutuschtbä.
auris — giamubänalagh.
avia — - sifngo.
avis — ovaihia.
avunculus — siregiaeecke.
avus — siingo.
bibo, ere — töngoha.
bellum gererc — tapöaini.
brachium — rikiaepo.
brevis — cunüröckö.
capiUus — rohore.
captivus — tanagüniaschi.
caput — siroho.
caro — tscbigkiaihri.
coelum — raomölögörö.
«oeruleus — tauapürürö.
Collum — - oahückö.
connubo, ere — menkiängcauini
(le volo).
corpus — sibüri.
eoxa — sirütothohärö.
crus — sinagöbö.
cubitus — Ugaätondö.
cutis, peius — tschihiri.
dens — cöohürö.
deus — numupalüghtSrS.
digitus — mamuia.
digitus pedis minimus — sicko-
hoiohoiagö.
dotnus (tugurium) — uübri.
dormio, ire tacköahäh.
dorsum — aetahührö.
edo, ere — lapaköhäh.
ego — jtföbö.
farina — aüütubri.
femina — noomi.
femur — sirütbö.
filia — 8imagö.
filius — simago.
flavus, a um — aeoagörö.
flos — terühgörö.
fluvius — hoogorö.
foedus, a, um — läoaro.
folium — joogörö.
frater — poothü (engl. th).
frons — siekuajurisarö.
fruclus — telugöro.
fulgur — uächha.
genu — siöcuiahö.
gusto, are — tiriniuschituäha.
gutlur — oahülörö.
hallus — cohagiö.
hesperus — öbarubä.
homo — läaae.
bostis — sibäbjü,
numerus — giacomelö.
ignis — ae-gacae.
juvenis — uänogh&ingö.
labium — liserassa.
lac — übäre.
lacerla — guelata(o)ban.
lacertus — ligäcoambü.
latus, a, um — joohö.
lavo, are — tageniahau
lingua — biamöleckö.
longus, a, um — jäürürö.
•) Von Martins ans dem Monde des Principals Pachicd aufgenommen, in
S. Joao do Principe am Yupara, Reise III. 1221.
Digitized by
Google
Coretü.
W5
lucifer — gololölü.
luna — ahüa, haiapuckCL
— nova (interlunium) — ahM-
mamaquö.
— plena — ahüa-hannagü.
magnus, a, um — aanarö.
mala — Üsöbaturö.
manus — simahapo.
mare — ögohönarö.
maier — - tsaacko.
membrum vir. — nuurüri.
— mul. — janärö.
meridies — giatühälari.
meus, a, um — silüre.
mingo, ere — ickaunonü.
mons — önumachnlraaglhö.
mors — onumachnlmae'thö.
morior, i — guüriöhmi.
mortuus, a, um — lagüghölütze.
multus, a, um — ahne,
mulier — noömi.
nasus — caumea.
niger, a, um — tauapückgo.
non — manihrT.
nox — taneitschi.
occido, ere — giliani.
oculus — siackockö.
olfacio, ere — uizihä.
omnes — tö(a)ole.
orion — gualschüö.
oro, are — tah4 thüaguri tubana
(Gott schmeichefn).
08, ori8 — lüssäpö.
— , Ossis — guahri.
patella — siöcuüahö.
pater — Isaackö. *)
paucus, a, um — jö(a)he.
peclus — jamöcöcolorö.
pes — coholö.
pingo, ere — jaconi.
pinguis, e — laaisöurä.
plantare — tifüpahani.
pleiades — güauaguari.
pluma — gkiäjari.
puleber, a, um — jöhengö.
radix — r tataanre.
ruber, a, um — siarürö.
sagitta — güa necke.
salto, are — oepaijöhaina,
sanguis — liähri.
sapio, ere — tirirü usabituähä.
senex — poückgö.
serpens — hahija,
6epetio, ire — guahöini.
sibilo, are — auwiöhaina.
sie, sane — ühü (dentibus clau-
818).
sicera — tiriräjungeuni (desidero
siceram).
sol — h&-i§.
Stella — jockohöh.
supercilia — jiackonöckela(u).
sylva — joogöre.
lempus matutinum — bolfirügarogari.
terra — gaira.
testiculi — taiana.
tonitru — ucbhalalachali.
traho, ere — naguniuini waaschi.
lu — müeghu (engl. gh).
luus — mählure.
venor, ari — latonüäh (eamus ve-
nalum — tama tonuahä).
venter — sihagäcke.
vesper — lärüri.
video, ere — tacköaahä.
viridis, e — taumanüru.
vivo, ere — uwachuckü.
umbilicus — töomuckö.
unguis — mamorasso.
volo, velle — ickiangeauini.
Numeri: 1 nämaegö.
2 l&ghaga.
3 matschira giamacke.
4 namalicke ninicke.
5 mahapüjohe. *
6 ahare ale namaije.
*) Die Brasilianer finden hier lsak oder Jacob und eine Andentang jüdischer
Abstammung.
Digitized by
Google
16t
CorettL
Numeri: 7 naharegaiö.
8 maschiragaio-ahareale.
9 inamaio-tunturi.
10 roarou gaghuä.
100 namamacumutairi.
felis onca — ja-i.
lapirus — uwäqui.
bos — uwäqui eocküha (lapirus
cicur).
cervus — ja-ma.
dicolyles — zaese.
hydrochoerus capivara — giäto.
coelogenys paea — zaroe.
dasyprocta aguli — po(a)otö.
nasua — wihL
crocodilus — guhckia.
bufo — tangiaecko.
rana — tobniacä.
scarabaeus — jäickisu
musa (banana) — ojögüari.
Digitized by LjOOQ IC
GEITIS GOYATACAS*)
DIALECTI VABIAE.
COROP 0*).
abi! — ga-mu.
aerv ventus — naran djola.
aelhiops — tchsaklabn Seh.
albus, a, um — qualla, guathamaSch.
altus, a, um — pe-eöa.
amare — neka-ni-teu.
anima — oitame.
animal — orug.
aqua — leign.
arbor — mai-man-kro4, mebn Seh.
arcus — oesoy, kokschaign Seh.
avis — lignam.
auris — cölim, kohrign Seh.
bibere — söme.
bibo — eigna-sch6pta Seh.
bonus, a, um — teranka (poranga :
lupi).
brachium — tschambrim.
cantare — gangre.
capilli — itsche.
caput — pilao, ibdaign Seh.
cera — bakidsäi Seh.
caro, rnis — egneine.
chorda arcus — kokschaid - schidn
Seh.
cilo — ga-hoy-pä.
cor, dis — ekke.
cornu — koü.
cras — herinante.
eulter — l8chilschayng.
da mihi — ga pü.
denies — schorim, schorign Seh.
deus — tupan, tophün Seh.
diabolus, daemon — injaüran Seh.
digitus — nhatscharn.
dolor — ectschuman.
dormire — mamnom.
edere — mankschina.
edamus! — - mugnadschi Seh.
ego — eign.
esnrio — mak-bagn-chruan Seh.
falsus, a, um (non verus) — schita.
filia — ectö-boe'mm.
filius meus est — eetogn - hun
Seh.
I — ecton, eetogn Seh.
•) Vergl. diese Beiträge I. S. 307.
••) Seh. = Schott in Nachrichten v. d. Oestr. Natnrfonch. in Brasil. IL 48.
Digitized by
Google
168
Coropö.
flavus, a, um — lehailakäma Seh.
fluvius — cuang.
folium — tschuptsche Seh.
frater — eschatai.
frigid us a, um — ischektame.
frons, üs — pole.
fruclus — rnemptä.
fulmen, tonilru — le-pu-po-ne.
habeo — papa.
habesnc iagiHam? «•- trek, päd
padn pa? Seh.
non habeo — brok pa Seh.
herba — schapueo. . #
hcri — kaya.
hodie — hohra.
homo albus — chraiobn Seh.
femina alba — chraiobn-bai Seh.
sum homo albus — ekta ehraiob-
hün Seh.
ignis — ke.
illi, hi — uamtschone.
is, ille — mam.
infans — schapö-ma.
infra — auwe.
jugulum — lschiuü-ne.
lac — endjoclane.
lapis — nam.
lignum — ke.
lingua — lup6.
loquor — eigna higuba Seh.
luna — nasc£.
lux — pose>m.
mamma mulrebris — tschokladn
Seh.
— viri — puara Seh.
manus — schambri, tschambhm.
schambrign Seh.
maier — eclan, aian Seh.
meus, a, um — eign-junhün Seh.
mons — pre-hereu.
mori — ninguim.
, mulier — boeman.
multum — anguim, ipaignje Seh.
nasus — schirong.
niger, a, um — nanan Seh.
nihil — tschi.
nos — eig-mam-eign-mun Seh.
aox — merkidan.
oculus — ualim, chuarign Seh.
os, oris — lschore\
ovum — t£me.
parvus, a, um — tugnapä.
paler — ecla, eklagn Seh.
patera cueurbiuna — tulschay.
pellis — tschamnakdsai Seh.
pc8 — Isehambrim.
piscis — heran g.
pluma — mam, up*»lscbe Seh.
phivia — leign:
pollex — Ischambrin chriüna Seh.
prpfundu8,,a, um — do6-papa.
radix 7- mempsehinta.
ruber, a, um — mukeruru, aluchru-
ruma Seh.
sabulum — cüi-füi.
sagilla — pahn, padn Seh.
sane, rede — ja.
sanguis — icu.
securis — kfuin, gehuagn Seh.
serpens — kanjan Seh.
serra — chmebkanditschina Seh.
sicera — uaniüm.
sidera — djuri.
sol — nasceun.
supra — p£wa.
sylva — mebndai Seh.
tarde — pam-me-pa.
lerra — harne,
lu — nime-nen Seh.
luus — nen-junhün Seh.
domus, lugurium — seheh-me.
veni hue — ga-nam.
Veras, a, um — pserunhun Seh.
venter — itsehin.
ve8lia — mebdschidn Seh.
vir — goai-man.
vos — jang-yaume.
Numeri: 1 mam, ipaign Seh.
2 gringrim, alinkrin Seh.
3 palepakon, palapakun
Seh.
4 pale-pe-mesch£, patapa-*
mase Seh.
5 sehambri-lschiUa.
10? tschambrindaine Seh.
eanis — teoklome.
Digitized by
Google
Coropö. Macbaculi v. Maohacali.
189
felis — schape\
gallus — Ischefuame.
sus — tekenam.
blatla orientalis — ngrinngrin Seh.
psiltacus ara — kakagn Seh.
mandiocca — k6n.
polio fermentata e mandiocca
zea: kolkusschauqid $ch.
labacum — aptschign.
zea mays — ischumnam.
vel
MACHACULI, MACHACALI*).
aethiops — tapagnon N.
arbor — abaai.
arcus — tsayha N.
aqua — conaham, eunaan N.
aurum — tagniba N.
bibere aquam — conatchum.
brachiom — nhimnoi, nipnoi N.
capillus — imde, inten N.
caput — imtonhom.
caro — tiuagin N.
cor, dis — idkegna N.
crus — ken6.
cymba — abascoi N.
denies — tsooi.
deus — tupan, tupa N.
digiti — nhirocoton.
digitus — «gnipkelakam N.
dormio, ire — raonon.
Camus — niamamü N.
edere — tomon, tigman N.
facies — meagnio N.
fames — - tomamin.
femina — atitiom, etiatün N.
femur — tcheenoi.
fluvius — iueoy N.
fraler — idnooy N.
fruclus arboris sapucaia (Lecythis)
— eaiau
folgur — tanjanam N.
genu — cupache.
gramen — sebiui N.
homo albus — creban N.
ignis — kö (o surdum) , kesch-
mam N.
lignum — ke.
luna — pua.
magnus — tacotehum.
mamma — tsietan.
manu8 — nhimcotoi, agnibklan N.
mons — agnina,
nasus — nilsicoe.
oculus — ingue, idcay N.
os, oris — nhieoi.
ovum — nipüm N.
pectus — itkeraatan N.
permagnus — miplsotoi.
pes — pata, idpata N.
piscis — maam N.
pulcher, a, um — epai N.
sagilla — paban.
sanguis — idkäng N.
securis — pum N.
8imia — kSschniong N.
8ol — apocal
spina — minniam N.
stellae — achi.
telum pyrium — bibcoy N.
tonitru — tätina N.
tugurium — beär N.
vir — idpin N.
*) Aus S. Hifcrire Voy. dans les prov. de Rio de Janeiro et de Minas Geraös.
IL 213 und Prinz v. Neuwied Reise IL 318 (N.)
22
Digitized by
Google
170
Capoxö, Cumanachö, Panh&me.
CAPOXÖ, CUMANACHÖ, PANHÄME*).
abscoodere — schatome.
accendere — nucai.
acumen — coikan.
aegrotus, a, um — atpay.
aelhiopissa — tabagniuh tib.
aethiops infans — tabagniuh atlöh.
semiaethiops — tupping.
alligare — icus-uim.
ambulare — mamü.
amita — ataj.
anima — njajmi.
aqua — cona-an-cunaan.
arbor — abaay.
arcus — paninhame-tiayhä.
argilla — canacou.
ascendere — pevamri.
audire — coptapan.
auris — nipicoi.
aurum — taiuba-tagniba.
avus — acainan.
barba — njidaü.
bibere — ascheau.
bonus, a, um — painan.
brachium — inminoan nipoi.
brevis, e — ingam.
caecus, a, um — caindan.
calor — amegpä.
capillus — indan.
caput — palanjon.
cavus, a, um — copiachoj.
caro — Bchonjinan-üungin.
cocblear — codaschaj.
coctus, a, um — vama.
coelum — pecoj.
coire — njasquaam.
cor — idkegna.
coxa — in8cheinon.
crassus, a, um — truschü (torussü:
lupi).
crus — icane.
culter — puülaj.,
cymba — abascoY.
decumbere — moinjanam.
cupido — chimiain.
dentes — schuoj.
deoreum — cüp.
deus — topa, tup4.
diaboius — ninjavo-o.
digitus — egnipkelakam.
dolere — nipischaj.
dolor — aschimin.
dominus — njum.
domus — beär.
dormire — mono,
dulce — 8chuipei.
durus, a, um — c&ung-.
edere — veman tigman.
ego — iman.
eo, ire — manjamö njamon coilmü.
fames — mihimim.
farina mandioccae -— cön.
facere — ima.
farrago — naconuschaj.
faslidium — vanime.
ferrum — pib.
filum — vakehim.
flere — coitiscbacanon.
flumen — itacoy N.
foris — veta cuva.
f rater — idnooy.
frigidus, a, um — schaeme.
fugere — mainschepa.
fulgur, — ithög tanjanam.
furor, ari — ascbipehe.
*) Vergl. oben I. 309. — Diese Liste, mit portugiesischer Schreibung, ist in
Minas Novas von Personen, welche sich um die Civilisation der Indianer
bemühten, aufgenommen worden. Wo nur Ein Wort steht, wird es von
den drei Banden gemeinsam gebraucht, wo zwei, gehört das zweite den
Cumanachtfs oder Panhtfmes an.
Digitized by
Google
Capoxd, Cumanacbo, Panhame.
1T1
gemere — schasch.
gignere — itognam.
gravidus — itoman.
herba — schiüi.
homo — colomi idpin.
— albus — topi creban.
— niger — tapagnon.
ignis — kä kescham.
incoctus, a, um — inim.
in firm us, a, um — njinja pau.
intus — velaschoj.
judex — ape hum&n.
labor — mapisch&.
lac — paischame.
laetitia — nka-tonu.
laevorsum — nipische.
lapis — cutaj.
largus, a, um — pat6.
lavare — valischö.
ngnum — itan, ca abucaj, ke.
lingua — schapetan.
longus, a, um — • itoita.
loqui — atai.
lucifer — aschojinam.
luna — pua.
madidus — kevi.
magnus, a, um — apul4, schej.
mamma — schet&.
man us — nipeoto, agnibktän.
mare — conascheä.
roarita — aschetan.
roater — äschern.
membrum virile — schucaj.
mendacium — schemain.
meus, a, um — on.
mingere — inschan.
mixtus, a, um — njonain.
mons — agninä.
mon8 veneris — jevi.
morbus — pacon.
morluu8, a, um' — nja njami.
raulier — conj&n atilion.
mullus, a, um — njunaj.
nasus — nischicoj.
negare — pui.
nervus — coschaj.
niger, a, um — tau.
non — aptou pinjavoj.
nox — oque.
oculus — jevi idcay.
olere — coplavame.
08, oris — nicoh
ostendo, ere — schipiman.
palma manus — nimacoj mipatoj.
palera — vin.
parvus, a, um — capino.
pectus — ilkematan.
peius — nischaj. v
pes — pat& idpat^t.
piger — njaain.
piscor, ari — mapeame.
pluvia — vui.
pulcher, a, um — epai
puella — anlsehö.
rivus — coilischicanon, itaooy.
rivulus — coinan.
sagilla — cüan.
sanguts — kan idkäng.
sanilas — inilani.
securis — piim.
sedere — moinjam.
senex — mapipaj.
sentire — coptaman.
siccus, a, um — ind6.
sol — apucoj.
solvere — icua.
sordidus, a, um — ilame.
6tella — aschim.
slare — muschi.
sudor — inguepa.
sum, esse — putemö.
sylva — patavo.
surgere — pevanjeme.
sursum — mavä.
tanlum — pohanam.
telum pyrium — pipicoe bibcoy N.
terra — aam.
tonitru — diinan tätinä.
trulla — conacon.
vas apertum — voicuschaj.
venari — inquivi.
venire — roeinjanaung.
venler — njon inion.
ventus — abü.
veritas — amische.
videre — vapavi.
DigitizedbyLjOCK
172
Pataeho.
vis — njapischon.
viscera — innjon.
vivere — vagim.
vulnus — copischaj vame.
vox — aman.
velle — comiplame.
voluplas — uiatema.
patella — copaschoi.
abi — schapoinan.
da mihi — apaminjame.
do tibi — nita8chimion.
de die — mopischo.
eamu8! — minjamoschim.
exi! — aa.
ille flet — opö.
flumen niger — kohklapecoi.
ille loquitur multum — schalij toi.
loquere! — schatij!
quod in me dio est — scheca.
quid quaeris? — apeho-movanen.
sede — moinjan.
tarn magnum est — schecanon.
vende mihi — im bem&pog.
veni — abuj, alisehen mein, natnam.
venit huc — aumaue, sehemeini-
puscba.
tergum manus — niroatoi.
non mihi — z\
i accessitum ! — schemainipuscha.
da mihi edendum, nam »agoam
famem habeo — apaenjame pi-
man, patame misimim njunai.
deus benignus est — topa painan.
diabolus malus est — niniavoo pa-
naung.
deambulemus in silvam — njama-
mu paleeevua.,
fructus lagenariae — njanam, conat
sarmentosa planta ( cipö ) — eosehon.
cortex medicinalis — vaschivib.
gemma palmae — eoitan.
farina mandioccae — eorjon.
Cucurbita citrullus ■— eonatschuipei.
dioscoreae (cara) radix — cosehio.
tabacum, herba nicotianae — apu-
schaj-minjon.
p A t a c H 6*).
aqua — tiäng.
arbor — mniomipticajo.
arcus — poitang.
bonus, a, um — nomaisom.
brachium — agnipcaton.
brevis, e — nionham-ketom.
canto, are — sumnialä.
capillus — epatoy.
caput — atpatoy.
caro, nis — uniin.
Collum — may.
cornu — niotschokaptschoi.
culter — amanoy.
curro, ere — dopakantscbi.
cymba — mibcoy.
deus — karaissum.
digitus — gnipketö.
dormio, ire — tomnagmohon.
edo, edere — oknikenang.
farina mandioccae — cohomm
femur — tschahepketon.
filius — nivaactschum.
flumen — kekatä.
frater — eketannay.
frigidus, a, um — nuptschaaptang-
mang.
hepar — akiopkanoy.
homines multi — canan-patashi.
•) VergL L 309. Die Litte ist aus Pr. v. Neuwied Reite II. 319 entlehnt
Digitized by
Google
Patachft, MMuni.
m
hoeÜB — nionaikikepa,
ignis — cöa.
imo (sie sane) — man,
infans — tschauaum.
lapis — micay.
lougus, a, um — miptoy.
magnus, a, um — nioketoina.
maritus conjux — - nionnatim.
mater — atön (ö zwisch. ö u. e).
mons — egnetopne.
mordeo — kaanglschaha.
morior, iri — nokschoon.
nasus — insicap.
non — tapetapoepay.
nox — temenieypetan.
ocu!u8 — • angua.
os, ossis — pala,
pectus — ekäp.
piger — noktiopeten»
pingo, ere — noylanatiehä.
pkiguis — tomaisora.
pluma — potoitan.
puella — naetamanian.
rivus — kekata,
ruber, a, um — eoatö.
sagilla — pohoy.
sanguis — enghäm.
securis — cachü.
senex — mitap.
socius, compater — jtioy.
sol — mayon.
soror — ebä.
lelum pyrium — kehekul
terra — aham.
venter — eta.
unguis — nionmenon.
m a c u N I*).
accendere igaem — m»(u)ko(u)ih.
ae*r — paehpih.
albus, a, um — embtö.
altus, a, um — ecuptan.
anima — etkotsohicschium.
annus — absi(tch)bno(u)ib.
aqua — eunaang, conahan H.
arbor — abooi N.
areus — paniam.
arcre — omniahi(ng).
ascendere — bebimuing.
assare — kaetaigniam.
audire — kuptabang.
atiris — anifcoih, inipeoi.
aurum — laiua N.
avunculus — niaingniah.
barba — ametu(e)ng, 8gBodMrn
(undeutlich) N.
bibere — gunatschiuum, amasck(u)-
oohm.
bonus, a, um — ibai.
brachium — agnim N., nhim H.
brevis, e — ihiumnah.
cadere — omnan (an fr.)
calidus, a, um — ischiachabeng.
calor — abkoiku(e)ll, abeoiean N.
cantare — kaetaing, niamungkälä*
capillus — ilohr, eodaen (kurz),
caput — e(i)mtoi, epotoi, himpo-
toi H.
carbo — caischame.
caro — schtuming, tiungin.
•) Vergl. I. 310. — Die hier gegebene Liste ist ans unseren eigenen Auf-
zeichnungen, denen des Hrn. Pr. v. Neuwied (Reise II. 322, mit N. be-
zeichnet, des Hrn. St ffilaire, Voy. Rio de Jan. et Minas, II. 47 (H.) und
den Mitihetliingen des Hrn. v. Eschwege zusammengestellt.
Digitized by
Google
in
Macuni.
clamare — ischatar.
clerus — amatteih,
coelum — baeköih, becoy, belcoi H.
cognatus — ingnang.
Collum — isaikinih, incatakay.
conlundere — amiang.
cor — iniasah, inkicha(ch deutsch.)
cornu — ecüm (ö zw. ü u. ö).
corpus humanuni — enieng, anie-
tikohi.
costa — icba(a)ht.
coxa — icanafhl.
culter — patitai.
currere — aschichma.
cutis — itoischai.
— laurina — manai totschai.
dare — amalschiabua,
dentes — aseoih, eliöy, itsioi H.
descendere — abtenaing.
deus — tobab, lupa.
diabolus — ainangusega.
dies — psioiteh, aptioite H.
digitus — agnipcutö, nhimcot6 H.
domus — pehro, baan.
dormire — mognung, niamounon.
edere — amaschilll, uplumang,
amaükmah.
ego — ai.
eo, ire — nniemamung, gam6n.
esurire — bodeiroimi(ng).
femina — ati H.
feminae — conhan H.
femur — ikascheh, iocajhe (j franz.)*
ferire — gotteh.
filia — ittsheh, alinang.
fifius — iltshchll, incutö.
flavus, a, um — anilschiul.
flos — mittar(una).
flumen — cunaang.
foedus, a, um — niaehng, rriaam N.
foeüdus, a, um — ithoi.
folium — mischuill.
frater — sinang, tchinan (an fr.)N.
frigidus — ischiohm.
frons — icooih, incüy.
fructus — inillah mitta?
fugere — ischihmaung.
fulgur — teobiheting, agnamam N.
fumare — abtschiabcoih.
gustare — tschattschailbeng aschiu-
ming.
hebdomas — serakna.
herba — tschiuih, seheüy(e kurz).
hodie — ohnan (n am Endn un-
deutlich).
bomo — columins, icübtan, etp6r H.
— albus — cattaipah.
— niger — tacagniüh, tapagnön.
homines mülti — enim naithan.
ignis — gil), coen (dnrch die Nase),
keu (kö) H.
imo, sane, rede — heh (mit ge-
schlossenen Zähnen).
indusium — lupickchay, topitschai H.
infans — idcuto.
— mascul. — etcotö H.
— fem. — atinan H.
intus — beteobeh.
jugulum — itcatecai H.
jusculum — tepi H.
labium -*• anixai.
lac — manai(ch)lel tschi(u)thakill.
laetitia — amianang.
lapis — comtai.
lavare — abbi.
lignum — co(ü) (e Kehllaut zw.
o u. u).
lingua — asabotah.
longus, a, um — ithoitha, etoitam.
luna — puyäl, puaan.
macer, a, um — igeiknöh.
madere — ik(qu)eu(ng)biba.
malus, a, um — ingnaahm.
mamma — aschietah.
manus — aniihm, inhimancoi, nhi-
manacei H.
maritus — i(e)lpen.
mater — akai(ng)ahain (franz.),
hahaim H.
mel — paug H.
membrum virile — atschieta(o)sam.
— muliebre — ekoih.
raensa — awaibeb.
meridie» — abeaai ingnicalch, apu-
Digitized by
Google
Macuui.
175
caai'nhaicalenhia cubapa (sol in
medio coelo) H.
mingere — ischiuh (Nase).
missa — tobatoehr«
mons — - aischikgim.
mori — jaiming, umniangming.
mulier — atteh, ali.
muliere8 mullae — alhwiiunaithan.
mullus, a, um — anviaitam, agnu-
naitara.
nasus — inschicoi, ainsicoih.
niger, a, um — eimning, imnitam.
non — abloh, poe.
A08 — roamai ailschohm.
dox — abtamma* aptamnan.
— media — cubatele H.
nubes — aüschenh(ga), autche? H.
obscurus, a, um — ebtamm«
oculus — icaafh, idcaai N., cäaiH.
odor — i(h)ai.
olere — kleibbui(h)b.
08, oris — inicoi, anicöih, nicoi H.
— ossis — itkaeplschioi , ecobjoi
(e kurz).
ovum — amnientin N.
panis — pao.
a parle anüca — amiotabah.
postica — natsehatiebah.
patella — icupa.
pater — thalang, tatfc, tatan H.
paucus, a, um — capimguang.
pectus — ikematahbi(r), inkematan
(an franz.)
pes — ingala,
piger — cothai.
pingere — cajapiah.
pinguis, e — ita(o)uum.
piscis — nam H.
— magnus — mam psie H.
pluma — podoiningmang, potegne-
mang, angemang.
pluvia — thek, laeng, (e H.
pulcher, a, um — bainang, epoi-
nan (an franz.)
puer — eltognang.
quaerere — tatiearing.
radix — animt8chat-lill(g).
angnibtschten (en lang).
rivu4us — ecoinan (an franz.),
ruber, a, um — atschiutar, upkän-
gehäng.
sagitla — paan.
sallare — niatschill.
sanguis — übküm, inkö N,
scire — ascbiomang.
secare — an(ch)ang). .
securis — biim N., pim H.
sedere — muingniam.
senex — idkatoen» icalen.
siccare — emptemang.
socius, compater — ktiktah.
sol — abühaäih, abcaay.
soror major natu , — abimy.
— minor natu — conaihenak
Stella — asih, sai (Ihsai) H.
stirp8 — abaasahuh.
stultus — tschebischatschoi.
6ura — iniotah.
sylva — mingpatah.
telum pyrium — bibcoi N. »
templum — tupaben H.
tempus — abtschibniüing.
— matulinum — abtacuwah.
— aeslivum — amianglschdtabuing.
— pluvium — thaelschekah.
lerra — aam, haam H.
testiculi — aniemstin.
lonitru — uptalina, teoptatinan H.
tu — tschai.
veÄe — abiuaiugnih.
venari — pehrn.
veni huc! — abuih.
venter — aniohng, agnion.
venlus — ab(r)ill, Ihiam.
verum est — amit tsenah.
vesper — abcaaimuang.
vestes — tubitschaih.
videre — dababih.
viscera — aniohng.
vivere — thoith.
umbilicus — aniemasai.
voluptas, cupido — ichtiill.
vos — nos-schium.
vox — ilehapaih.
urina — a8siohih.
uxor — 8aserite H.
Digitized by
Google
1T6
Macuni.
Numtri: 1
po(i)ochaenäng.
radix — capoiraitn.
2
ha(th)ihg.
co co 8 — passcham.
3
ha(th)igunhgnill.
caladiura — mimtschaUerl.
4
ha( ih )ihgtschating .
planta nicotianae — abtschiahm.
5
ha( th )ihgtschihaüng,
ambauva cecropia — tenniolhah.
tschicüngniuh.
lagena — cunata N.
6
hathihg -stchihathing,
fructus musae sapientum — aterap-
7
haihink -tschihathing,
tah, atemta N.
taehihathing -tschi-
oryza — ponassam(i)nang»
cunpniah.
phaseolus — kelschielhah.
&
hathink - tschihating,
zea mal8 — menaschahra , punad-
tschihathing , thi-
hiam.
tachihating.
ab aai bit& popi amabd poat6 po-
fructus —
mittah.
teice anari — dum feminae mra-
farina aiandioccae — kohth, coon.
gunt, adspiciunt arbores et sitent.
cariea papaya — amieog-techeh.
Digitized by
Google
GEN TIS CREM V. fi D E R 1 1
DIALECTI VAWAE.
BOTOCÜDO*).
I.
Botocudo-Encreckmung, Crecmun oder Cracmun.
aecendere — numprück.
^ acuere — ampe-ät
acutalus — meräp.
aeger — maun-maun.
ala — bacann-gnimaak.
albus, a, um — nniom g. niömm.
allus, a, um — orönn.
amarus, a um — ni&ngcorock.
aranea — angcori.
arbor — tchooo.
•) Aus dem Idiome der Botocudos oder Aimores liegen mir nicht weniger
als sieben Wörterlisten, alle unter sich> besonders' in der Schreibung, mehr
oder weniger abweichend, vor. Die älteste hat Cap. Thomas Guido
Marliere aus dem Munde der südlich vom Rio Doce herumschweifenden
Indianer aufgezeichnet Ich verdanke sie dem Hrn. Theod. Peckolt in
Canta Gallo, welcher sie von dem Sohne jenes würdigen Offtciers er-
halten hatte. Sie stimmt mit denjenigen überein, welche v. Eschwege
uns mitgctheilt, der Prinz Maximilian v. Neuwied (Reise 11. S, 340) oder
wir selbst, Spix und ich, gesammelt haben, und stammt von jener Bande
(Lote), welche sich selbst Encreckmung, Crecmun, Cracmun, Craicmun
nennt Diese Wörter sind daher Jüer in Einer Liste (I) vereinigt worden.
Die zweite (II) hat mein verehrter Freund Hr. Jomard aus dem Munde
4er zwei von Marcus Porte nach Paris geführten Botocudos dort aufgenom«
meo (Bullet de la Soo. de Geograph. Nov. et Dcbr. 1846). Zwei andere
(111. IV.) entlehnen wir dem Werke von Castelnau (Exped. V. S. 249— 259),
welcher sie von Vict Renault erhalten. — Der Schreibung hat besonders
Pr. v. Wied grosse Sorgfalt gewidmet Sie folgt in der ersten Liste der
deutschen, in den übrigen der französischen Sprache. In der vierten Liste
scheint Renault Wörter von verschiedenen Banden, darunter auch Creckmun
(ihm Crsikmouses), aufgenommen zu haben.
23
Digitized by
Google
178
Botocudo.
arcus — neem.
argilla — (n)haak,
aqua — magnan.
— fervida — magnan-igitia.
— frigida — magnan-nümtiak.
aquam affer! — magnan-ah.
ascendere — mukiäp.
assare — op.
auris — - kniaJtnon.
— apertara — kniafenM-mah.
— ■ lignum (ornamenlum) — nu-mä.
avarus, a, um — king.
balbutire — te-dng-ton-lonn.
barba — giakuöl.
bellum, Ü8 — kiakuem s. laküam.
bibere — joop, jiop.
bonus, a, um — ae-rehä.
bonum est — ae-reh|. ,
brachium — kgi poröck.
brunneus, a, um — npurüek, npruk.
bullit — hä-mot 8. aemot.
bulbua otuli — ke4oo^hw>«. ,
cadaver (putens) uwam.
cadaver — kudm.
cadere — gna-rak.
caedere — nut-n&h.
calamus — comm.
calcare — tang.
cahdus, a, um — kigitia.
calvus, a, uro — kränn-niomm.
candela (cerea) — karantäm.
canere — ong-ong.
capillus — kcrän-kä.
— flavus, — keran-kä-niomm.
«— fulvus, — kerän<-npuruck.
— niger. — ker&n-kaVhim.
ctpiHum londere — kerän-mtng.
caput — keräng-cat.
capitis <}o!or — keräng-ingerung.
caro — bacan-gnick,
caro a&sa — op»
oMida avis — jokä.
— mammalis — jiück.
cera — pökekat.
cerebrum — manjack.
— palmarum — ponliäck-ata.
chorda arcus — aeem-gila,
cilia — ketom-kä.
cinis — tiaco.
clamare — ong-merong.
clarus, a, um — amtchiü.
clericu8 — pae-tupan.
coecus, oculus coecus — kelora-
enlj&gemeng.
collare, globuli prccalorii — pöil s.
pd-uil.
coltam ~_ kgipick;
connivete — • meräh.
connubere — kjiem-ah.
«aöfkUre; a>nquiniscere — njep.
construere (tugurium) — kjiem-
larat.
cor — hätung.
comu (cervi) — krann-tiouemm.
cortex — tchoon-cat
'cae — cttatfeig.
costa — tö.
coxa — keprotam.
cranium (human.) — keraon-hong.
um** fai) — aMÄcfc*
crescere — mäknot-knot
crudus, a, um — liip.
cubitus — nirigereniot-noriim.
culter peracutus est — karake-me-
rap-gicaram.
currere — empordek.
— velociter — emporöck-uruhu.
— in distant. long. — emporöck-
morong.
culter — karalte.
cutis brunnea — cat-npruck.
cutis alba — cat-niömoh
— nigra — cal-hira.
cymba — t»o»cat.
da! — up.
debilis, e — engtniok.
decumbere — ni5p.
dens — kuun.
— molaris — küuan-arakc
— ddeas — kuu»n*ingeramg.
detiles mutti ~- kfiuiuMirohu.
drabolus — jantchong.
drgrtus (pes) — po.
— pedis — pd.
— primus, pollex — pö-ä-räck.
— - secoadus f iadex. — p^-ipü.
Digitized by
Google
w
digitus mediue — p<W0upaH»iefn«
— quarüM r~ po^oupe^euruck.
-*- minWMM — po-eudgi 8«p4"Cn*ck«
domus, tugurium — kjiemm,
dolet — h&riogarung«
dormire — kückj**».
doreum — nukniab.
duellum — giaeaoua,
dulcis, e — cui.
durut» *, um .-— meröqg,
edere — nongcuL
*go ~ bgiok 8. kigick»
einer« t eoÄprä (port)
espuere — kniakerit.
evellew — aaiauk«
eventrare — «umjg^awo.
excrementa — gniing-ku.
expergefacere — merat,
exstinguere — nueu.
fames — tu.
EaUga4u8 — nümper&ng»
femina, puella — jöoknang, joku-
nang.
femiM alba — pa*i-'wkugAug.
femur — makn-debopok,
flabellum (e plumis) • — nqcan-
geann s. jakeräriqn-ioka.
flavus (capillo) — kectMi-ka-nioxo.
flere — puflk«
fl^isen — taiäck.
— repletum — taiäck- Qgimpung.
— valde proftjadum est ^- taj&ck-
mot-gik*r<uji«
— non proftindum — v laiäk-mab-
gikaram«
fodere — niyü^atifchäck,
foedua» a» um — ton-lon.
folium (planjae) — jiäjm
foramen — man.
forfex — kepf4tt4m. . ,
fbitia, fortissimum — jakjianvgika-
rain,
foasa sepuleratie t~ naak maß-
fraler — kgipaiak. ,
fremere (oanis) — mpotoin-poog.
freroit (crax) — ^ntchang-haJiing.
frone, üs — n can., M
fhgidus, a, mn — wpPW»
fulgur — » tanile-merän.
fumus (ligni) ~ tehoo»-gik*kav
furtum committere — niogkak.
furtum commisit et abiit — r njiop-
kaSk-kigili.
fuslis — tchqou,
gemere — nohön.
genao — njjmpong. ,
genu — nakerinjam.
gravidus, a — cuang-ärfäk (ventef
crassus).
gravis e — mbkaraog.
harn üs *— mutung.
herba niooliana fumatoria — gnin-
nang.
homo — ~ gonck, nuck.
— albus — pa-i.
— aethiope — engora.
borrere (frigore) — ae*rä.
hostis — coron.
numerus — ooröo.
humidus, a, um — kni6t.
iclu8 — nüp-maun»
ignis — chompaek.
ignis suscitabulum — nem-nan*
incurvus -»- ntang.
indumentum penis — giücan,
infans — miruek-nio.
innuere, vocare — kia*kelit
intestina i. e» *es longa in aJxJom.
— cuang-ordn»
ire, abire — mung.
— iente — müng-negnöck.
is, ea, id — hä s. ä.
jaculari (lapidem) — caralURgr
ang-gring.
jejunus (venter vatuus) — cueng*
e-mah.
lac — po-cÜng-parack.
lacerare — nungniong,
lacryma (oeuli aqua) — ketom-
magnan.
lacrymat — hä-puck.
lapis, saxum — caralung, caratü.
largus, Überaus — kan.
latus (est) — aexack.
lavare — kiium.
levis, e — mah.
Digitized by
Google
18»
Botoeado.
über arboris — tshoon»cat.
lignum, arbor — tchoon.
— oris (ornamentum) — gnima,
higaak.
— ardens — tchoon-ker6ng.
iingere — numerang.
lingua — kigitiock.
longus, a, um — oron.
loqui — ong.
luna — terti.
— plena — taru-gipakid.
— prima — taru*carapöck-cudgt.
— dimidia — taru-carapöck.
— obscura, nova — tarü*him.
luteus, a, um — nuiack.
macer, cra, «rum — kni&n.
madere — kniot.
magnus, a, um — gipakju.
malus, sordidus, a, um — tonn-tonn.
manu8 — pö.
malleolus — pö-nimh-nong.
mare — magnanä-r&ck.
maritu8 — uaha.
masücare — miah.
mater — kiopü.
meduila ossium — kjiack-iotom.
mel — mah-riL
membrum virile — kjuk.
mentiri — japtiinn.
mentum — kugip-malL
mergere — mukarak.
molliß, e — gneniok.
mordere — corop.
mori — kuem.
mortuus, a, um — kuem.
morsus anguis — engcarang-corop.
muHum — uruhü.
mulier — jokunang.
mungere — kigin*gnoreng.
mutare — up.
mutus, a, um — ong-nuck.
nares — kiginn-mah.
nasus — kiginn.
— curvus — kigion-nhang.
— rectus — kigino-tih-löh.
natare — kuumm.
oebula — taru-niomm.
nidut — bacan-tiemm.
niger, ra, mm — bim»
Dolo — amaup 8. amauck.
non, nequaquam — aamop s. am-
nuk.
non est bonum — tonn-tonn.
nox — teru-te-tii.
nubes — paniHHonmt
nubere, in malrimofilum dueere —
kjiem-ah.
nuere (capite) — cann-ep«ab.
oculus — kelom.
oculum aperire — ketomm-amang.
olecranon — ningcremoUnomm.
olere — cui.
08, oria — gnima, ketom-ma.
— , osaia — mask, kji&ck.
— tibiae ~ kfiftek.
oscilari — mpih&ck.
ovum — bacaon-ningcü.
palpebra — ketöm-kat.
parvus, a, um — eudgi 8. pmiek.
patella — nakerinjan.
pater — kgikann.
paiera cucurbitina — . pokn-djiwin.
paucus, a, um — amaftp.
pectue — mim.
pectoris aegritudo — mim-ingeruag.
pes (digitus) — p6.
pedis planta — po-pnim.
pedes aegri, dolenies — maak-gi«
tia-gikaram.
pellis s. cutis — eat
peius avia — bacann-eat
pltima (avis) — gni-maek.
petere (sclopeto) — pung-apung.
petere telo — jagintchi.
piger, ra, rum — cammiukk.
pingere, linire — nowung.
piscis — impock.
pi8cari — impock-awuck.
pisces aagitla petere — impoek-atiL
piscium ova — impock-gipfng.
plaudere — po-ampang.
planus, a, um — mat
plorare, deplorare — puck.
pluvia — magnanipft*.
profundus, a, um — mal
porro! (cito ire) — mung-meroog.
Digitized by
Google
Botocudo.
IM
propinquus, a, um — »ahr&ng.
prarire — ■ neurtih.
pulsaie ~ hang.
pudet, se — h&nrang.
pulcher, ra, mm — ae-rehä,
pulvis ignifer — pung-gBtngeu.
pungere — nungeoro.
purus, mundus, a, um — kuriog./
putatneu — jiamra.
rädere pedibus (terram) — naak-
awit.
radix — » kigitang.
rectus, a, um — lah-tfch.
remotua — amorön.
ridere — hang,
rottruoi — jiuon.
— loogum — jiuon-oron.
ruber, ra« rum — tiongrän.
rugire (ul felis onca) — bA.
rugit (felis 009a) — euparaek
hä-hü.
Saccus — lang,
sagilta pro avicuiis — uagike+bacaa*
nutnök.v
— (pro beUo) — uagike-comm.
— cum uocit — uagike-nigraerang.
— petere — uagike-nung-gring.
— occidere — uagike-nuiä.
salire — nahang.
saliva — gnima-kniot.
saltare — ntftck.
sane, rede — he-e.
sanguis — conrtjaek.
scabere — kiagan-tjep.
geeuris — carapock* earapo.
senex — macntam.
sepeiire — merämm.
sibilare — uah.
siccus, a, um — niimtchä.
Silva (arborps multae) — tchoon
uruhu.
sol — taru-di-po vel taru chompack.
— oriens — taru-te-ning.
— meridie8 — taru-njcp. *
— occidens — tarü-te mung.
solid unguhis (digitus unus) — po-
mokenam.
sohis — mökenam.
soror — kgi-cuÜL
sordidue, a, um -**- toa-toii»
Spina — tacann.
spirilus vini -~ magnan-coroek»
spuere — nnpiü.
spuma — kftrop.
Stella, sidera — niore-äL
sitllare •— raegnan-knin.
strabere — ketöm-iojak.
sternutare — nakgning.
sWmachus — euang-nuriaek,
subtus — pawin.
sudor -T- cu«ang-eui.
sugere .-*- kiaki-aek.
supercilia — kan*k&.
sura «-* maak-egnick.
telum pyrium — ■ pung.
— duplex — pung-uruku-
tempus matutinum — parä-(tafü)-
fening.
tendere arcum — neemrgftta »a-
rong-ong.
icnuis, e •— nnin.
lergere, abstergere — numaun.
terra, solum — naak.
tibia — u-äh.
lonitru — taru-de-couug (cuwong).
trahere — nunehoreL
trulla (otk) — nto-neck.
trullae cententum bulUt — natoack-
bamot s. himot.
lundere — nutick.
tuber — gniöng.
tussis ~ uhüm.
umbilicus — gniek-nu-gnick.
unguis — pö-kr&ng-kenat
unus, a, um — mokenam.
urere, uri — jidt, j-öt.
urina — mim-kiiang.
vacuus, a, um — mab,
vadere (per vadum ire) — mung*
magnan-mab.
valde — giearam.
Variola — nnlchmangkuck.
vas aquae e calamo — käkrock.
vehere — nuntchorot
vqna — - pönina-gnit.
venaesectio — kiakatong.
Digitized by
Google
m
Botoeudo*
venari — nio-kni.
— in magnaoi dtstantia» ~ nio-
kna-arnoröng.
veni (boc)t — ning* •
venter — cuang.
venter valde plenua eü (satitr) — *
cuang-gipakiu-gi-karän.
— dolens (eoliea) — cuang»ioge»
rung.
ventus — Unk*te-cohu.
— veh#mtna — ♦arü-4e-ouhu^p«^
röng.
— absens — 1ank4e-eohu-an*iiup*
verber ad aurem -*- «lup-mattm -
Verruca — ki-4it$>
verus, venia* (*+n meadaatuni
est) — jjpftim-aaMip.
veru i. e» tigmim acutum — tchoon-
flMfr&p*
vesper, occidens — tani-te, mang.
*tttigtalr **- pö-niep.
vetus — makniam.
vicus (ran charia) barbarorum ~
kiewnvurobu.
via — emporoogw
videre — piep,
vif — tiaha»
viscera — cuaag^dron.
vis, validus, h, «m — roertag.
vit«RU8 (gilvüm öVi) — ÄÄa*Miik.
volare — roung.
volvere — nuraU
bos — bocling-gipakiü«
bovis cornu — krmi+thi6mm.
cavia aguti (dis^procta) — ran*.
kenung*
cervus -*• pd-ding.
coelogenys paca ■*— aeoron*
dicotyles labiales — curahk-nip-
tiacu ni&atin.
dicttyle* torcpata» (tahetu) — h<V-
kuäng.
dasypos (tatu) — kuntsckuntf.
dasypus gigas — kuntsohiiog-«»-
caim.
bradypus — ihö.
equns — bacan*niangcorok a. po-
mokenam.
canis -»~ cacdng«
felis concolor — kaparaak-mmpttttik*
— onca nigra — kopäraek-faira.
— onca — kuparack-gipakiu.
— pardalts — kupareck-nig-mäck»
— atterara — * kuparackHsnnttaek. .
— yaguarundi ~* pockorie*n.
hystrix — a«orö-k).
hydrochoeru8 (capybara) -*- njim*
pon.
royrmecophaga (tamandua) — ooian.
— species minor — cuian cud&i.
ovis — p6*4lioa>ot»dgi*
simia — hieräng.
— miriki — kup6.
— mycetes (guariaa) — cupiliefc.
8U8 domeattous .**• ouräoktgipakiu.
tapirus amerioanus — höckmeraftg»
didelphis — ntjuntju.
Vtapertüio — njakenat.
avis magna — bacan-ä-räok.
— parva — bacan-«udgi.
aaas motchata — cataptnüng.
trochilus — moröckniung.
caprhnuJgua — niim-pftaliuna.
c&ssicus criataHia <japti) — take-
raiunn.
crax — toDtathaag.
gallina — capuca.
columba — köuetnm.
tinamus brasiliensis (macuca) —
ancowok-gipakiu.
tinamus noctitagM (sabete) —
ancowok-eudgi«
palamedea exulaö* (aaiuma) — ehi.
penelope — pö*coliag.
perdix denlata (caf uera) — hararat.
picus — aeng-äng.
psittacus — b&larat.
anaotn ( psittacus ) — h&tarat-oudgi.
larus — nack-naak.
jaaare (eroeadiki«) ^-* aaahä.
slrix parva — nu-kuuug.
falco — ampö»
anguia — eogeacang.
boa scytate — ketonieaiop,
boa constriclor — cuong-<y0«$-gi-
pakiu.
Digitized by
Google
Brftooodd,
t»
lau», bufo — nuaog,
tetludo — corotiok.
culex — pötaog.
fontaiea — pelick-näek-uick.
papilio «*-• kiaku*kiek-käok.
vespa (marimbondo) — pa*gao-
nion.
helix — gnooo&ck.
ananassa sativa — maaan.
i(pap«ya) — * paUaring«gipakau<
cocoa nukifera — pöirtüA*
cocos — ororö.
capsicum — 4om*ch&ck.
convoivulus batataa — gnänaaaj
Cucurbita — amiaknoli.
fabae (nigrae) -** ora^him.
gossypium — angotwang.
oryza — sapfcenin.
Urtica — giacu*taok*taek.
zea mays — jaömfun.
n.
Botocudo - Crecmun.
abire — tkampano.
aeger — kouan engton *
ala — kignima, ktgoikmakpekte»
amare — moroö.
ambulare, tre — meudgou».
aqua — migaann.
aquam bibere — mignan pro«.
arcua — nem.
auris — gnongon*
barba — «yaküike.
— in maus — iokftokA.
bibere — proum.
bonus, a, um — potain.
brachium — inehopok.
sab brachio — ingnotm, inhoün.
caedere (akscidere), abaciflus* «mt*
ius — tonton.
eaecUart ~* cotttou.
calor — * chompaik.
cakfaoere sese — kontia mape.
cantare, canere — gtinn.
canere bene — tangrron.
capillus — kreinke*
oafitti abacisi — krointofHon?
caput — kreaev eoaro*.
cauda avium — djiake.
eara — pang quekonka*
chorda arcus — nem djiütk.
citia — kfeonke.
Collum — kihaok
eonlentue ^* lankaoba.
corlex arboris funibue torqueadis
serntM ~ ninktav
cras, tempore matuiino — temprani
cras, dies — torott,
cnoBöSy aiuüum -*-' rouou.
crudus — teip.
etibitua, afntibrackttiip **- inpreV
culmus ad conficiendas sagitta* —
krokodji.
currere — <tetgmn.
decumbere — koaiokou'fa,
delectari -** taik.
dens -*** kidjJounn»
digitus index — nipo djik«
dolor — gnokmattkmvtia, kotkot:
dormire — kokioum. .
dorsum — nikon Ugnak.
edere — nikore.
edere — aehin*. aohirenai.
execrari — chonra.
femiaa — . cfcoroun«
femur — nikmak, aakmalMOttpaki
— macrum — nikmakkiupek djiki
ferire — djakmoun* . . .■ .
filius **- krouk.
foedus, a, um — eipipakaFat, aip*»
krek.
Digitized by
Google
184
Botooudo.
folium ptimarum — djjioukran.
frater — enckak. .
frigidus — ambonrou.
frons, üs — koonn.
genitalia — kiou«
genu — nikoukii.
hallux — po djopou.
homo — gniok 8. kgnok.
humerus — kinaon, nikmaknok-
gniak, nikookgaiak.
ignis — chompek.
— extinctus — chompekouan.
ilit — kinfcou, kouaen?
jacSre — naktan.
jus, jusculum — pompon.
juvenis, parvus — coudji.
labium — ni makak. t
laborare — chingouran.
lamina — niouk.
lignum, siJva — prak.
— ad perforindas aurioulaa —
mougougnak.
lignum siccum — ehonkeuen.
lingua — kichok.
lumbus — gnioknian.
luna — mougniak, torou guenket?,
torou guenkek.
inagnos, a, um, erastus, foedut — »
touroutoun.
mala — iokonmel.
mulus, a, um — - oueon.
manere — anchenn.
manus, digitus — ni po.
— dorsum — ni pokutigna.
— palma • — ni pokme.
mater — djiepou.
mel — pang.
mentum — djakie.
mordere — - kiporon.
mori, mortuus, a, um — kouenpen
8. pouen.
mutlU8, a, um — djipakiou gnorou.
mystax ~ nia*kakke.
nares — kidjin ma.
nasua — kidjini
— magnu8 — kidji* ooarou.
nates — gnaknik.
non — kichou.
nox — torou angri, toroutu
ampkouin.
occiput — nigregnaon.
oculus (vktere) — kelon, nketon.
ornameuium aurium virorum — •
gnemelok.
— labioram — gnimoua.
oscitari — pekeikounn.
oyum — eakou.
partutpedere — kidjoupouea naktan.
parvus — koudji.
pater — kidjikann.
paucus, a, um — gntoun.
pes — po.
pedis digiti — pokroum.
— dorsum — pote nikignan.
— plaata — po pouin (koutn?)
— unguis — pokram.
pili corporis — kein,
pinguis, adeps — kouaen.
piscis — empok.
ploraie — aouin. /
pluma alarum — kignikmak.
plumulae, pili — ke.
plus, amplius — djekelon.
pluvia — mignan pa.
pollex — ni po djiopou.
postridie — torouou.
prehendere — nipopouin.
pubes — kioak*.
pulcher — prat.
putere — djitan oua.
reünquere, — empann..
repetiere, pognare — djakmaouna.
restare, manere — jgnekmen.
ridere — han.
Saccus, quem feminae portant —
tank giokan tang, giokann.
— quo viri utUQtur — coupena.
sagitta — djik.
saltare — naik.
sane, sie — rik.
sanguis — nikonchek, nikonehen.
sidera — torou ehogte?
sinua — parok.
sol — torou ehompeck (hina
calida).
somnolentum esse -~ noutnetgnem.
Digitized by
Google
Botocttdo.
lös
soror — kidjak.
speculari — niketon motun.
Sternatari — akignim.
toperciliam — koonnke.
terra — nak, torou ehompek.
tondere caput — krekroun.
tonitru — torou djipaniou?
tristis, e — nikmougni.
Irulla — taknei 8. djakneL
tumor — apougniou.
tussire — kekrek 8. aoum.
umbilicus — kuriabok s.gnHtnakgnik.
unguis — niporeignak.
uxor, mutier — tonlan.
venter — cbirabran.
ventus — ourou.
videre — niketon, nketon.
videre nihil — niketonton, nke-
tonton. •>*
vidisse — niketon mooa.
vocare, clamare — temeL
felis onca — noukgouara.
simia macaco — in rat, indraY.
simia auistiti — djaniknik.
dicotyles torquatus — chongouln.
tapirus — chonanton, coupran.
cervus — impokri.
anas — empakann.
gallus, gallina — ha-ha-ha.
psittacae — gueran guera.
— ara — kataran.
* rhamphaslos (ttrcan) — djounn.
boa co n Stridor — grak nipokioum.
crotalus — grak niporatn.
apis — eingran.
mosca — kook.
pulex — acnon.
bambusa — kekrok.
simia mycetes — koupiri.
m.
Botocudo Nac-nanouc vel Nac-kgnuck, i. e. homines
terrae (monticolae).
adscendere — kouine.
aeger — ma6n-ma6n.
ascendere arborem — kmou-h6me
albus — jirou, gnaume, ounaek.
ahi — nankrftme.
animal — kitomareck 1. Ichine.
apportare — parani.
aqua — mignangue s. mugnan.
aquaticus — mignan-djeme.
arbor — tchonne.
— parva — tchonne-kroukniine.
arboris baais — tchonne-ha.
articuli — pö-keJüi
arcus — naime.
aures — kiignok-jaune.
avis — bakanne, bakanne.
bonus — ladgi.
— non — ladgi -berebon.
brachium — mnounne kiijink-
nounne.
cadere in lerram — knan-crak^
calceus — pö-katte.
capilli — kraine-ke\
caput — kraine.
caro — tchine.
cauda canis — inkan-jouck.
cilia — kelomme-ke.
cineres — tohon-inkakon. s
24
Digitized by
Google
186
Rüanwlri
coeruleus — jinetchoungoe.
collare — pootle.
— deoübuß constans — impoao*-
joümme.
Collum — kiijipouk.
coDcubilu8 actio — tchok-lchok,
tchok-tchokiajik.
considere — heppe vel gneppe.
corda arcua — jita.
corlex arboris, ex quo fluni Testes
— koujoune.
crassiM ~~ jüipaküüou.
eros — proumme-iak.
cubitus — kiijink-krai
culter — krack-gningnrae.
cur, quare — kokoniae.
da mihi aquam — mugnan-ha.
dare — praimme.
denies — i kiijotsnne.
deus — kupan.
diabolus — nanchon.
dies — ampehounne.
digiü pedis — pö-jiinne.
diligens — koutippe-mnouk.
dormire — kokijoune.
dux — kraine-lone.
eamus — ouamou, iakin.
— velociter — ouamou tnaiiprelle,
aaoknanan.
ego, me — ali.
errare, falli — ginlchick.
exspeclare — nung-era.
facies, figura — impao.
— barbala — impon-ke.
— imberbis — impon-kg-mnuk
vel impon-jeuk.
falx — kack-enlangue.
farina maidis — aminkaki.
— praeparata — pori am&ki.
fauces montium — nak-noung.
faux cania — inkan-japiki.
femina — ijikonan.
femur — kmak-iopok.
ferire, percutere — noukouao.
ferrum — kaek.
filius — kourouk.
flare, spirare — hou.
flando ignem suadlatfe — hou-
Ichon-peuck.
flavus — jiroun.
fluvius — ouatouHjiipaküjjou.
folia — jamtne.
foedus, a, um — lonlöne.
foeüdus — joiang-ouame.
fortis, durus — kmaran, oank-
maran.
frater — kiijack.
genilalia virilia — kiüouck.
— foöAoea — kiiio.
genua — kekri.
gingiva — kiijounne-jottÜL
habere — ankou-i-amjeüoick.
hallus — po jiinne-jikanne.
haurire aquam — kitte.
hie Jocj r-nJkrai.
hocce — tokonne.
humeri — ta&o <koMuig).
ignis — tchon-peuck.
imitari — nahang (h asp.).
implere — inlchek.
i — lang.
interficere serpenlem — grau-ampok.
— tapirum — moupran-quouäime.
i cito — nank-nank-ü, ankme-
ron outi.
ira — taarang.
jacere, jaculari — ' mmgri.
labia — kiijink-ma-kalle.
tocertirs — kiijihk-nounne^jiopok.
liberos habere — kijaimä.
ligna quae uri possunt — Ichonne-
quouäime,
lignum, arbor — tchoa^e-üpakiäau.
littgua — iichoque.
loqui — anguoppe-mera.
loquuntur reliqui aee sileot — qto-
kranne vere nuk ankupaban.
luctari — nangmene.
luciatio — nojutti-nangii
lumbus — kmouesiguia.
luna — kmouniak.
macer — lögnaiiine.
magnug, a, um — ijipakjjiou, na*
nükanne.
malus, a, um — ijaok-jaimes.
Digitized by
Google
Boloüuda
48T
malus, a, und, »da *— ijaekjaiatos»-
menuck»
manua -~- pö-
mare -*-* ou*to*^ijipakijou-otttoui-
ou-ou-ou.
roater — iopou.
malerfamilias — jokanne.
mel — pangue.
— depromere — paBg-jaaw.
menlura — küjao~-jae.
meu8 — gnak,
mons — ctaok.
monliculus — ijopique.
montium tractua — krack,
raori — quouäiött*.
multum — omoujou.
murmurare, fremere — üikouri*
nares — küjink-ma,
nasus — kiijink.
nepos — korouk*katainan.
nescio — mamme.
niger — kerehimme (b aap.)
nihil — angUQ*i tel ankou-4.
»an satt«, HM&ime — amanuck«
nonme? — nok?
nca — ampimma 53= obsearos I>«
oculi — k£lomme.
palpebrae — ► ketomue4iMte«
parvus — nankronknme.
pastinam -r~ pururai.
paler — jikanne.
pectu8 — mimme.
pellis — kalte,
pes — pö.
piger — koutippe vel lehö (b asp.)
pili — ke.
pinguis — iakoukanne.
piscis — immpock.
planiües — amperique.
plenus, a, um — kuang.
ptevia .— * (afcntii+paa.
pone hie — geu-era,
precari, adorare deum — kttpat)
nahang (h asp.)
prehendas hoc — tokone~p6.
pro me — pramma»
pulcher, a, um -r kitonune-*ta4be,
herche.
qpiA petis? — hokonina antsefeaatk
akkorunne?
radioc — tchonoe-iitak.
rami — tchonne-mak.
rivulua — mignan-gouiou-goitft*g.
rivus — oualou.
rixari — ouhinhik (h aap.)
ruber — broucoucou.
sagilla — ouajik.
saltalio — taruogri.
sane imo — hemhem,
Saroten tum — koqjouBa»jika»aaima.
scalurigo — lairo.
scire, sapere — iaji.
scindere aliquid -*• kone-ampirae.
seouris — krak-naa,
semper — empang.
serpena — gran.
sidera — tam-helta-hetle (h aap.)
sinut feminae — parak.
80I — torolepö.
8olu8, parum — polehique.
succidere arborem — tehoneHwaug.
supercilia — kan-ke.
sura — proumme.
talue — pö-Jiekri.
tanlum — tarin.
terra, sabulum — nak.
teeticuli — * jamm*.
tibia — kekri-iak.
torris ardens — soupe.
totus — panleu.
trahere — anoui^ae.
tristis — pompeu-takrek.
truncus arboris — tchone-tuö.
tu, tui — oli, vei anlchuk.
lugurium, domus — kijaime.
unus — polchique.
unguis — moraine-katte.
venire — ni, alo.
veni hud — mo«-eraf ni-kaua».
venlus — tik.
Tfr — koteu.
viridis, e — kraine-kre vel himme.
vis — nojulte.
vivere — koa-ahangue (h aap.)
vos, tu — oti.
vulnus — nak,
Digitized by
Google
188
Botocudo.
vttUus stillans pus — panlchik-
joujou.
— pure plenum — motmotle-panr-
tchik.
iraius — joujik-joujik.
bos — pö-kekri.
vacca — pö-kekri-joponne.
vitulus — pö-kekri-krouknine.
coelogenys paca — ekran.
dasyprocla aguli — magnace-gouick
equus — kraine-joumme.
bydrochoerus capivara — kiüne-
ponne.
lutra — moumerick.
rayrmecophaga jubata — koujanne.
— letradaclyla — koujanne-oheque.
sciurus aesluans — jouckneck.
hyslrix insidiosa — kreugouö«
dasypus — groun-chon.
muslela barbara (irara) — hupi-
jounne.
canis — inkan.
cervus — mokri.
tigris — kouparak.
cebus — irahe.
mycetes ursin us — coupirik.
hapale penicillatus — angouike-
gouik.
ateles hypoxanihus (mtriki) —
coupö.
dicotyles — kouraik.
tapirus — moupran.
anas — kelapröouone.
gailina — ha-ha-ha (fe aap.)
gallus — ha-ha-ha-jiikanne.
puliu8 — ba-ha-ba-krouknine.
penelop© superciiaria (avis jaou)
— han-han (h asp.)
— leucoptera (jacuünga) — po-
kori.
psillacu8 — kouakoua.
— conurus — erek-nette.
— macao — kasaranne.
rbamphaslo8 — kourak-sa.
apis — pangue-jakoupe.
uruou — biakan.
— mumbuca — potfc.
— ümirim — mare.
aranea — kaltmerak.
lampyri» — ampeu.
formica — pourick.
tabanus — kapp-koukoune.
crolalus — ouan-kouan.
cophias jararaca — gran-jtbran.
astrocarisura ayri — djaheu.
banaoe — iüpokan, iüpokan n©.
auranlium — rara, kranneiuhouflMne.
saccbari panis — kamurine-kitomnik.
tabaeum — anguiaang, anganan.
fabae — joanla.
ipecacuanba — aracuä.
ananassa — roueon.
palmae cerebrum — graum«.
lecylhis sapocaia (fruct) — ha
(h asp.)
IV.
Botocudo - Djiopouroca (Jiiporocas) Boutourounas et
Craikmous.
abire — oti-mene v«l maklm amou-
katignan.
abscessus, Ulcus — mojön,
absolutus — nojöme.
accendere ignem — hene.
acidus — koui.
atcamnlare — an.
acuere — aogreuk.
Digitized by
Google
Botocudo*
18»
acutatus — kaiereppe-iukarame.
acutus — gdoune.
adeps — tchine-ma.
adducas huc — tasse-ne.
adducere — tasse.
aeger — rooumou.
aequilibrium — koujoume apoe
agr — paovi.
afflictio — a-neine.
alligare, affigere — tokonne-apoc.
da — kmak
albus, a, um — jouronne (gnftme).
alligare — aguik-aralte.
alias, a, um — aröne.
altissimus, a, um — ingrak-
arone.
amare (pro me) — pramrae.
amarus, a, um — mugnan-krok.
amplecti — amerek.
animal — tchine.
animatus — kouangue.
anle, prae — gnanri.
antrum, cfeterna — nakma.
appellare — poro anoröne.
apportare — tatte-ni.
apud, ad, prope — gouare.
aqua — mougnang.
arbor — tchöne gdente.
arbores caedere — maprim vel
kraine-leia.
articuH — kekri.
assare — haoppe.
atlenuare — tchon-gdoune.
attingere, capere — anti-mene.
alramentum — kouanou.
auscullare — amercbe-jem.
baculus — tchon.
balneum — kigeoume.
bellicosus, fortissimus — gnimaio-
k6me.
bibere — gennpe.
brachium — iiporok.
brevis — mek-raek.
cacumen — ankoupeu.
cadere — rak.
caeepes — jaume.
castra ponere — atne.
calvus, a, um — kraine-tno.
canlare — tarouogri.
capere, deprehendere — gou&pe.
caplus — mene.
eaput — kraine.
carbo candens — tchone-peuk-
pr6me.
Cataracta — raignan-aiiou.
celer, velox — naok-nank vel
nannank-nank v. maiiprette»
cerebrum — fcou-hou-bou.
— palmae — jamooe-jepimme.
etua — ketomme-kg.
circumdare — tchick-guera.
clamare — kouang.
coecus, a, uro — ketorarae-touö.
coelum — taru.
cognoseere — dgeagc.
collare — po-hotte.
— e dentibus — po-holte-jounne-
apok.
colloqui — ni-tchaon.
Collum — iipouk.
comilari — indgiore-raou intchö-
mou.
congregari — leknö-kre.
connubere — tehock-tchock.
constdere — nok-heppe-
consedit (avia) — mene.
eontundere — kougnang.
eoquere — kitote kilotte.
cor — pqmpeu.
cortex — katte.
costa ~ jek-oröne.
crassus, a, um — ankupeu-iipa-
kiiou.
credo — mantscbeu.
cribrum — bacanne-tontöne.
cri8ta, spina — ampok-djek.
cru8 — mak.
cum — inlchö.
currere — antchi.
cubilus — kekri.
cymba — tchöne-katte.
dare — üock-genes.
de (praep.) — gouik.
deeumbere cubare — kome-te-
kouippe.
deficere — jintchik, tchme-lchik.
Digitized by
Google
186
Botocudo.
vulaus süllans pus — pantehik-
joujou.
— pure plenum — motmotte-pan-
tchik.
iratuß — joujik-joujik.
bos — pö-k6kri.
vacca — pö-k6kri-joponne.
vilulus — pö-k6kri-krouknine.
coelogenys paca — ekran.
dasyprocla aguli — magnace-gouick.
equus — kraine-joumme.
bydrochoerus capivara — kiüae-
ponne.
lutra — moumerick.
rayrmecophaga jubala — koujanne.
— letradactyla — koujanne-oheque.
sciurus aesluans — jouckneck.
hyslrix insidiosa — kreugouö«
daaypus — groun-chon.
muslela barbara (irara) — • hupi-
jounne.
canis — inkan.
cervus — mokri.
tigri8 — kouparak.
cebus — irahe.
mycetes ursin us — coupirik.
hapale penicillatus — angouike»
gouik.
ateles hypoxanüraa (miriki) —
coupö.
dicolyles — kouraik.
tapirus — moupran.
anas — kctapröouone.
gallina — ha-faa-»ha (b asp.)
gallus — ha-ha-ha-jiikanne.
pullus — ha-ha-ba-krouknine.
penelope supercüana (avis jao»)
— han-han (h aap.)
— leucoplera (jacutinga) — po-
kori.
psitlacus — kouakoua,
— conuros — erek-nette.
— macao — ktsaranne.
rbamphastos — kourak-sa.
apis — pangue-jakoupe.
uruou — biakan.
— mumbuca — potfc.
— üroirim — mare.
aranea — kaltraerak.
lampyro — ampco.
formica — pourick.
tabanus — kapp-koukoune.
crolalus — ouan-kouan.
cophias jararaca — gran-jibran.
aslrocariaum ayri — djaheu.
banaoe — iupokan, iüpokanne.
auranlium — rara, kranneifihoumme.
sacchari panis — kamurine-kKomnik.
tabaeum — anguioang, anganan.
fabae — joanta.
ipecacuaoba — araeuä.
ananasaa — roucon.
palmae cerebrum — graum*.
lecylbis sapocaia (fruct) — ha
(h aap.)
IV.
Botocndo - Djiopouroca (Jiiporocas) Boutourounas et
Craikmous.
abire — oü-mene vd maklm amou-
katignan.
abscessus, Ulcus — mojön«
absolutus — nojöme.
accendere ignem — hen&
acidu8 — koui.
accumolare — an.
acuere — angrauk.
Digitized by
Google
Botoendo*
18»
acutatus — kmereppe-iukarame.
acutus — gdoune.
adeps — tchine-om.
adducas huc — tasse-ne.
adducere — lasse.
aeger — mouroou.
aequilibrium — koujoume apoe
ae"r — paovi.
affliclio — a-neine.
alligare, affigere — tokonne-apoe.
ata — - kmak
albus, a, um — jouronne (gnftme).
alligare — aguik-aralte.
allus, a, um — aröne.
aluaaimus, a, um — ingrak-
arone.
amare (pro me) — pramme.
amarus, a, um — mugnan-krok.
amplecti — amerek.
animal — tchine.
animatu8 — kouangue.
ante, prae — gnanri.
antrum, cwlema — nakma.
appellare — poro anorone.
apportare — tatte-ni.
apud, ad, prope — gouare.
aqua — mougnang.
arbor — tchöne gdente.
arbores caedere — maprim vel
kraine-leia.
articuti — kekri.
assare — haoppe.
attenuare — tchon-gdoune.
atlingere, capere — anti-mene.
alramenturo — kouanou.
auacultare — amerche-jem.
baculus — tchon.
balneum — kigeoume.
bellieo8U8, fortissimua — gnimaio-
köme.
bibere — ge*npe.
brachium — iiporok.
brevia — mek*mek.
cacumen — ankoupeu.
cadere — rak.
caeepea — jaume.
caslra ponere — alne.
calvus, a, um — kraine-tno.
cantare -— tarouogri.
capere, deprehendere — gouepc.
captua — - mene.
eaput — kraine.
carbo candens — tchone-peuk-
pr6me.
cataraeta — roignan-aiiou.
celer, velox — naok-nank vel
nannaak-Bank v. maüprelte»
cerebrum — hou-hou-bou.
— palmae — jamme-jepimme«
etua — kelomme-kg.
circumdare — tchiek-guera.
clamare — kouang.
coecus, a, um -*- ketorame-touö.
coelum — taru.
cognosceve — dgeage.
collare — po-hotte.
— e dentibus — po-hotte-jounne-
apok.
colloqui — ni-tchaon.
Collum — iipouk.
comitari — indgiore-raou lDtchö-
mou.
congregari — leknö-kre.
connubere — tehock-tchock.
constdere — nok-heppe,
consedit (avia) — mene.
oontundere — kougnang.
coquere -*- kitole kilolle.
cor — pompeu.
cortex — kalte,
coata — jek-oröne.
crassus, a, um — ankupeu-npa-
kiiou.
credo — mantscheu.
cribrum — bacanne-tontöne.
cri8ta, apina — ampok-djek.
crus — mak.
cum — intcbö.
currere — antcbi.
cubitus — kekri.
cymba — tchöne-katte.
dare — uock-genes.
de (praep.) — gouik.
deeumbere cubare — kome-le-
kouippe.
deficere — jintchik, tcbine-tchik.
Digitized by
Google
186
Botocudo.
vtüaus stillans pue — panlehik-
joujou.
— pure plenum — mottnotte-panr-
tchik.
iratus — joujik-joujik.
bos — pö-kekri.
vacca — pö-k6kri-joponne.
vitulus — pö-k&kri-krouknine.
coelogenys paca — ekran.
dasyprocla aguü — magnace-gouick.
equus — kraine-joumme.
bydrochoerus capivara — kiüne-
ponne.
lulra — moumerick.
myrmecophaga j üb ata — - koujanne.
— tetradactyla — koujanne-oheque.
sciurus aesluans — jouckneck.
hyslrix insidiosa — kreugouö«
dasypus — groun-chon.
muslela barbara (irara) — hupi-
jounne.
canis — inkan.
cervus — mokri.
Iigri8 — kouparak.
cebus — irahe.
mycetes ureinus •*— coupirik.
hapale penicillatus — angouike-
gouik.
aleles hypoxanihus (miriki) —
coupö.
dicotyles — kouraik.
tapirus — moupran.
anas — kctapttounne»
gallina — ha-ha-ha (k aap.)
gallus — ha-ha-ha-jükanne.
pullu8 — ha-ha-ha-krouknine.
penelope eupercüana (avis jaou)
— han-han (h asp.)
— leucoplera (jacubnga) — po-
kori.
psitlacus — kouakoua.
— conurus — erek-nelte.
— macao — kasaranne.
rhamphastos — kourak-sa.
apis — pangue-jakoupe.
uruou — biakan.
— mumbuca — pot&
— timirim — mare.
aranea — katüuerak.
lampyrö — ampco.
formica — pourick.
tabanus — kapp-koukoune.
crotalus — ouan-kouan.
cophias jararaca — gran-jibran.
astrocarisum ayri — djaheu.
banane — iupokan, iüpokanne.
auranüum — rara, kranneiühouoome.
sacchari panis — kamurine-kUomoik.
tabacum — anguinaog, anganan.
fabae — joanta.
ipecacuaoha — araeuä.
ananassa — roucon.
palmae cerebrum — graum«.
lecytbis sapocaia (fruct) — ha
(h asp.)
IV.
Botocudo - Djiopouroca (Jiiporocas) Boutourounas et
Craikmous.
abire — oti-mene vd makim amou-
katignan.
abscessus, Ulcus — mojön.
absolutus — nojöme.
accendere ignem — hene.
acidus — koui.
accutnulare — an.
teuere — angreuk.
Digitized by
Google
Botocudo.
18»
acutatus — kmereppe-iukarame.
acutus — gdoune.
adeps — tchine-om.
adducas huc — tasse-ne.
adducere — tarne.
aeger — moumou.
aequilibrium — koujoume apoc
agr — paovi.
afflictio — a-neine.
alligare, affigere — tokonne-apoo.
ata — kmak.
albus, a, um — jouronne (gnftme).
alligare — aguik-aralte.
allus, a, um — aröne.
allis8imus, a, um — iograk-
arone.
amare (pro me) — pramrae.
amarus, a, um — mugnan-krok.
amplecti — amerek.
animal — tchine.
animatu8 — kouangue.
anle, prae — gnanri.
antrum, cfeterna — nakma.
appellare — poro anorone.
apporiare — tatte-ni.
apud, ad, prope — gouare.
aqua — mougnang.
arbor — tchöne gdente.
arbores caedere — maprtm vel
kraine-leia.
articuK — kekri.
assare — haoppe.
ailenuare — tchon-gdoune.
attingere, capere — anli-mene.
alramenturo — kouanou.
auscultare — amerche-jem.
baculus — tchon.
balneum — kigeoume.
bellieosus, fortissimus — gnimaio-
köme.
bibere — geoppe.
brachium — iiporok.
brevis — mek-raek.
cacumen — ankoupeu.
cadere — rak.
caeepes — jaume.
castra ponere — atne.
calvus, a, um — kraine-tno.
cantare — taroiwgri.
capere, deprehendere — go«6pe.
captus — mene.
eaput — kraioe.
carbo candens — tchone-peuk-
pröme.
cataraeta — roignan-aiiou.
celer, velox ' — n&ok-nank vel
nannaak-Bank v. maitptelte«
cerebrum — hoü-hou-bou.
— palmae — jamme-jepimme.
etua — kelomme-kg.
circumdare — tchiek-guera.
clamare — kouang.
coecus, a, uro — ketorarae-touö.
coelum — taru.
cognoseere — dgeagä.
collare — po-hotte.
— e dentibuß — po-holte-jounoe-
apok.
colloqui — ni-tchaon.
collum — iipouk.
comitari — indgiore-mou iotcho-
mou.
congregari — leknö-kre\
connubere — tehock-tchock.
constdere — nok-heppe-
consedit (avis) — mene.
ooirtundere — kougnang.
eoquere -*- kitole kilotte.
cor — pqmpeu.
cortex — katte.
Costa — - jek-oröne.
crassus, a, um — aakupeu-iipa-
kiiou.
credo — manlscbeu.
cribrum — bacanne-tontöne.
crisla, spina — ampok-djek.
cras — mak.
cum — inlchö.
carrere — antchi.
cubitus — kekri.
cymba — tchöne-katte.
dare — uoek-genes.
de (praep.) — gouik.
deeumbere cubare — kome-le-
kouippe.
deficere — jintchik, tchiae-tchik«
Digitized by
Google
IM
Botoeuda
deglutire — narat-keusee.
delectari — inteho-aatohu-mene.
demittere, deprimere — jejook.
denies — jounne.
denthto -*• jounta.
descendere — chik.
desquamare — ampok-angreuk.
deus — tvpaane vel kupan.
dexter, promptus — atcbeu.
diabolus — * nanlehoa, naaehon.
dicere — po-jaonne.
digito tangere — gouik vel toppe.
digitus — jekke.
dispulalio — jouhik-iouhik.
dividere — iatehak-kottme.
dolor — iojok.
dormire — koukijourae, kekipwie.
dorsum — joukou*
doru», a* um— pmeran.
ecce, hie — ouib-amme.
edere — nowkotilte.
ego — ati.
egredi — jamme.
eligere — jekal-jikalle.
emollire — teu-ignoek.
ereclua, sians — «noujint
esca — tchine-atehuc-gningaiae.
etiam — kuang, nakati.
evadere — aouVji vel iatar-anroi.
eventrare — inkouang-joutang-
avuo.
exeitare — amposae-iiak-jemes*
expeclare — mo*>*hio-kr£-noughera,
mrogefa»
ex8tinclus — nojomme.
exlra — eratle.
exten dere — apoogue.
extrahere, exstifpare — antik,
exlraordinarius, a, um — tokonoe-
nouk-gname.
exlricare — antikke.
evaeuare — nojönu»
facere — atcha-houme.
facies — impong-kalle, impori ke.
familia — krouck.
fatigatot — araralte vel imprang.
febris — gitcha.
femina — jopou.
femur — mak, kmkrtopok,
finire — no-jamjn** jome.
findera — ampiag,
fissura — ampüig.
flexus — tang-tang.
flos — mourouoe.
fluere — jeropette-opö.
foramen — nak-ma vel kro.
forlis — maioköme.
fragmentum — kinne.
frigidus, a, um — amporouk v*l
taru-amporouk.
fruclus — tchone-koae.
fugere — inla-mri.
fulerura, arbor plantaia — toben-
api.
fumus — tchon~peuk~ketikeu.
fuois — nene-gitak.
furtari — inquiek,
genua — kekri.
genuflexus — kekri-üoek.
gibbus — mojon.
gradi, obambulare — lupo.
granum — joaü-ketomue.
guttur — takrek^eotehamne.
habeo — nakasi.
hamus — mokouang.
herba — jamme.
beri — lowpran-cra*
hie — kere.
hie, haec, hoc — mingamm**
hodie — tomprao.
homo — Quaja*
homieida — nampeuk-öjadji.
humerus — gkenunne.
ictus — apmon.
in, ad — oti.
inde, deinde — io^Jore*
igoavue, a, w» — koukiog vel
lakreuk.
ignis — tchon-peuk,
ignotus — tokoane.
illuminare — tokon-amptouk.
implere — iatobeuk» intchek.
in — pompa.
incendium — tchon-peuk (ignie).
ineubare — kr»k-enta-kuaag.
infans — kreufcaiae.
Digitized by
Google
Bttaeuda.
MI
insidiae — gulonne.
insula — mouynany-leono vel
nak-migrany-pompeu.
intalligere — ampong.
intrare — ntrgre.
intrudere — nak-atau-tchone.
intestina — jotang.
involvere — arcutte.
ira — jiak-jemes.
ire — rnou.
is, ea, id — antebuk.
jac&re — angrin, nangri.
jaculari — angrin, ginlchi.
jejune — tchine-nuk-kuany.
jocus — do jirtle.
jubere — r inkan-kan.
jugum monlium — krack-joune,
jupik.
jumenlum — intchak-kruk*
juvare — aoloumme.
labes, lapaua — arak.
labia intromisso ligno fissa —
ketompmaka8se.
laboriosus, a, uro — kutippe-ranuk.
lac — perak.
lacryma — puk-puk.
lacus — bitak.
lapis — takrouk.
latrare — incan-jouanne.
latus, a, um — ankoupa iipakijon.
kvare — kurin-kijoumrae.
levis, e — compe.
lignum 8iccum (moriuum) — tehou
kouäme, tcbonne gounaime.
— quo aurea oxnant — beto-apo*.
labia ornant — betö.
bmus — nak-atehok«
— lulum — patak.
lingua — iojokke, iiehoque.
liquefacere — fccbe-re-tche.
locus — gnagnikke.
longo — amaron«.
ioogu«, a, um — ordne,
loqui — bao.
luna — mounthniac.
lux — amolie,
macer, a, um — gouene.
macrescere — kwH&aö-oü.
magnus, &, un — iipaküion, ijipa-
kijiou.
male contenlua — takrek.
malus, a, um — loalöne vel t$ne
vel mberan, idadji.
mamüiae — kupä, pectoas.
manus — p6.
— vacua -T- aolchouck-bokowi.
mare — ouatou-ou-ou-ou,
mastioare — napiguik.
mater — küiopou iopou.
mederi — noumpatte.
mel — pang, pougue.
menlum — epiche.
meridies, sol in medio auspenaua —
taru-pompeu-pompeu-tcbeppe.
meus possessor — gnouk gnak.
mingere — arapiang.
mitra, pileus triumphal)« — konla.
mille — kelomme.
molestum ease — kignik-eropang.
mors, raorluu8, a, um — quomeme
mori — quouaime.
mordere — gro-inkroppe.
mu8cus ■— tocone.
mutire — meme-ouaugue.
mutilatus — po-tikke po-moumou.
mutuo dare — houp raoüne.
mundare — kuria.
mullum — ourouhou (h aap.)
musca — kappe,
oanus, a, um — erek-rek.
nares — gintma kiijink-ma.
nasvs — ginne,
nasci — enta.
natare — okiane-jagi.
nebula, sol extinctus — laru-
mot-mot.
nectere ~ noukalatte.
nemo — mäme.
niger, a, um — himne (h aap.)*
kerchimme.
nihil — mame, anquo-L
tton — mneaouk.
nubero, in matrin*»Mun dase —
kijeme.
wmqttam — mamme.
nuntiare — hao.
Digitized by
Google
1Ö2
Botoeudo.
obsourus, a, um — ampimme = nox.
odi, non velle — pramme, amenuk.
os, oris — kelom-ma,
os, Ossis — jak.
partim — potchique.
parvus, a, um — mek-mek vel
ereck-reck v. tontöne,
partum edere — krouknine-inta.
paü — cfaik.
pellem delrahere, excoriare — kaue
apone.
pellis — kalte.
perdere, praecipitem ire — jijöne.
perforare — aluppe, angro.
persona ignola — krain-toine-nuk-
ko*ang.
pes — pö.
pes animalis — pö»
pede labi, aberrare — po-jack.
petere — jok-jenes.
pinguis, e — jokokanne, jokou-
kanne.
piscari — ampock-üojieck, piscis as
immpock.
plenus, a, um — roolte-motte.
plorare — pouk-pouk,
pluma — bakanoe-kmak vel ba-
kanne-ke.
plus, nimis — ouroqjou.
pondus — lang.
— grave — lang-makran.
ponere — gen-era, geu-era = po-
ne hie.
porro! — gnari vel mou-kathm v.
mou-koutignan.
posl, poslea — inedyore.
post meridiem — taru gniognine.
praelerire — gnarin-mou.
premere — mene apmerar.
pro, ad — houanne.
progrediamur — gnaoru
projicere se — poni.
prope, apud — gnare,
pugnare, pugna, (frangere arcum
ante tenlorium) ~~ kigeme-atang-
natme.
pulcher, a, um — erefae (h aap.)
hercfae.
pulvis — tantiji-vari-koua.
pulere — ampou.
putrescere — houamme,
reddere — hoppe-mou ijiokonite.
rectus, a, um — che.
relinquere apone.
reliquum — potohique = solus,
parum.
remitiere, laxare — »pöne.
repudtare — konne*auki.
respondere — hao.
relentus, impeditus — mou-hm.
retro, a tergo — djore.
ridere — hang,
rigidus, a, um — apmeran.
rixam vilare (non movere) — am-
pangue-mou-ieppe.
rotundus, a, um — mounlhgniac
rotundum reddere — kon-4ou.
rostrum — djige-bakaune.
rugire, vociferare — angroni.
rudis, e — lippe.
sabulum — nak.
saltare — tarou-intek.
sallar — ankoupa-tehoune.
sarmentum — koujounne (liana).
sanguis — kamplchek.
sanguinem emtttere — kamplohek-
joujou.
8apere, nosse — jadji, iajL
sarmentum — kujounne-nokoua-
gnamme, koujoune-jikaramme.
salls — henamü.
Scabies — mankouk.
senex — makignantme.
sanlire — ouappe.
sero — lartHgningnine vel taru-
tompe.
serpens — gro gran.
sibilare — nujoppe.
sibilo — ati nujoppe.
8iccu8, a, um — gitcheuk.
sidera — hette-hetle tom-hette-hette.
Signum — pö-helte.
sinus pectoris — kupa.
siliens — muniangue-pramme.
Situs — djcme.
sociaüm — panleu.
Digitized by
Google
Botoctido.
193
sol — ' taru-t^po.
Bolus, a, um — potchique vel be-
kourin.
spica — pokke.
spina — hakaune.
spuere — kignang-keritte, alouk.
spurius, falsus, a, um — amplcha-gi-
nouk.
8lernum — auang
stomachus — pompeu.
aeger 6tomachus — pompeu anhou-
rung.
«Iramen — inkanne.
sub, infra — iojok.
suffocare aqua — mignan arak. l
sugere — hou-hou-hou-gitcha.
sumere, auferre — pe\
supra — pök.
surdus, a, um — impao-mnoul.
surgere — mou-him.
tempeslas — taru-irakjemeg.
terere — angreuk.
a tergo, posl — ittdjore.
terra — nak.
libia, fislula — tecrok-noujao.
timeo non — koukine-ameruk.
(onat — tupan-djeme, taru-iagri.
torrere — takrouk.
Iranquillus, a, um — agouik-uou-
beppe.
tugurium — kijeme, kijaime.
tumor, abscessua — mojon.
tutela — gionne.
ubi — akre,akou.
unguibus veiJere — kijiak-an-
Ischeuppe.
vale! — amerek.
venari — • Ichin a-pma,
ventus — taru catak.
vermis — angra-po.
verrere — nak-ari.
vertere — not-nol.
vester — ajouk-gnime.
via, eemila — brom.
victoria capere omnia, finem facere
•!— iipanne-nojömo-nagili.
videre — pöme.
vidi — ali-pönue.
vutnus •— nak.
vulnerare — ingrö, imprippe.
asinus (animal magnis auribus) — -■
mgnojonne-grak-oröne.
bos — po-kekri (pes fissus).
canis — » inbaon.
bradypus — kejö.
corvus, capreulos — bokourin.
dicolyles labialus — kourek.
— lorquatus — hok-kuene.
equus — kraine-joune, kraine-
joumme (capul dentosum).
felis — kupack-huji.
hydrochoerus capivara — ampöne.
myrmecophaga — kujonne.
nasua — hak-jek, hakiek.
sciurus — jouknek.
simia cebus robustüs (mico) — tche-
rengue.
ateles hypoxanthus (mono) — ke-
pokkc.
Iutra" brasiliensis — amkoumme-
merik moumerik.
mycelea ursinus (guariba) — kou-
pirik.
callithrix rrielanochir (gigo) — bou-
rouk-cäk.
hapale penicillatua (sahuim) — ha-
ha-gnik-gnik.
8us — kurek.
lapirus — gupmaran, moupran.
vulpes — apijoune.
anas — kurulle.
aquila — hoho (h asp.)
corvus — ampeu.
crax — poutcheuk.
gallina — hahan (h aap.)
penelope superciliaris — ha-
ha-ha.
psitlacus macao — katarane.
ulula — jokokanne.
crocodilus — jakare.
tesludo lerrestris — krolchock.
apis — pang.
cancer — kalte-merak.
culex — kappe,
ananassa silvestris — pusse.
canna saccharifera — kumerine.
25
Digitized by
Google
194
Puriu
bixae orellanae pigmeatum — leto*
ne-kraine*
oarica papaya — krolle.
cocos nucifera — Uhöne-kaloune.
diascoreae redix — amMn.
fruclus musae — iipokann«.
PUR I*).
accendere — potheh-galchin.
albu6, a, um — beorona.
amare — lammalhih.
aqua — mniami(ng), mniama.
arcus — mirining,
ascendere — bogoüah.
atlingere — galing.
auris — bipihna.
aurum — nmaranapehna.
bibere — gambä.
bellum — guascheh.
bonus, a, um — ibararaalih, gamung.
brachium — cocöhra.
cadere — dulhana.
caeruleus, a, um — beroröh.
capul — gueh.
coelum — ocora (das o daakel).
Collum — thong.
CQQnubere — geieh.
corpus human um — immih.
crua — tschara-aura.
culler — moraodeh.
dentes — tcheh.
deus — tupang.
diabolus — Uong-ah.
dies — vera.
digilus — 8chabrexa.
domus (iugurium) — guara vel
ouari.
dormire — Ihära.
edere — pasche, machi.
fames — lalm bona,
femur — calhera,
ferire — capöh.
fcrrum — guamarateh.
filia — mbaima.
flagellum — tapira-peh.
flavus, a, um — belhlünuna.
flos — pou-baina.
frater — schemaung.
frons — porch.
herba — Span gueh,
homo — guaenia.
— albus — araijo beorona, rayon.
humerus — tafebah.
ignis — polheb, potlaah.
jacuiah — oamariog.
juvenis — gua&na.
lacertus -~ Uaeahra.
lardum — nmnimJL
lignum — umtob.
luclari — tlcgapeh.
luna -~ phelhania«
malus, a> um — taschilaageli.
maofrma — mnialk
maier — titscheng (e Nasenlaut).
membrum virile — seheng.
— muliebre — taccöh.
meridieo — guaraücoeah.
mordere — techtmorwig.
mulier — mbaima.
nasus — ingni.
higer, a, um — beungana*
nox — mirribauana.
nubes — haeragg*.
obscurus, a, um — arena.
occidere — schamböhna.
oculu8 — mirih.
odisse — schtengeli.
os, oris — schoreh.
08, ossis — ammi.
paler — allen,
peclus — puiltha.
•) Pari heiset bei den Coroadoa «tu Räuber.
Digitized by
Google
Puii Cattodo.
tft»
pes — sobabsera.
pluma — schibubch.
podex — utang.
pulvis pyrius -
ramus — po-tihliea.
respirare — tatheh.
rober, a, um — bethlaro.
sagitta t- obouug.
saltare — guaschanüeh.
secare — lintsehih.
senex — schatama.
Stella magna — thiuhli.
— parva — airicödha.
stirps — pou-reaa.
silva — noaray.
telom pyrium — baüah.
tassa*» matatinum ~ tusehara.
terra — guaseheh.
testiculi -*-j scbrabaec*.
venari — uiragada,
venter — tiquing.
vesper — lusohabato.
vesles — amkeb.
viridis, e — töngonna*
umbilicu* **■
unguis — * sebabrera peh.
velle — gabloh.
quo nomine mater lua nemioelur?
— titscheng nianitsoboh?
da mihi!
ung-pu.
alacersum — thamalhife.
vir alacer — guaima thamathih.
moereo — thamaring ihong.
dorraire, dormitare «— gamting»
thara.
bibere volo — tarunbaua.
fructus musae sapientum -~- bahbk
phaseolus — tianfrena.
zea mays ~ maky.
corlex fructus musae — bahbk-p6b.
fructus citri — eahirannuna.
fructus citri acidi — iariniaaa.
fructus — mor-keh.
canna saccharifera — - tubanna.
farina mandioccae — bihuh.
fructus lecylhidis — tornkaeh.
tabacum — pöh$.
CÖBOADO*).
I.
Coroado am Rio Xipotö.
absein dere — cangrö.
accendere — : cahuanma.
aethiops — labagniub.
atbua, a» um. ~~ crayö.
amare — tima.
anima — tangueta.
anous — poteta.
aqua — »niama, mhaman.
•) Von dieser Horde finden sieb mehrere Vocabularien aufgezeichnet: bei
Schott (Nachrichten von den k. Ostreich. Naturforschern II., Tagebuch S.41)
bei Aug. de S Hilaire (Voy. daps les prov. de Rio de Janeiro et Minas I.
p.46) und bei Eschwege (Brasilien, die neue Welt I. S. 232). Wir selbst
haben eine Wörtersanuntung aus dem Munde der Coroados am Rio XipoUS
aufgenommen, welche wir hier (I) -wiedergeben. Eine viel reichere, welche
Digitized by
Google
19«
Ctnmdo»
arcus — mirinaog, merinde.
argilla — nach 6 greta (greda : porl.).
ascendere — macawan.
atramentum — teguä sehimang.
avia — nahraantschitay.
avis — chippü.
auria — peuti, pepehna.
barba — siprönta.
bibo, ere — bi.
bellum — garape*
bonus, a, um — tanne.
braccae — ricapama.
brachium -~- cacqrre, cacora*
brevis, e — corouama.
caeruleus a, um — nahna.
calidus, a, um ~— pretonnraa.
canus, a, um — pe, come, eama.
capillus — gue.
caput — gueh.
carbo — pote, sicrem.
caro — sorinekong, hanike.
cavus, a, um — dohre.
cerevisia maydis — virü (evira).
Charta — tapera, taperra (port.).
clamare — quare, nakan.
clavis — sevi (port.).
clericus — uahre.
cochlear — tachetschina.
coelum — tagueng.
Collum — long. %
cor — tokera,
Corona orbiculorum precatoriorum —
coroani.
cornu taurinum — toßkk -penü.
cortex — pe.
cosla — guari. « .
cras — herinanta.
crus — intschara.
culter — tina.
curramu8! « brieang.
cutis taurina — tapira peb.
cymba — gar&* pirsge.
dentes — scheh, Ueh, tsche.
descendere — gukgü.
deus — tupiuig.
diabolus — . riiuiraung.
digitus — chapenre.
dare — mayame gayudo.
domus — guarä.
donnire — capacari, tebre greo».
dorsum — nera buhsie*
edere — puyu geecheu-pa.
ego — mähe, rmam^L
eo, ire — gavumung»
esurio, ire — ateteur bouum.
fame8 — areteur bonnm.
femur — subryek
ferire — ti mopö.
ferrura — gamang, camaran.
filum — calenyawena.
filia — chambe. *
filius — chapoma.
fislula fumaria — boceh, omböh.
fiavus, a, um — tehatecana.
flo8 — poponaim.
& foedus, a, um — crotchma.
wir (11) folgen lassen , ist durch die vereinten Bemühungen der italienischen
Capuziner, welche die Coroados in der Aldea da Pedra oder S. Joze* de Leonissa
katechisirten und des Cap. Marliere entstanden, dem wir sie, eben so wie
v. Eschwege die seinige, verdanke». Die Schreibung der ersten ist deutsch,
die der zweiten ungleich, meistens portugiesisch, und es ist nicht zu ver-
kennen, dass die italienische Auffassung jener geistlichen Väter deu Härten
gehäufter Consonanteh nicht Rechnung getragen hat. Manche Worte sind
von ihnen aus der Lingua geral für den Zweck der Katechetisation herüber
genommen worden; andere dürften ursprünglich dem Idiome der Coropös,
Puris und Ay mores angehören. Grammatikalisch konnte dieses bunte
Sprachgemiscn von den Missionarien schon desshalb nicht festgestellt wer-
den, weil ihre Katcchumenen nicht lange bei ihnen aushielten und bestfin-
dig wechselten. So mögen denn diese Listen zumal als Maasstab von dem
Grade der Vermischung und gegenseitiger Um Änderung mehrerer benach-
barter Idiome dienen.
Digitized by
Google
Cowrtov
19T
folkrai — tcbope*
foris — te mam.
frigidus, a» um — nhamsnui
frons, tis — pohre.
felgur — pat6«taeoein.
berba — säpacoh.
homo — guaima, cuciman.
— albus — * Isäya.
— niger — tabagniuh.
hostis — areoi gratrisima.
numerus — oarin-ta.
ignavus, a, um — meritoncon-ha.
ignis — boteh, pole, putap6.
infirmus, a, um — tohotama.
indus — t8bim6ö#«
indusium — guimisat(camiza: port)
infans — chapöma,
juvenil — , nimuihma, knaynfca-
mona.
labium — tsbore-pe.
lacus — poporta.
lapis — ücah.
lardum — sorobem, d'joran-pe.
laterculus — bopeh.
lignum — amböb, bonday.
ligo — catasena.
tinea — catib&ma.
üngua — tobeh.
longus, a, um — suquenu&ma, he-
r&na.
loqui — cuaya,
luna — pitarang, pelahra.
— prima — grilepa.
— plena — lagleman.
— nova — ovon.
macer, a um — aricubacöma, ha-
rinke pakon.
madeo — mniam-pe.
magnus, a, um — * herenma.
roagus — bamoooloma.
rnamnaa — mniametla, rbamaoUu
man us — cocorre.
mater — nhaman, baiscbana.
mel silveslre — pnüWg.
membrum virile -*- seng.
— muliebre — tocob.
mensa — boropama.
mentum -*- ehaperronta» ,
meridies — hop£ pretoi granam.
missa — mangwip*»g,
mons — Iprn.
morior — tagranhon.
mullus, tf, um — pourica.
mulier — aye, boyraan, baknan.
nasus — nhieng.
non — candg'e.
nox — miribuang, mari pawanla.
obßcurus, a, um — narim ponwaa.
oculus — mereng, merim.
08, oris — schory, tzöry, tchot^
os, Ossis — • d'jarra.
ovum — paki.
ostendere — * pomanwy.
panis — lariiwa- *
a parte antica ■— merich6.
a parle ima — • bombay.
a parle postica — * üera*v&
pectus — puira.
pes — scbaru, t'chaperrd.
pingere — pirirehma.
pinguis — leshama nheme.
pluma — schkru peb, chippu p€.
pluvia — mniamä,
pluit — mniang.
pulcher, a, um — butehma,
praedator — puri.
puella — cambe.
puer — siböbma.
ramus — bö-d'jarta.
respirare — mat6-üan.
I ruber, a, um — »tchoga ingrö.
saccbarum — cuan-rim.
Saccus — sacombä.
sagilta — aböng, apbön*
seouris — gasiarang, barelana.
semiaetbiops — brutiuh.
senex — cajacama.
sie, sane — ya-moeni.
sfdera — jurlb*
8ol — obeh.
soror — yecuen.
Spiritus vini — aantan cor.
slare — preobä.
eylva — monteb-bercuma.
lempus — ilsebi caya.
— matutinum — ario&.
Digitized by
Google
itt
Qoiaadd.
terra +«* oach.
tesliculi — cib&ki.
tunica muliebris — gartifc.
vena — premhä.
venari — chipuröna.
veni bue -~ gaveaa.
venler — tengike.
vesper — tatusaib, tasbare.
vesles *— atih.
via ■*- tep&nnno.
viscera -*~ tekin.
umbilicUs — sabry-püita.
Numeri: 1 tscharabiuan.
2 Ischiri.
3 pa-lapacurv.
4 pa-pamd^.
IQ tschabrandaitaehe (digi-
tia aUlis),
arundo bambusae — graüng oam-
rinra (Scboll).
aurantium pomum **+ laraig (la-
ranja: port.)
citreuoi pomum — Ünaag (Ikna:
porl.).
lagena, fructua «tttnraiteo — ripieh,
fructus musae sapianlum — b*»
combunt.
fructus musae paradtsiacae — ba-
coeng.
oryza — uramu (arräs: port)
phaseolus — jfiaabong (faijao:
port)
psidium — - boferueeb.
labacum — abtsehign.
bambusa — oaowanra.
mos* — bacöba.
filix — premprem.
aaecbar. officio. — taupanna.
zea mays — raabeky.
n.
Coroado von Aldea da Pedro.
abire, discedere — deama pahan.
abscondere «*— upolatsha.
accessus (aditus) — doy-moro.
acuere — camaca-beu.
adolescens (juvenis) — mache
cönha,
adspectus — mawtry recon.
adulalor — gue walenna.
aedificare — guira puy.
aemulalio (zelolypia) — aya que
tecon.
aemulus, a, um — araya hin.
aelernitaa — da ga eonha.
aelernus, a, um — ku üu6 pana.
affin is — maeonk^na.
albus, a, um — crayo.
agere (facere) — arobopaya-pa.
amare (diligere) — lima,
ambitio — herrolohe*hin.
amor — Uintani-li-b^.
amplexus — re-raca.
anima — tangu&a.
animal — tshamma carocon.
— mansuetum — oanatebt+tohy.
Digitized by
Google
Coroado»
19»
animus forlia — üpimo-len-han.
animum intendere — creya teka«
annuLus (orbts) — ehaperre-pana.
annus — botela.
aperire — bratu.
— manu» — chaperre pewe*
— portara — ambo-bralu.
— tiacum — oaioa- bratu (port
caixa).
— 8U08 sensu« — - tocata gffebo*
candja.
aqua — nhaman.
aquae inondal'to. (diluvium) —
nhaman garenon daigran.
arbores desectae — amcö oaymaa.
arcus — naeriode, mrinbl .
ardere (ferverc) — coax^ ponhy.
arma (tehim) — * tanquetai.
arma deponere**— nicajika raiea-
licran.
arundo saccharifeia — tupana crim.
aaperilas (inelementia) — (shete-*
gaka,
auctus (ampiificatus, a, um) — ca?
pahön melshy,
auris — pepebna, penta.
anribus pronia aliquid accipere —
catshole.
auscultare — cachale.
auxilium — oaferittr (port).
avia — nhaaantebjteg.
aviditas — tekchin-len.
balbutire — tetin d'jokon.
balneum — yamucahe\
bakaimum — - baerim~bö,
baptisrausf — kö pöma payoya.
baptiarai apoasor — mayayane.
bapüzare — yaiali aya ha.
barbam tondare — chaproftra le*
pingua.
bene, recte — tenfte ca on<
benefieium — taaoe oahy.
bibere — mnmba, bL
blandiri —
bonum, benigftjlaa — detau-tiea*
bonus, a, um — tanne*
— vir — tanne cuoiman.
bona mulier — boiamau tanne.
boreaa — nanetschorehy.
brachiale, armilla — gacola.
brachium — eaeora, nhat
caducus, a,um (inßrmus) — techo-
caecare — meriba lona>
oaeeus, a, um — merereea.
oajceameotum — ttchama pecha
perre pom.
calefacere — coare, ponhy tenoma*
calefieri — pole guolen.
caüdu«, a, um — pr&on-ma,
caUidus, a, um — tekiod'jafcon.
calvaria, cranium — gue-chuma,
campana — clo man tö Ischina.
campus — dota-paVmuhun.
cancer (morbus) — daschuetacbiua,
caa4eUbrum — pretönma.
canua, a, uju — pe come oama.
capilti — gue.
— albi — gue-caUahma.
— cani — bosahma.
capaa — echata (port).
caput — gue.
carba — tepa ibreUSma,
— ardens — pote sicrem.
carmen (canlus) — gangu.
carmen amalorium — . boymaa
gangre.
cauiicum potatorium — gangre.
caro, nis — hanike.
— ferina — pepahme.
caseus — topira nhamanta.
casügare — yata pölochL
casligalio — yataya po.
castus, pudicus, a, um — caima
anachicoma.
calechismus — tarisarlshina, .
cauda — chesa.
-*- aimiae — tangua chesa.
caude8 arboria — auibo cicrUk
causa (ratio) — hineilen,
cavare — cuchetan.
cavea — ehippu guara.
eavua>, a, um (coocavus) — dobre.
cemeterium — Ishamema.
centujao — capilam (port).
cerebruflt .—- gue\ mun muy, ,
Digitized by
Google
280
Coroado»
certus, a, um — tehetencham,
charla — taperra (port. papel.)
chorda arcus — merinde pake.
— teirachordi — viola (port.) pake,
non multi citri, minime edacem
esse — erischen.
cibum capere, comedcre — sheuma.
— suppedilare — puyü gesheupfe
cicatrix — crapontöma.
ciroulus — craumä.
circumire — cr'n dötema.
arbor citri aurantü — lane ambö*
cilreum pomum — eadgene, lima
(porl.) cadgena. *
citrus, arbor — ambb.
clamare — quare nokan.
eiatmor — quatshöhön.
clarus, lucidus,a,um — porsebemna.
claodere, (occludere) — ©aposm,
claudiacare — peme ft6-ke pama.
claudus, a, am (debilia, e) —
d'jarra pen-ma d'giarce de comen.
cochlear (liguta) — tachetachina.
coci nux indica — patoa.
coco8 nucifera — potao ambö.
coelum — taküem.
coeruleus — nah na.
cogftare de aliqua re — * mactusho-
teon.
cognalos — xataeeuen.
collare, monile — croane.
collare canis — tapirope eroane.
collis, tumulü* — b&hra.
colores r- gauaeke.
comes, socia — na-ten.
cominus, emious — preimpa-cuip4.
complicare — guinde.
comprobare — cuaite nnihij.
concidere, dissecare — cangrö.
concoquere, digerere — terausheuenv
concordia — arekin-te-he.
concursare — guarandgenö guin
guana.
concutere — schickenbrAle.
confabulaüo, colloqüium — regone
ben.
confessarrus — chare teregambo.
confirmare — teporttn tischt.
confileri — perembö.
confasio — coay-tepahy,
oonfusio «lentis, perturbatio —
mare pangrame,
consicere — bokitske ooiaa pewi pa.
conscientia — teco-ca-co«.
conspiratio — cayan-promgran*
oonvivium , featum — heta paJ-pa.
cor, dis — tokera.
corrum — tshama-p«.
cortex arboris — pe.
cras — herinanta.
crepitaculum — kia«krioa*
crepitus ligni — ambö me s*4u.
ertbrum — onde.
crudelis, e; immanis, e — pon-
neeka roehy.
crudelita* — shama cohtit.
crudelilar — takiml'jtfctttita pama»
crus — intschara.
orua — aripanhan.
cryta, specus — cambsy«
crystallum - nhanre.
Cucurbita — ripopu.
cusus! — ansehon.
culter — tinan.
cupidu8, avidus, a, um — ahama
cohen.
curare — nacatshai.
daemon — nhawuera«
dare — mayinw gaytido.
da mihi — ga pu.
decem ~ saperrä day.
deligere, eligere — gahny.
demere, deonorare — uaby, rhadsv
dens — lohe.
dentes frangere — tsehe cande,
dentium dolor — • cahile.
deoraum fleelere — lite.
deplorare — greke pation.
deportare — oet»man.
depravatus, a, um — hekahin ü-
mobion.
deprimere, mergere — cambd.
descendere ' — gua gu.
deserere signa — maeran.
deserlor, perftftg« — heta-erao-om.
despieere — ando-ba.
Digitized by
Google
Ooroado.
wi
deveraorium — era-mon.
devorere — roetin ambon ehehon.
digitus — cbaperr*.
dimidius, a, um — crapa.
discessus — gamo-minpa.
discindere, rumpere — lawne-o.
disstmukare — moly-kon.
dialnbuere — rcfoo gandja.
diu, longum tempus — yata-
oyon.
dives, opulentus — here-pahma.
docere — oahro d'jote.
docilts — tabrilonte.
domidhum, sedes — säten metcba.
donum, munus — mayame gayu.
dormiens — täte arena.
dormire — tera, tehre greme.
dubilare — pensa maüe.
ducere, praeesse — ohinde.
ductor — chene prele-nion.
duo — tshere.
dux — tsehemier gate gatachino.
edere — maschö.
— multum — heren shen.
effodere, excidere — möne cronbon.
effugere inimicos — manots hahon.
ego — maiake, make.
tlabi, effugere — hela-cean.
elatio, sublatio ' — sbim wayon.
emungere — nberon.
epilepsiae morbus — aran^graora.
epistolae, litterae — tapera (papet
port.)
equus — cawaru (eaballo port.)
errare, deesse — ükan, d'johan.
e8urire — areteur bönum.
evanescere — eondge han.
eviacerare — marke tegben bolu.
examin are — mogakin d'jaham.
excedere via « — dureshu.
excubiae — - caya pran.
ex quo tempore — iane.
exapecta paulisper — cre cawa.
exspectare — cawa.
extendere — pay-üe.
extinguere — gram,
extra — andara.
extrinseeus, foris — te man».
fabrica ferraria — ambö cangrc.
facere — brotshen.
facies, vultus *»— morim barra.
factum — tanda cam.
fames — areteur bönum.
farina — make.
— mandioccae — bifü.
fascinare, inoantare — ambö ga-
yüma.
febris — p6-bri-tam.
fei, bilis — dalala-ta
felis — chapi, pembe.
femina, mulier — boyinan.
feminae pulchritudo — boyman bau.
ferire — ti mopö.
ferrum — camaran.
festin are, properare — gamü.
feslinalio, properalio — bnemee.
fides — lelenekä.
— credila — rete mapiipa.
ftgmenlum, commentum — aretshi
cuit8hy.
filia — chambe.
filius — chapoma.
— soceri — chambe cuera.
filix — preprem.
filum — calenyawena.
— per acum trajicere — cahu-ema.
finire, finem faeere — tanda com«
firmare, munire — ga wä.
fissus, a, um — arimbo-mo.
ftstula — bröh-ma.
flamma, ardor — pelö garenre.
flavis crintbus — gue marandarni.
flavus, a, um — tschaitacama,
tscha-le-eana.
florere — ila ta monhlon.
flos — poponaim.
fluminis ex adverso — nhauran
tocheta.
Irans fluvium — nhaman-locheta.
focus — deri-lata.
folium — tschope, techupan gue.
fons, scaturigo — nhaman purere*
nim.
formosa mater — meka cunke.
— soror — meka ye cuen.
— virgo — meka cambe.
26
Digitized by
Google
m
Coaroado.
fornax — nahen pamo.
forluna — tenne ca-mehon.
fossa — dohrc-ereuma.
fraler — ischalay coain.
fraus — konla pahy.
frigus — nhamanlä.
frumenlum — arron ercuna.
fruticetum — ukanma.
fulgur — pale-lacuem.
funda, crumena — lieani shuoa.
funis, laqueus — na «ja.
fuscus, a, um — gu6-palahma.
fusus — tecale.
galerus — gue panchina.
garrulus, a, um — cbaranque koma.
genu — thorin.
geslus ineptus — tshorecon pama.
gibbus — ura.
gibbosus — uraban buma.
gladius — tshi karri-na.
globosus, rolundus — arund'euma*
globus, sphaera — cra-m-nake.
gradalim — palah-mon.
gratus', a, um — tenu a hy.
gutta, slilla — d'giocon topä.
hie, ecce — gra,
— est — man grana.
— , ia — tehon.
-^-, haec — imahon.
hi, illi — newahon.
hoc — maoelehon.
— omne, haec ouneta — manei*
erekema.
bieoos — nhaman operic&.
hüarilas — reticaniten.
hirundo — lenke parcuma.
hominis — tahumeoia»
hosti8 — arem grantshira.
humanitas — d'yala'fma.
humanus, a, um — hesakin d'jö,
numerus — carin-tiu
humidus, a, um — taron.
humor — taronya.
iclerus morbus — checorta.
ignavia — meritoncon.
ignavus, a, um — meritoneon-hä,
oere.
ignis — pole.
ignis carboaarius — pote sacrelumi.
ignem acceadere — pole caten.
ignominia — tscho-l£-Umleime ( Ol-
eom).
illi, ei (pronom.) — machicana.
illinc venit — maokin guäna.
illuc vadit — maa^cue-tnan. '
illuminare, illuslrare — merinate
le-na.
immo, utique — ya-moeni.
impedire — langrim-ke.
impensa — tsharoanhiä.
implicare — catain-to.
improvidus, a, um — legin d'joeon.
in — day.
inconsolabilis — cuten grin.
indecens — chambe hin terra.
| indianus — tshimeou.
; inebriare — onle ma.
infans — chap6ma.
inficiari — yolama.
inflare, sufflare — cue ta möma.
infodere — andö-riom.
infra, subter — bombay.
in gratus, a, um — tochil6 cahon.
inhumanuB, a, um — poneeahon.
initium, prineipium — andjo-ikahne.
injuria, iojuslitia — napö-lakind
jokon.
injustus — taue mon pokahy.
inooeens — revitee.
inobedienlia — Ubimi-caha-cön.
inopia eibi — tare tamo ya hinhon.
insaoabüis — inlika walshe.
insidiae — eanha-pram.
inspicere — daern tschö.
inlellectua, mens — gue pur« garo.
inlelligere — cuatioo puveoa.
inlerula — camisa (porL)
intestina, ilia — lekin.
inirare — dahin mamon.
intueri, adspieere — leyeho cawa.
invalidua, lingui animo — cajole
conham.
invidia — cagio-hom.
ire — gamun.
jacere, cubare — craoftanron.
— humi — oberen manron*
Digitized
b, Google
Coroado.
203
jaeere puerpera — pembe tay hon.
— in silva — bonday momaea.
jenlaculum -— linaca pachenpa.
Jesus — tupea mataleka.
juba — caruae gue.
labi — cracranhe.
labia — tshore-pe.
labor — petshine.
laborare — tapetshin hi.
labrum — cuan-nnru
lacryma — nhaman meripa.
laqueus — potoke puy.
laqueos avibus tendere — chippu puy.
lardutn — d'joran pev
laübulum ferae — malshema gua,
oataha-ma-hemo.
laudare — leneea-hon.
laus, laudes — tenca-hon.
leetus — eanamlshioa.
— pensili8 — pita.
in lecto cubare — crananatsharan.
lenire, mittgare — congre-tin-day.
leniter procedere — patah uaieu.
liberalilas — tekotima üihan.
überlas, poteslas — takin d'j&hon.
libra, pondos — boshita pocaain»
libra — na-tu-le-kin lahin.
lignum — bonday.
lingua — tope.
longus, a, uro — herema.
longa via — china greyan.
loqui, dicere — cuaya.
colloqui — tsheya pan.
loqui frustra — aretshi-cuits-hy.
loqui clara voce — cuatshü.
loqui submttsa voce — pata- cuaya,
chatoe gaya*
lusitanice loqui *— portuy cuaya«
lotum, sordes — okapopay.
lucrum, i — • toya muya.
lona — petahra.
— intermestris — orön. ■
— dividua, redux — gritepa. ,
plenilunium — lagleman.
lunae lumine — * petahra he taima.
Jona togiens, decrescens — ta-
coyacon.
luscns — meri pocomwie.
lulum — naobe greta.
lux, lumen — pulape.
— coeli stellati — tacuen d'juripa.
luxare — kcran bona.
macer — harinke pacon.
madefacere — aröma.
magnus, a, um — herenma.
major, jus — caya cama.
maximus, a, um ~ duva pericam.
maledicus in deum — ti-goya hi-
coimon.
maledictum in deum, blasphemia —
tigoyk-hy.
mancipium, servus — jai-man.
mandioecae radix — bichü.
mane hodie — arina him-ha.
mane, multo mane — pah in kina.
manlica — sacö (port.) pewbe:
mare — poporta.
— magnum, oceanus — poporta
bereune.
margo, ora — arinta.
maria, sancta — tupan maria onat-
shona.
maier — nhaman batschana.
— familias — ayan.
in malrimonium ducere — hripaia.
matrona — naben.
medicamenturo — baytshina.
medimnus, modius — bökinandalsa-
me.
melior, potior — teka shy.
meliorem fieri — tatahahin hon.
melius est — pateftö pateke.
mensura, modus — curuwin dot-
shina.
mentum — chaperronla.
meridies — hope pretui granam.
tempus anlemcridianum — grfre
prepa.
— pomeridianum — tamamon, tu-
schte.
merx — tschama.
metallum, aes — copry (port.)
meus, a, um — bihuän.
melo, Cucurbita citrullus — mela-
nua (port. melancia).
meliri — bucayü da.
Digitized by
Google
201
CoroaAo.
miseria — andgerica.
mittere — d'sole ya monba.
moeror, dolor — kanlshena iola.
moerore confici — reraoca gun.
moliri, ad aliquid an im um inlea-
dere — capön.
monachus capucinus cucullatus —
choperron tölin a.
mons, collis — pre.
montem eniü — pr6 üan.
mon slrare mox, modo — tschjm-
pidschi powanwy.
mori, obire — heta gram, tagra nhon.
mors, obitus — lagranhon.
mortis dies — tagranhi-hoo.
mortui» — heta graon.
muccinium, sudarium — lemo.
multiludo, vis — tsheme apuri
cahon.
mullus, a, um — pourica.
murmurare — tshite ben.
murus — cuatsheca tshüma.
rousae fructus — pokö.
muscus ad arbores — ambö güe.
musica — musica hepuy (port.)
mutare locum — crömuehi pandL
— consuetudinem — nhoti tsha.
— mores — nhoü-tohrier6.
mutuari — areten-moya-ma.
rnutus, elinguis — d'gi oontapa.
mutum esse — pente puri gaoon.
narratio — petahna.
nasura percutere talitro -<- eapan-tu.
nalare — nhamen gre.
natio, gens — antshieace.
nebula — meri tshema.
necessitas, indigenüa — mate uhioo.
nepos' — ojai-uent.
nequam — lenecamexe.
nequaquam — ale pnm pan.
oe unus qutdem — ~ «aimon»
nidus — pay gnetay.
niger, a, um — uanan.
nihil — d'je-o.
— seit — trieon-a.
nomen — mandgira.
non, minime — coodje»
notio species — üoä gka.
noüooem rei habere — anga o'go-
imbi.
novut, a, um — saputen,
nox, ctis — «an pawanta.
n oclem sub dio traasigwre — ptte
tica tanby.
nudius tertius — andjö-tshari.
nudus, a, um — eaten bakon.
nullus, a, um — condge-hi.
nuper — pahy*h&.
nusquam — cuinömawileon.
obdormire *— täte arena kon.
obedientia — tegind'jo.
obedire — pafcoxö.
obscuratio solis — hope-gramm*.
ob8curitas — marim ponwau.
obscurus, a, um — marim ponwan.
observara — tego shy.
obsidere, oppugnare — meriahe
grand'je.
obtteirix — pe-pam.
obitmere — gaque puen.
oeeaacare — • menba kona.
occasio — bepahra paia.
oecupare — matabritoo.
oeulus — merUa, merefcg, hmrim.
oculi bulbus — raerim gri-re.
oculos circumferre, speetare —
tshore netshö.
oculis limis speetare — mericuan.
offendere — ehete nowä*
offensio — noro gieoti.
offerre — yau ny.
olla« uroaus — nhamen-mulry,
popan.
onerare anirnal — taoa^a eama.
— currum — tapira ambdv
— telam glaode plumbea — arao-
ke grepu,
oriens — hope nhiram.
ortus solis — hopelacuen mahon.
08 — tshore.
— parwm — tshore pemte.
— rubrum — mucherura.
— oask — d'jarra.
oacitari — uieadshore üwemam.
08eulari — pursore-merabd.
ostium fluvit — nhaman tshore.
Digitized by
Google
Coroato.
ovum — arinha poU,
pacare — tenuaa eahon.
pallidus, a, um — cueoen4e»tai-
pama.
petpitalio cordis — chajaetipo«
panis — tarüna. \
pannua — ste vordM.
paradisus — lacüen.
partus, us — ehambe-lay.
parvus, a, um -^ pembe.
pater — hale. uare.
— famiuas — guar ategatshma.
ad paupertalem redigi — audgtai
nneoion.
depauperatus ~ b6r-pa*maeh&
pavidva» a, um — capla-rioJL
pavo — cusunanna.
pax — • tecuarashy.
paeem componers — tscua oahon.
pecten — guerena.
pectus — puara.
per — ganden »emo.
percunctari — canya pnam.
pereodie — hinö herinanta.
perferre, pali — t£-e*n-nam.
perforare — ganden conde.
permutare, eomonitare — regaya.
pes, <Hs — t'ehaperre.
pedestre iter - — t'ehaperre uhra.
pedfo planta — t'chaperrg bay.
pes felis onsae — • pana ehaperre.
— felis — chappe obaperre.
— canis — d'joara ehaperre.
*~ ämtae *-* langua ehaperre.
pedibus ire — preua mou.
petere, posoere — mdpuya.
pinguis, e *— tesbama nheme.
piseari — manake monde, manake
mapui.
planiües, eampus — noeh<«enna.
pluma, penna — p4, ehippu pä,
schipe.
phra *— eohan~n6n.
ponderosus, a, um — bofcin, yandau
pondus, moles — gahä tma.
poreus — • Behoren.
potens, pollens — thftttia gray.
potus — ohaman bapan.
peaeeeptum, jussnm — osaisa te-
nekata (porL coisa denegada).
praecinetorram e ptamis — prara-
gameneina.
praecipilatio, lapsus — • lahatshö.
praefectus — eapitam beu.
preces, bsnedictio — ehaperre tinshu.
prehendere, apprehendere — mono
bone.
pretiosu8, a, 19m — tagran meban.
prelio magno — moya te pobon.
pridem, ex mulüs annis — tiata>
tä-pana.
primum — merichora-gre.
prineeps — aleurra.
— genüg — tshemim d*ytona.
proavus — tahay-etta, tschi-bay.
probitas — temapü»pahon.
projicere, sternere — • eawaca.
puer — knay nhamoua.
puella — nhatama.
pugna, eertamen — garape.
— luctaüo — aram pan huma*
quaerere, serulari — efaea panhuy.
quies, requies — taten d'ja.
e lassitudine acquiescas — icra-
tsha tatend'ja.
quinque dierum — paarepekon.
quin quies — chapretshiauJebtihL
ramus — bö-d'jarta. '
rapere, vi abdueere — paye^e-pa.
raplor, praedator — tsebami grett-
teuma.
reclus, a, um — prete.
recla via ire — prete matschen,
rectum esse — tapere-tü vrä. «
reditus — andä denmu.
retugium, praesidium — cabüa.
requiescere — ietan <FjA.
res — gasshtma.
res nova, novum — cuaha, ma-
wnya.
retro — attdo de-hon.
ripa — nbamen arinta.
rosa — bopönem.
rostrutn — tshay.
rubeolae morbus — sarampo
(port.)
Digitized by
Google
Cocoado*
ruber, a, um — muobruruma, tahe-
ga iogrö«
rubinus — hoka ruruoa.
ruga — tepö nombri tema.
sagitla — pun, aphon.
— acie serrata — scholitscha.
sagiltam «xlrahere — aoga-hy.
. — frangcre — caudu.
sagitta pro aviculis — paori.
,— - militari? — sopa.
sal — guenra.
aaliva, spulum — Uhore-uqual
schein hy.
saltus — ererebone sbioa.
salulatio — puay te-oe,
scalpellum — aregamböütshina.
scandere — macawan.
adsceQdere equum — cawarutska.
— scaphara — gara pitsge*
sciurus — pone.
scolopax — kaitt.crena camhon»
securis — cramman bareUina.
sed» aulem — agahon.
semel — gre.
semihora — ere conhan.
samianimis — tagr&nhim.
semper — pahin ha.
senectule confeclua — aru/ia ga-
gwrija.
Septem — popauhaa.
.sermo, üngua — knaiükind'jö.
aerpens — - schanmun.
serta florum — bopo nem,
sicera, vinum adustum — kri
(aanlan cor),
sileas! — capa kuan-sche.
silex — arande ü-ma doretchi.
similitudo — tshuptan nha cahe.
sin us — nhamanla, ojamanta.
societas, consortium — operi care.
aocrus — aranke,
so! — obeh, opeb.
dies 8olis — tupaa paya.
solis lumen (dies clarus) — obeh
he saima.
solvas mihi — y para tagranmahy.
aolvere — tagran mahy.
8omnium — arccalehra.
species — tahoraiwL
spectrum, phaatasma — hopt
gramna«
speculum — greka rulschiaa.
— inspioere — d merim brekarita
kina.
spirare, animam dueere — male-
üan.
spoliare . — peccata bombay.
spondere, fidem inlerponere — ü-
ke cuoyman tanachu.
spuma — nhaaaan papan.
stare — preoha.
sternere, prosternere — boiigrd.
stipes — chato-chona.
slrangulalus, a, uro — paare ea-
merim grahoa.
slrenuus, egregius — tipaxno.
auceensere, irasci — aregacheon
chespoguol.
succus plantae — bonw£ sumocrin.
suffocalus, a, um — taräm gra-
nhim.
superslilio — areshi-cuilshe.
supplodere pedem — che cacham.
sylva — bela, hercuraa«
tabacum, herba nkoüaaa — boke.
labaci pulvis — iabaco (port)
labaci fumtft* — boke tshe.
labaoum fmoare — boke molehe.
tabeilarius — tapera yamon.
tabula — ambb detima.
talus — l'chaperre lohny.
tapiru,8 americauus (anla) — paina.
tartarus» inferi — lartara nhawnera.
tegmen — catea regand'giti.
telum pyrium — bocawa.
teü pyrii ictus — (por**) **&&
gardad'gia*
templum — tupan guara. 0
tempus ~ ilshicaya.
— matutinum — arina,
tener, mollis, subülis — aranshana.
lerere* fricare — te-ten.
a tergo — üera-ve.
— conspicere — hingirira tscho.
terrere» ptrtecfere — güe«4amoa.
libia, fistula musiea — terara.
Digitized by
Google
Coroado. . Malali.
an
timidu8, a, um — djadamopren.
timor, melus — mapreu.
tollere — caingra.
trajicere fluvium — aiaman tshita,
tmaqujllns* oontentus — - treguit~ten«
Iransferre — nan-mü, teta garan
bona,
transfigere — ambö-ti.
truncu8 — amb6 oarua.
tuber, bubo — cr&n-üicom.
tuua, a, um — üjuanhum.
tympanum — borarä«
ultimus, a, um — pahtnha.
umbra — tangüeli*
sub umbra — hope granyam.
uDcinulua, bamulus — mucbenda
puca yanda.
uncus, hamus — paten döna.
undecim *— pauan.
urere — cahüaoma.
vacillare, nutare — boitinu-tema.
vasta terra — coaiman hercuma hon,
vates, hariolus — bamonotöma.
vena — premhe«
venari avea — chipurona.
— feras — Ish&ma le De.
venalor — tayär coaiman*
venenatus — retahe-ma.
veni huc! — gavena.
verberare — tioaopo.
verbum, vocabulum — « cuait&.
veru — bola-lschina.
vesper — teshare.
vestigium — tohny djjarraca.
via, iter — » ehiuna, cheuna.
de via abecrare -~ tshaimon.
vir — coaima.
viri pulchriludo — coaiman bau.
via, poteslas — Lepan-rao.
vitium, mendum — d'jäshik&on.
volvere, devolwe *— araprä-mo.
vorago — dareheren«ma.
vulgo sennone qu*d constat -
chambc bacon.
vulnerare — pere-lfe*ma.
vulneratus — crtm pA-ma. - -
asinus -^ arune* .
bos ferus — perfekteren*. • •
canjs — d'zoatea.
— mordax — d'zoära timeroq,
— vertugis — d'zoära parisena.
capra, capella — calera (port.)
cerva — yarumea6-bue.
mulus — pake> ararenne.
simia -*+- tangaa*
taurus — ^ tapira cuene.
vulpes — patebonday meaino.
avis — chippü.
aquila — coan negrene.
psillacus — crana, canrtn.
rana — taurina.
testudo — pecrän-te.
piscis — manake.
formica — pot«.
— rubra — tapäna.
MA.LAL I*).
altU8, a, um — araseltoi.
aqua — keehe cheche.
arbor — rae.
arcus — - soihe. , .
auris — ajepc6 epcö.
aurum — toica.
*) Nor "wenige Worte konnte ich in Minas Novaa aus dem Munde eines
Malali (mit deutscher Schreibung) aufzeichnen; andere (mit portugiesischer),
welche St. Hilaire (Voy. de Rio de Janeiro et Minas Geraes I. 428) mit-
theilt, sind hier (H) beigefügt worden.
Digitized by
Google
2«
Malali.
barba — esefco.
bibamus — ia moooccioc.
brachium — niem nhimnoi.
cadere — om£e.
calor *— eje.
canto, are — niamokäe,
capittus — aöi
caput — akö, cai H.
caro, nis — junie.
coelum — .jaaaepäoime,
Collum — ajemio.
cor — akeschö.
cornu — manailke.
crus — ennhiola H.
culter — katk (k lenis).
denies — aiö, ajo H.
desuper — jamemauem.
deua — amielö (lupan H.)
digitus — aoiemkä, anhemco H.
domus — jcö.
dormio, irc — niem&honö.
dormiamus — ia mihoeno H.
edo, edere — pomemenmeng.
edamus *— ia nasit H.
eo, is, ire — akehege.
femin a — nioptanpitecnan H.
femur — •kemno, ennhe H.
farina mandiocca — ouniä.
filia — ekokaha.
filius — hakö.
foedus, a, um — evuurn.
fraler — hagno»
frigidus, a, um — kapägnoming-
ming.
frons — hak 6.
herba — ach e na.
homo — niopoa H.
— niger — lapagnon.
ignis — cuia, coia H.
indusium (camiza lusit.) — agä-
schike, camisan H.
infans — akö, jopnan H.
jugulum — aon H.
lac — pojo.
lapis — haak.
lignum — me.
lingua — nhocnho H.
longus, a* um — eecbeem vel s*ek.
Jona — aj&
man us — ajimke.
maritus, conjux — ateapiep.
maier — ate, ila H.
mel — tön H.
mordeo — niantanoma.
morior, i — hepoho.
multus, a, um — akgnohachä.
mulier — ajenle.
nasus — * aseje, eegi H.
niger, a, um — echeemlom.
non — atepomnok.
nox -— aplom.
oculus — keto, achetö H.
os, ori8 — ajatoco, jalaco H.
08, ossts — akem.
jrnter — tanat&mon, manatamoi H.
pecUis — ajoche.
pes, edis — apaö, irnpata H.
pluma — p&e.
pluvia — chaab.
pulcher, a, um — opoi.
pulex penelrans <— - amhai H.
radix — mimmHae*.
ruber, a, um — poeatä.
sagitla — poi*.
sanguis — akemje.
securis — pe.
serpens — hahim H.
sol — hapern.
lelum pyrium — poö.
templum — lupan hue H.
terra — am.
tonitru — scape.
venter — aigno.
ventus — aoch6.
unguis — nhmfalchai H.
Digitized by
Google
tidBtO.
B09
G U A T 0*).
aeger — akouai.
alfigare •— aotrtehai.
aqua — -• raaguen.
arbor — mador. *
arcus — magatea.
auris — mavi.
avis — madjahe.
bibere -±- noukeu.
bonus — iloa.
bracbium — ma po.
calor — apeu.
cantare — maho.
capilli — ma-eu.
capitaneus — madjioo.
capul — do-keu.
caro — madeu.
Cataracta — apowakou.
cauda — ipana. *
cerebrum — injaque.
clava — maraguea.
cor — acogo.
considere — naguagueu.
crus — mucupana.
culler — molepougoüai.
currere — niguouai.
cymba magna — rooutonouu.
— parva — moudinouu.
de nies — maqua.
deus — ochewekin.
diabolus — moukelengui.
dies — machao.
digilus — lijaqae.
dormire — kouni.
edere — aroeugcren.
ensis, gladius — nickeewai.
faligare — acoura.
febris — apouja.
fetnina — raoubaja.
femur — uvi.
filia — moudiohaja.
— mea — jio.
filius — alora.
frigU8 •j—' maraquai.
frons — toori.
fulgur — ito:
gaudere — atarijou.
gravis — itavo.
gutlur — yotorito.
homo albus — akua-ichou.
— niger — mibaia-chou.
— ruber — maguea.
— 8emiaelhiops — noupirego-chod.
numerus — chawapo.
ignis — mala.
labium — iguai-o.
iaceria — miperei.
lacus — mouriquen.
lapie — macou.
lardum — magunpo.
lavare — waafe.
levis — nilaan.
lignum, sylva — modj-ao.
lingua — chagi.
loqui — mouteu.
luna — upina.
malus vel foedus — mifau.
manu8 — ida.
mentum — ebo. ■
mergere — afeugua.
mons — marapo.
mordere — eta.
nasus — laga.
natare — afeaeuni.
non — mau.
nox — maß.
occidere — wadoubegou.
oculus — marei.
08, oris -** djio.
pagus — lhajou.
pectus — daape.
peius — ifai.
perculere — negoun.
•) Nach Castelnau (Expedit. V, 283.) Yergl. oben I. 245.
27
Digitized by
Google
HO
Gualo.
pes — apoo.
piger — eiguaoraea.
piscis — megenu.
plorare — aouni.
pluvia — mavei.
prata, campus — madjo-ougeu.
pulcher — nitou.
rivulus — moudieque.
rivus — matogiquen.
sagillae — machil.
sallare — agacha.
sanguis — mougua-a.
senex vel anus — meou.
serpens — mojyipao.
sie — ii.
sicera — mapoqueue,
sidera — mabeu.
8ol — nouveai.
stem ulare — atohian.
supercilia — mokeu-oudi.
lelum pyrium — makeu.
terra — mafo.
limor — noulaguaio.
tonilru — roatariaa«
lugurium — moueu.
venari — yavarou.
venler — ipo.
vestimenla — mare.
via, semila — maquvi.
vir — malai.
Numeri: 1 tchenai.
^ 2 dou-ouni.
3 tchoum.
4 dekai.
5 toera.
6 tcheaai-caicaira.
7 dououni-caicaira.
8 tchoum-cairaira.
9 dekai-caicaira.
10 quinoida.
11 thenai-ai-caibo.
12 douounai-ai-caibo.
13 tchoum-ai-caibo.
1 14 dekai-ai-caibo.
15 quinoibo.
16 tchenai-ai-quaeboibo.
17 douounai-ai-quachoibo.
18 tchoum-ai-quachoibo,
19 dekai-ai-quachoiba.
20 quinoui-quachoibo.
21 tchenai-jiga.,
26 deckagiga,
30 tchenai-jiga-caicaira,
bos — waca (porL).
canis — mavii.
cervus — mejiavi.
equus — tojepagof
dasypus — mipi.
felis onza — apac?.
hydrochoerus — makeaen.
lupus — mougouteu.
nasua — maajaho.
simia — maepo. '
aus — mapo.
tapirus — maou.
ve8perlilio — mapo.
gallina — mag^ri-jahe.
myeleria (jabiru) — nicko.
psitlacus — mitada.
— ara — machada.
rhamphasto* — malogouiai.
rhea americ. — maatou.
crocodilus — miko.
crotalus — mijü. '
python -T- miquari.
palma (cocos) — nu4)ü.
balalas edulis — mouka.
fabae — moupariroca.
go8sypium — moiUcbal
musae fniclUB — maquajaha.
tabacum — mabpq,
zea mai 3 — majei.
Digitized by
Google
PtUgao.
211
P A T A G 0 N *).
accipe — che.
aqua — kam*
avis — gutrrio.
auris — shene.
barba — ma.
bibo, ere — kara.
canto, are — • kaguen.
capnt — guil.
cincinnns capillorum — korgegue.
cingulum — chelda.
clavis — gunkeraxue.
cutis — zog.
cymba — guakemjaro.
da mihi — mama.
dens — curr.
deus — kakenga.
domu8 — cocha.
donnio, ire — o-kolen.
dux — aga.
edo, ere — catonocho.
eo, ire — alguen.
faux — omer.
fibula — kochel keguiar.
frango, ere — kaken.
fraler — chen.
frenum — can.
frigidus — azussem.
frons — cauUken.
fumum dacere (tabaci) — - hangui.
funiculus (filum) — cacha.
globulos cornibus laurorum impo-
nere (embolar : hisp.) — korsaken.
habenae — shum.
herba — otta.
horoo — nuken.
jarulor, ari — selbak.
ignis — hamonaka.
infans — cahim (lupä: cohtmi ms
parvus. )
labium — shum.
laborare — ashul.
lacrymo, are — jaeangui.
lapis — chana.
lingua — del.
loquor, i — heaken.
luna — amania*
magnus, a, um — masi.
mala — capank.
manus — ore, fan*
maritu8 — chagua.
maier — yaman.
mendacium — zauen.
mulier — zunum.
multus — azurn.
, mystax — machen,
naaus — oo.
navis — carro.
nix — maygga.
non ampliu8 — a-shoko.
nux — apula. '
oculus — gollel.
omnis — keuken.
parvus, a, um — tudeui.
pater — yecamesh.
pes — keal.
pileus — koja. ,
pluma — aujar.
puella — zunum-kekalum.
puer — nukenke-kaleb.
relinquo, ere — kut-kut
salio, ire — aljekuen.
salto, are — andiam.
scribo, ere — ore.
sedeo, ere — pee.
sie, sa ne — chea.
8ocius — kemparkem*
sol — shwim.
8urgo, ere — kean.
supra — zonguen.
felum pyrium — sembak.
(empU8 matutinum — kenio.
totum — cha.
*) Von D. Fei. Bauzrf, spanische Schreibung.
Digitized by
Google
212
Patagoit.
Came.
ventus —
koskil.
8 wenekekague.
venter — guim.
veslis — kaikoesen.
9 ,kekaxetzum.
iO !xaken.
vigilo, are
— anguenguen.
20 keukum-xaken.
volo, velle
— sekey.
30 ashunu-xaken.
Numeri: 1
cheuqueo.
60 kukunu-xakeq.
2
xeukay.
100 kagunu-xagena.
3
keash.
-i
canis — ejeguen.
4
kekaguy.
dasypus — vriji.
5
keylzum.
rhea americana — elue.
6
wenecash.
cicer arietinum ~ kekurelaregueo
7
kuka.
lentes — sella.
CAM E*).
accendere ignem — pin arna, pin-
gungra.
albus, a, um — ouprei, eupri.
alligare — xe-xe.
amare — make ). tokfc.
amicus — mavi.
amplecti — quimi.
aqua — goiö.
arbor — caico.
audire — me.
auris — riigre.
barba — jo v6.
bibere — cron.
bonus, a, um — ke,
brachium — pen, ipennunbac.
cacare — jafaia.
canlare — jen.
capillus — guem.
capul — ycrim I. erim.
caro — tini.
caro cocla — nhendaia.
caro assa — lini cuxire, gremgrem.
Cataracta — göio c*ne\
cauda — pu, bu.
cerebrum — crimemio.
coelum caique.
coeruleus — taimf.
collare — jenca,
Collum — ndui.
considere — nin.
coquere — endai-mö.1, - -
cor — yfe. '
corbes — cren.
culter — jaque (faca: lusil. )
cymba — quiquein.
deus — tupen.
diabolus — vai-man (ens raalum.)
dies — gunia.
•) Diese Camea, den Ansiedlern im Innern **on S. Paulo unter dem Namen
der Bugre. oder als Indios do Mato bekannt, nennen sich selbst Ctung-ang
und wenn sie sich unter den Weissen, als gexfthrot, niederlassen, Cai-qui.
Auch ihre Sprache, in der sich Anklänge an die derGds, Crens, der Goya-
taeäs mit Wörtern aus der Tupi und aus Neger -Idiomen verquickt finden,
weisst sie als eine Colluvies gentium nach, deren Wurzeln vergeblich in
Einer Richtung zu suchen wären. — Die Schreibung ist portugiesisch. —
Vergl. I. 301.
Digitized by
Google
Came.'
«3
digitus •— ningue.
— pedis — epen4aye.
dormire — inorom.
durus, a, um —*• taralä.
edere eoiav
ego — in, ünh, ixom»
excremenla — jafaia.
falx — rongotö.
fames — coquerim.
fatigatus — queretim.
femin a — fu, tala.
ferire •*- güie.
ferox — yo.
filius — coxim.
flavu8 — oinguere.
flos — cafeie.
fluvius — goiö.
— magnug -*- 1 goioxira. ■
foelidus — faingu*
folium — cafaie,
fraler — + javu-kei-kei.
frigus — cuxä, cuxate. ,
fugere **- guaipatalim.
gens — ang.
— nosira — rangre.
— silvesiris — caing-ang.
genu — jacrino.
gravis — cufi, enfuie.
homo — caia, pahy, auy.
— semiaelhiops — cuxam.
ignis — pin.
indusium — xupoin.
— tipoy — crenini.
inimicus — tocri.
infans — pahy-xim, coianxi.
labium — jenforö.
lacus — cape, capi 1. ore.
lavare — cupe.
lignum, baculum — ca.
ligna pro igne — pimn.
lingua — none.
macer — hoi<S.
magnus — banc, be, beve.
malus, a, um — yo 1. yon.
manus — ningue.
— dexlra — ipenyä.
— manus sinislra — jaquem.
mare — goio ü.
masculus, vir. — gre*
mater — yaä.
mel (apis) — mangueV . -
membrum fem. •.-♦*-' fu.
— virile — engra. ••.'.•
mergere — pul, putquya.
inons — crim.
mordere — yprara.
mori — tere.
mulier — coianfang..
multum — ii. •■■ ,,.<•■
nasus — ninhe.
nalare — brombö.
nequaquam, non ♦— toro.
niger, a, um a-i iku
nös omnes — cm< . .» ■
occidere — ajainc. »
oculus — cane. . ,.»
os, oris — yencu, saue.
08, ossis — cuca. >
ovum — crem. '
pagus — jame.
peclen — vaicuruya,
pellis — coqui.
perizoma muliebre — cuecreie.
pes — ypen.
piger — nhemnher£.
pileus — crimeri-taoka.
pinguis — taimbe.
piscari — ieneft.
piscis magnus — pirem.
piscis parvus — cricromfari.
plorare — fuam.
pluma — fere.
plumbum teil pyrii — boque cane.
podex — dagne.
prala I. campus — here.
pulcher, a, um — xetavin, chela-
vine.
pulex — quempö.
pulamen fructus — fui.
radix — ca-hiere.
ramus — ca-pen.
rivus — goio baue,
ruber — r cuxam.
sallare — angra.
sanguis — quenai.
sapere, nosse — caiarö.
Digitized by
Google
2»
Came.
senex — cofa.
sibilus — nuin.
sicera — goio f4.
silva magna — nembain*
sol — cri, heri.
sol ardens *— crekriri.
spina — xoin.
stragula dormitoria — quere.
sylva — nen.
— alla — nenclaia.
telum pyrium — boque.
timor — mede.
tugurium — in.
unguis — redgou.
umbilicus — noaguii).
valens — taramani.
vecors — came.
venari — javain.
venter — dune.
vociferare — aprere«
Numeri: 1
2 rangre.
3 tactom.
bos — boin (lusit.).
canis — okong.
equus — queveru (lusM.)
felis — mim-xi.
simia mycetes^ — goog.
simia cebus — cayerem.
lapirus — ajoron*
vespertilio — oriefaia.
anas (avis) — peimfce.
anser — pumbe.
corvus — jongong.
gaüus — gari (lusiL)
perdrix (crypturus) — tandu.
psiltacus ara — queag.
psittacus — jongjö.
rharaphaslos — ngro.
culex — xiira.
papilio — tala.
araucaria, arbop — fueno.
Cucurbita — pakon*
go88ypium — yxomlom.
malum auranliiH» — nerinhe (na-
ranja: port)
zeae maidis stmen — ohere.
Digitized by
Google
GUUS GUCK Y. GOGO.
DIALECTI VARIAE.
GAYRIR I*).
adscendere — woicrae.
amare — uca,.
acus — awi.
albus, a, um — cu.
amila — anha dede, nhe.
assa carnem — toppo gratzöna.
arbor — bfiwö^
auris — benjen, benje.
aqua — dzü.
avunculus — cuccuh (Sabuja).
avus — nhike, lö.
anitna — anhi.
animal — enki.
baculum — baelo.
barba — enalhü.
bellum — cropobö.
bibo — loclura(e)n.
brachium — aena, bö.
brevis — arantuneleschn.
calor — buignicoh.
calx — baerü.
campus — mera.
canto — doca cammarä (Sab.)
capillus — fazambu di kiechi.
capüvu8 — boronumu.
capul — tzambu, zam v. pucroib.
cauda — cru.
caro, carnis — cradzö.
cinis — bydi.
clamo — khöleh.
circurospicere — beme\
clericu8 — uahre (Sab.).
coelum — aranlscheh, arakle.
cogoatus — jat8ammuh (Sab.)
Collum — nü V. OTnfflcah (Sab.)
colus — poponghi.
contundere grana maydis — tatu-
mussiggi.
cor — si.
corbes — bara, setü.
corpus — boingnihob, buyewoho,
ibuyewoho«
cortex — burö.
costa — woro, missih (Sab.).
cribrum — erü.
cru8 — uv6, wo.
cullcr — utzäh.
currere — by.
•) Nach eigener Aufzeichnung und nach einem in Pedra Branca mitgetheilten
Vocabular, das grösstenteils mit Mamiani's Grammatik übereinstimmt
Vergl. I. 34«. 848. Die auch dem Saboja gefeorige» Worte sind (Sab.)
bezeichnet.
Digitized by
Google
216
Cayriri.
cutis — iroh (Sab.)
— taurina — iro gratzoni (Sab.)
dens — _zaht dza (Sab.)
deus — lubang 1. tupa.
diabolus — niu(ng)oh, nhewö
(Sab.)
dies — cajablih, cayaprj (Sab.)
digilus — mussambugi.
dux — * duty • )
eamus in sylvafn Venalüm — * bu-
cumi( ng) thezeh paingoküh.
eo, ire — wi. * »■ * '
edo, edere — ammih.
esurire — eibarü.
farina mandioccae — muiccuh.
femur — uh(n)äh.
femin a — rule.
-: i
1 1
ferrum — merala.
filia — ingniutzüzü (s. Sab.)
— fatris — hafikty
— sororis — yaeke.
filius — ingniurang, nhuanha.
— fralris — dzö.
fistula fumaria — paungüh, paewi.
flos — purü.
foedus, a, um — luluräbujel).
frater — Wän.
— major natu — popö.
frigus — cuignih.
frons — pobekroik, ampri, cob£,
üdzehehobö. . *
fulgur — zulzschepoilitaklüh.
fumus — badzü.
für — tikoalschülülüh.
furari — .colli. •
fusus — buruhü.
gen er — mytc.
genu — cudii.
gossypium — endi,
guslo — tuhaeboijio.
hamus — yacrorö.
hepar — prenhe.
herba — phuh (Sab.)
homo — klöh, tsohö (Sab.)
— bonus — cannigöh.
— niger — goh (Sab.)
homines mulü— puoyhyh zochohüh,
hosüs — mara.
humerus — nebarü.
infans — nhü.
ignis — issüh 1. iuü (Sab.)
intestina — he.
jaculum — colö.
jocor — caralzitschihin.
jugum texlorium — woncuro.
lac — cummamang.
%cusi — *ulfe(k)uk, fcurlf
favd — (ftboigneräfc. '*
lapis — jsro.
lettus (scamnum) — pyca.
lignum — tsi.
lingua — nunuh (Sab.)
longus — aranlschibujan.
luna — gajacüh, cayacü (Sab.)
roace/ — e(a)ratibuja.~"*
mamma — mamma.
manus — mussang, buaughe-mysa.
maritus — renghe.
maler — higgäh, id<6 (Sab.)
membrum virile — ingnieng.
— mul. — zahaüh.
mensis — cayacu.
mingo — isacöh, tzacob.
mons — bonto.
— altus — bonto hülsuh.
mori — nha.
morluus — ikübürub.
mortuum esse — pä.
filius (frater?) meus morluus est —
igmaklübüruh.
mullus — puoiyhüb.
mutier — külsi (Sab.)
natare — woicr'ä baba (in aqua
adscendere),
nebula — crayolc,
nasus — nambib.
nepos — te, nimbi.
neplis — tek6.
niger — gostplheheb, colzo.
nox — mocaia vel kaja vel kajade
obscurus, a, um — sineki.
occido — pa(h)erihüh.
oculus — ponubi 1. pö.
olere bene — tuhae(r)ia(o)ing.
— male — cahae(r)ia(o)ing.
oro — doraschüh.
Digitized by
Google
Cayriri.
217
os, oris — oriza, warizza (Sab.)
os, ossis — me.
oscilari — bidzonerä.
patella — culluh (Sab.)
pater — laikoh, pafjftHt
palruus — paidenhe, paye.
paucus — pujumbühüh.
peclen — bakiribü.
pectus — piccoh 1. crabu.
percolare — bydzu.
persona — ibichö.
pes — bouih, by (Sab.)
piscis — mudze.
pinguis — isa cöba.
pluma — ickuh.
— anataria — ickypatohüh (Sab.)
puer — tschibarinang.
pulcher — buttschery.
radix — imützi, mu.
rete piscatorium — muhe.
renes — seby.
ridere — haehae.
ripa — be.
raber — gulschulheheh , rone he
cutzu.
sagilla — ^yaru^
sanguis — plü. j>ri._
securis — bodzö.
senex — urunoiäh.
socius, compater — il and aeh!
irandadh.
sol — uJschih, uche (Sab.)
soror — buccah (Sab.)
— minor natu — byke.
— major natu — dzodze.
sororis marilus — uw6.
Stella — J»lthhüh (Sab.)
surgere — ibuö.
sylva — letlzeh 1. bebi.
tangere — baciwi.
tempus matutinum — carantzi.
timere — be\
terra — raltah, rada (Sab.)
trulla — runhü.
tugurium — er4, bäte.
tonilru — Ischoäklühüh (Sab.)
voni! — cacazi-ho.
venler — mutluh I. byro.
venlus — suo.
veru — babasite.
via — wo.
video — nastotenieng.
viridis — ora aranlheheh.
vivo — izohorühüh.
umbiliöus — ^mucri.
unguis — ebaja.
via — wo.
vulnus — behete.
palma cocos — coniah.
bixa orellana — bucrenke.
zeae mays frnctus — bucupy.
— — — toslus — madzö.
— — — panicula — somby.
Numeri: 1 liauigäboh.
2 liaui-thikanihü'h.
3 liaui-thikani hühke.
4 ibichö.
5 ibicho.
Mamiani und Hervas (Idea detl
Universo XX. p. 237) geben
folgende Zahlen:
1 bihe.
2 wachani.
3 wachani-dikie.
4 sumarä-oröbae.
5 my bihe misä sai (eine Hand)
misa = manus.
6 myrepri bubihe misü sai (eins
über die Hand).
7 myrepri wachani misa sai (2
u. d. Hand.)
8 myrepri wachanidikie misä sai
(3 u. d. Hand.)
9 myrepri sumarä.
10 micribae misa sai (alle Hände).
20 micribae misa ideho iby sai
(beide Hände und Füssc.)
tcoho oder buyo: mulli.
cribae, cribune, wohoye — omnes.
28
Digitized by
Google
216
Sabuja.
S A B ü J A*).
assa camem — thabuneh gratzo.
ascendo — thoigoboehgemuih.
audio — natzothelzicaignah.
auris — penich.
avunculus — cuccüh (Kiriri).
barba — zanalih.
bibo — mitschälzufazicujeng.
brachium — tzaneh.
brevis — hanjeheh.
caeruleus — cracullihüh.
calor — buicobebüh.
canto — docacammaraüleh (Kiriri).
capillus — holsebuh.
caput — zabuh nukibmü maip.
clamo — cacatzicöh.
clericus — uahre (Kiriri).
coelum — legge.
cognatus — - jalsammuh (Kiriri).
Collum — canecah (cunga: Aimara).
contundere grana maydis tola —
musikinaog.
corpus — lnjöwagoh, ibuyewoho
kiriri.
costa — missih (s. Kir.).
cutis — iroh (s. Kir.).
— taurina — irogratzo (s. Kir.)»
dens — zah (s. Kir.).
descendo — hilschub(o)athöh.
deus — tubbuih.
diabolus — niu(ng)oh (s. Kir.).
dies — cajabluih (s. Kir.)
doleo, ere — unübet thathayaih.
dormio — tacuinihüh.
edo — buitocuingnuleh.
eo, ire — tacuihilloh.
femur — uoeh.
filia — iniutkutsih (s. Kir.).
filius — giniuleh.
fislula fumaria — poiuh-poiüh.
flavus — cruhellihüh.
foedus, a, um — lelebohih.
frater — g'ibuleh.
frigus — giniacunih.
frons — cobeh.
fulgur — kilschebot8chöhih.
gusto — tuchegkihühileh.
herba — phuh (s. K.).
homo — (g)löh (s. K.).
— albus — carai.
— niger — goh (s. K.).
homines mulli — zoghcnihoh.
igni8 — essüh (s. K.).
jocor — curazikhuleh.
lac — guma moneh.
lavo — laübögiroanah.
lingua — nunüh (s. K.).
longus — sorotsethaheh.
luna — gajacüh (s. K. )
macer — gratzebaheh.
mamma — mamoeh.
manus — mussoeh.
maier — hikg&eh (s. K.).
membrum virile — niu(r)leh.
— mul. — sinueh.
raingo — sinseccoh.
missa — wanga, missa.
mullus — pujachuk.
mulier — gkütstih (s. K.).
nasus — nabilzeh.
niger — cotzolihüh.
nox — mucaja (s. K. ).
oculu8 — poh.
olere bene — tuchegtschihüh.
os, oris — orizeh (s. K.).
08, ossis — gimmeh.
patella — guttuh (s. K.).
pater — poitzuh.
paucus — pupu lupisch u.
pectus — crabuh.
pes — puih (s. K.).
pingui8 — huinjalaheh.
pluma — icküh (s. K.).
•) Nach eigener Aufzeichnung. — Yergt. I. 348. Es scheinen sich hier auch
Anklänge an die Quitetfa und die Aymari zu finden.
Digitized by
Google
Sabuja. Pimenleira.
219
piuma anataria — ickypatohöh (s.
Kir.).
puer — miuköh.
pulcher — canglilschuih.
raber — crohelfahuh.
sanguis — hibblüb.
sciode carnem ad assandum — 1ha-
bo(r)behgratzo hülleh a coboloh»
senex — nlanch.
soeius, compaler — anülleh! schi-
leüeb.
sol — uttcheh (s. K.).
soror — puccöeh (s. K.).
Stella —,bathüh (s. K.).
sylva — - lusi.
lerra — raltah (s. K.).
ionitru — TzoElühlih (s. K.).
venter — muttuh (s. K.)
video — nalzothehhinjoh.
umbilicus — ^muclih.
unguis — Ischibajah.
venu — cacazihoh.
volo
zucaililöh.
PIMENTEIRA*).
asso, are — taralschiuh.
audio — ujetanteh.
avia — cojabö.
auris — baeuängcunüh.
avuneulus — kuckü. ^
avug — tschiaungäb.
barba — tschamölü.
bibo — ungkulü.
braccae — pütambtrtubrü.
brachium — söbaröh tamanaco Ja-
pan,
brevie — nicobäbö.
caeruleus — nütuke.
calcaneus — Stamaril,
caiceus — anampülu.
caüdus — iramugkqua.
capillus — baburi.
caput — baburi.
coelum — jacang.
Collum — mübluruT
conlundo — ebaung.
eoquo — orah.
corpus — pilubru.
coxa — oekumangöh.
cubilus — brasürah.
culter — flötöwübong.
dens — jari lamanaco: jeri.
diabolus — cadiabonicabö.
digilus — mandöröh.
— pedis — pupulü.
domus — panaze, aninih.
dormio — inigza.
edo — wuitli.
ego — ja.
eo, ire — lüchüsatze.
esurio — amüchtschiuh.
farina — ungküomu.
femur — petti.
filia — golsiong.
filius — muniung.
fistula fumaria — tamitzi.
flavus — werlacumüng.
foedus, a, um — embomblfcang.
folium — uma.
fraler — accöh.
frigidu8 — kämSka.
frons — oeungcamöröh.
fulgur — gruandi.
•) Vergl. 1. 348. — Dieses von uns in Pianhy aufgenommene Verzeichniss
weisst Verwandtschaft mit den Cayriris und den Tamanacos nach.
Digitized by
Google
820
Pimenteira,
guslo — santücrü.
homo — tschä, tschäho.
— albus — Ischialarö.
— niger — purümarehö.
homincs mulli — Ischäning.
ignis — waff-undi.
indusium — inggi.
infans — mulörü.
juvenis — janing. ~
lacus — oeruang.
lapis — tappu, pückarüh.
lavo — kürüleb.
lignum — jeje.
lingua — nun.
longus — gütschangong»
luna — nullu.
manus — mandöröh.
maritus — apungniangnäh,
mater — niaingja.
membrum vir. — gico aring.
— muh — pülze maung.
meridies — atschürügueng-a.
meus — Gjü.
mingo — troser.
morior — nabörü.
morluus — nabörü-amang.
multu8 — tinängkowä.
nasus — bubarü.
niger — meccauiong.
non — atigotzängnoblaina.
nox — gonggong,
occido — ullüallöh.
oculus — oeunglhuburüh.
oro — canlah.
08, oris — ülhubürin.
os, Ossis — götzürüng.
palella — socomurü.
pater — juju.
paucus — nÖnbobö.
pectus — maianturü.
pluma — uiu parü.
pluvia — Lujang.
puella — mutschiamu.
pu Icher — bomeckaung.
ruber — umparü.
sagitta — pürarüh.
sanguis — rnüngru.
semiaelhiops — oeröpiugh.
senex — marabii.
socius, compater — panarini.
sol — titli.
soror — boingje.
Stella — simathonschong.
sura — puitlüring.
lempus raalutinum — gungcl&ungabu.
terra — nunu.
tonitru — mörurü.
lu — man na.
tuus — uja.
venor — apaieotze.
venler — jangmunü.
venlus — siccöh.
vesper — gong gonggmuogbai^a.
video — ujaoleh.
viridis — künlö.
umbilicus — ingquilü.
unguis — imbuairü.
volo — tigolza.
bombyx — buta-tschengquö.
piscis (sorubim) — ung-quaunyung-
gaung.
labacum — tschtaming.
faba — gömung-lambar6.
mandiocca — uütschörö.
zea mays — lhauatöh.
; coco8 (palma) — tutumö.
Digitized by
Google
Mawo.
221
MANAO, ORE-MANAO*)
albus — palyhaly.
allus — ghetQkotee.
amita — naküeru.
anima — hamary code.
annus — ehaua.
aqua — unua.
arbor — ala panumäry.
arcus coelestis — ghenaiy.
avia — atukunyüro.
audio — pikimütapa nughala.
auris — nuteky.
avunculus — ghooko.
avus — akeghuny.
axilla — nuaparkola.
bibo — ootöira.
brachium — nutäna maipures nuana,
brevis — ghuahuisigho.
caco — nolya.
calcaneus — nukuloky.
capillus — nuküüna iteohy.
capul — nuküüna, nukibucu inayp,
nuchuli moxo.
ciüum — nukonika itschy, nutnozi
moxa.
clamo — uahoha.
clavicula — noba.
coelum — ghinauigola.
cognatus — nuneemäna.
Collum — nunoby.
connubo — ghairüla.
cor — nuneghy.
corpus — - nukaty.
coxa — nooky t&leky.
cras — narikohly.
crus — nutaiily.
cubilus — sokysoky.
cymba — ytseha.
dens — nay, nuoe moxa, nali mayp.
deus — mauary (s. Cariays).
diabolus — gamainha.
dies — tzamako.
digilorura articuli — nukaila ler&a.
domus — nuanu.
— mea — nuäng.
— tua — poeany.
— sua — püiro.
— nostra — uaana.
dormio — uatümaka.
eainus — huena.
edo — uena aitscha.
ego — no.
femur — nuoky.
filia — noiairu.
filius — notany.
flavus — lauäly.
flos — ataiby.
foedus — palailala.
folium — ala-ana.
frater — neyery.
frons — leoata.
fruclus — ataüko.
fulgur — epeoüly.
gusto — ■ ghonaulununuma.
gullur — — nukanaghöla.
hodie — ghaigut,
homo — yrinaly.
humerus — nulana.
ignis — ghugaiy.
Hie — erouly.
Uli, ae — nela.
imo — num£la.
infans — ghoreneka.
labium — nunumalapy.
lacus — ghaliau.
lapis — ghüa.
lavo — uakaua.
lavare vesles — u£mu wakipa M.
watüry S.
tignum — ata (s. Bare),
lingua — nuneta.
•) Aufzeichnung durch Spix am Rio Negro.
Digitized by
Google
220
Pimenteira,
guslo — sanlücru.
homo — tschä, tschäho.
— albus — tschialarü.
— niger — purümarehö.
homincs mulli — tschaning.
ignis — waff-undi.
indusium — inggi,
infans — mulörü.
juvenis — janing. ~
lacus — oeruang.
lapis — tappu, pückarüh.
lavo — kürüleh.
lignum — jeje.
lingua — nun.
longus — gütschangong.
luna — nullu.
manus — mandöröh.
maritus — apGngniangnäh,
mater — niaingja.
membrum vir. — gico aring.
— mul. — pülze mauug.
meridies — alschürögueng-a.
meus — üjü.
mingo — troser.
morior — nabörü.
morluus — nabörü-amang.
multus — tinängkowä,
nasus — bubarü.
niger — meccauiong.
non — atigotzängnoblaina.
nox — gonggong,
occido — ultüallöh.
oculus — oeunglhuburüh.
oro — canlah.
08, oris — ülhubürin.
os, Ossis — gölzürüng.
patella — socomurü.
pater — juju.
paucufl — QÖnbÖbö.
pectus — maianturü.
pluma — uiu parü.
pluvia — tujang.
puella — mutschiamu.
pu Icher — bomeckaung.
ruber — umparu.
sagilta — pürarüh.
sanguis — müngrü.
semiaelhiops — oeröpiugh.
senex — marabü.
socius, compater — panarini.
sol — tilli.
soror — boingje.
Stella — simathon schone:.
sura — puiltüring.
tempus malutinum — gungcl&ungabu.
terra «•— nunu.
lonitru — mörurü.
tu — man na.
tuus — uja.
venor — apaientze.
venler — jangmunii.
ventus — siccöh.
vesper — gong gonggmuftgbaiusa.
video — ujanteh.
viridis — küntö.
umbilicus — ingquitü.
unguis — imbuairü.
volo — tigolzä.
bombyx — bula-tschengquö.
piscis (8orubim) — ung-quaunyung-
gaung.
tabacum — tschiaming.
faba — gömung-tambarc.
mandiocca — uutschörö.
zea mays — thauatöh.
coco8 (palma) — tutumö.
Digitized by
Google
Maw».
221
MANAO, 0 R E-M A N A 0*)
albus — palyhaly.
altus — ghelukolee.
amita — naküeru.
anima — hamary code.
annus — ehaua.
aqua — unüa.
arbor — ata panumary.
arcus coelestis — gheamiy.
avia — atukunyüro.
audio — pikimütapa nughala.
auris — nuteky.
avunculus — ghooko.
avus — akeghuny.
axilla — nuaparkota.
bibo — notöira.
brachium — nutäna maipures nuana,
brevis — ghüahuisigho.
caco — nolya.
calcaneus — nukuloky.
capillus — noküuna ilschy.
caput — nuküuna, nukibucu mayp,
nuchuti moxo.
cilium — nukonika itschy, numozi
moxa.
clamo — uahoha.
clavicula — noba.
coelum — ghinauigola.
cognalus — nuneemäna.
Collum — nunoby.
connubo — ghairüla.
cor — nuneghy.
corpus — nukäty.
coxa — nooky täleky.
cras — narikohly.
crus — nulaiily.
cubilus — sokysoky.
cymba — ytsoha.
dens — nay, nuoc moxa, nali mayp.
deus — mauary (s. Cariays).
diabolus — gamainha.
dies — Izamäko.
digilorum articuli — nukaila tereia.
domus — nuanu.
— mea — nuäng.
— tua — poeany.
— sua — puiro.
— noslra — uaana.
dormio — uatümaka.
eamus — huena.
edo — uena aitscha.
ego — no.
femur — nuoky.
filia — notairu.
filius — notany.
flavus — tauaty.
flos — ataiby.
foedus — palailala.
folium — ata-äna.
fraler — neyery.
frons — teoala.
fruclus — alaüko.
fulgur — epenuly.
guslo — ■ ghonaulununüma.
gultur — — nukanaghüta.
hodie — ghaigut.
homo — yrinäly.
humerus — nuläua.
ignis — ghügaty.
ille — erouty.
Uli, ae — nela.
imo — num£ta.
infans — ghoreneka.
labium — nunumalapy.
lacus — ghaliau.
lapis — ghüa.
lavo — unkaua.
lavare vestes — u&mu wakipa M.
watüry S.
lignum — ata (s. Bare),
lingua — nunela.
•) Aufzeichnung durch Spix am Rio Negro.
Digitized by
Google
222
Manao.
luna — ghairy.
— prima — rhitaky.
— plena — ghairy-poalcla.
magnus — panumäla.
magus — maly.
maroma — nutüna.
manos — nukaita.
roarila — rauty ghaimirita.
marilus — noimiry.
mater — enakony.
membrum virile — nupüia.
— mul. — yküma.
mensis — ghairy.
mingo — nateka.
mons — mapapana.
morior — uamatüka.
mulier — ytunalo.
— mea — noero.
multus — ulila.
nasus — nukiria.
niger — pügbüly.
non — mee numeta.
nos — huene.
nox — yetfla.
occiput — nupighüky.
oculus — nukurika.
orion — maucky.
08, oris — nunüma (v. Bare und
Cariays).
parvus — tajamohoyuka.
patella — nulau aperü.
pater — apakony.
paucus — tayaroala.
pectus — outukune.
pedis arliculus — noky soky.
pes — nukiy, nutaa.
planla — nukü-ita.
pleiades — ynaua.
podex — nupüry.
profundus — eoegota.
pulcher — saoila.
radix — atauety.
ramug — aU-aküra.
rivus — gbiigäly.
ruber — pöly.
salto — uacara.
sanguis — yraty.
scaptila — nuparotere.
8ol — _£*_muy ( v» Cariays ).
soror — nunyaru,
Stella — boibäly.
supercilium — - riaToraitechy.
teropus matutinum — pamyeriko.
terra — el6e.
testiculi — nuyeku.
tu — pl
venu — natzy ghaiülsehy.
ventus — yaualy.
venor — huena pakuta.
venter — nutüla (s. Bare).
vesper — peketapa.
video — pipata paraüty.
vivo — mee unatüka.
umbilicus — nuzoo.
unguis — nunyupaia.
vos — yna.
Numeri: 1 panfmu.
2 piaruküma.
3 pialuky paulo.
crax — uiii.
psopbia (jacami) — lolitscbamy.
cercoleptes caudivolvulus (jupara)
— huitscha.
tabanus (mutuca) — erekury.
Digitized by
Google
Marauha
A R A U H A *).
aSr — parumi.
albus — uauy.
iltus — aluku.
amita — ohuy.
anima — unamö, mande tamanae.
anus — azeuDo.
aqua — uny, une moxa mayp
tuna: taman.
arbor — uguaschukuna.
audio — nekemisah£.
auditus — nesebiro.
avia — azuu.
avis — ghimpti.
aurä — netaky.
avunculua — oky.
avua — aluyu.
bibo — pitö.
brachium — nesche.
brevis — turuberu.
caco — napaiza.
caeruleus — puray.
calcaneua — nobatala.
canto — nikyschakiun.
capillus — hoty, nu-hulisi moxa.
caput — nisiuy.
cilium — nakuschu.
clamo — poharra.
clavicula — notossapu.
coelum — yhischakote (das ganze
Blau).
cognalU8 — numapaka.
Collum — neoto.
connubo — noanoruno.
cor — napana, javani tamanae.
corpus — nian, nuuana maip.
Costa — noara.
coxa — nobarare.
cras — atitay.
cubilus — nukuyun£.
cymba — yschaly,
dens — natu,
diabolus — raapü.
dies — ary.
digitus pedia — nokoly.
domus — kakoaka.
dormio — netemeka.
edo — peziuia.
ego — nya.
femur — nobekü*
filia — nitay.
filius — nitisy.
flavus — alohy.
flos — urimy.
fluvius — uoy.
folium — atasiby.
frater — mamaschu.
frons — nokobo.
gusto — amugnubitty,
hodie — paihübe.
homo — teuun?
— albus — karaiua.
homines multi — kabeary leuun.
— pauci — yakahoe leuun.
humeru8 — nesekere.
ignis — yriay.
ille — latza.
imo — ylainopity.
infans — olay.
labium — neschumascho.
lacertus — nokab6,
lapia — ghoeba.
lavo — nakia.
lavare vestes — nisipaikoi.
lingua — niaya.
longus — uilacuru.
lucifer — oaloloary.
lumbus — nekeleberu.
luna — ualiauan.
— nova — ylolene.
— plena — utoloakana.
magus — marionu.
mamma — noty.
manus — nokabesuy.
maritus (conjux) — nhrimety.
mater — amini.
membrum virile — - nisy.
•) Von Spix am Rio Jatahy aufgenommen.
Digitized by
Google
224
•Marauha.
mcmbrum mulicbre — akukr. .
mentum — noepatöna.
mingo — nataka.
mons — atuku.
morior — yukuna.
morluus — yukunahary.
mulier — nuruno.
multus — Kabiary.
nasus — nisiry.
niger — kuryhy.
non — yakahoe.
nos — uya.
nox — aty.
occiput — noloquasi.
oculus — nakosy.
oleo — nurranhe.
orion — beküru.
os, oris — neomako.
paler — auatshu.
paucus — yrebela yakahe.
pectus — nopalaire.
pes — nitaba.
piseis — ^eme.
pleiades — sclc.
poples — noboturu. *
profundus — kateku.
puella — hyuno.
puer — ilino miry.
pulmo — ncsoabara.
radix — utebä.
ramus — batiberu.
respiro — nasiryü.
ruber — alokana.
sanguis — nisa.
senex — aluyuno.
Bol — kumelü.
Boror — napaua.
Stella — ybiru.
slernuo — nasiryü.
supercilium — nakiby.
sura — nilapaly.
sylva — alanykana.
lempus malulinum — kilschakobe.
lerra — kaloe\
testiculi — nikelesy.
lu — pya.
lugurium — kakoaka.
venor — napurata nekana.
venler
ftaly.
vespere
video -
—
- atiuma.
ghauunia.
viscera —
umbilicus -
uly.
— nalibiku.
unguis
Numeri
: 1
2
nopara.
uquaschumu.
muschamu.
3
4
gheben.
uschanamak.
5
6
7
korodacapo?
ukutadacapo?
auinladacapo?
lapirus
cervus
Z
gama.
kauyare.
felis 0119a — yluery.
— — nigra — kuriana
— pardalis — uryury.
canis —
- nunira.
manalus — abiän.
delphinus (lucupcliy, bodo) —
uayuary.
— minor nigricans (ruflfeo) —
amano.
cebus apella (macaco) — uirika.
— faluellus (prego) — poele.
— gracilis (caiarara) — arary.
aleles paniscus (coala) — uamana.
lagolhrix olivaceus (barrigudo) —
kaparu.
myceles (guariba vermelho —
ylury.
callilhrix cuprea (oyapussa) — yua.
nyclipilhecus felinus (üa) — mehua.
pithecia ouacary (ouacary) —
oakara.
dasypus — yesehy.
nasua — ghibery.
dicolyles labiatus (porco do mallo)
— arüa.
— lorqualus (lailelu) — abia.
myrmecophaga — behelschury.
bradypus — umaua.
crax globulosa (mulum de fava) —
yresepary.
— luberosa (mulum de vargem) —
piury.
— urumulum (urumulutn) — piury.
Digitized by
Google
Marauha. Macusi.
223
psiltacus macao — nhtä.
— ararauna — parauary.
penelope aracuan (aracuao) — gha-
rakatschi.
penelope marati (jaeu) — unaura»
penelope cumanensis (cuxubi) —
mauryauu ?
gaüinula plumbea (saraoura) - —
kisoere.
anas viduala (palo) — uruma.
— brasitiensis (mareea) — uanana.
gallus — malauary.
gallina — yuno.
psiltacus — aptiru.
— perikito — siriry,
ardea egrelta — atary.
ciconia maguari < — ghickaraukary.
colymbus ludovicianus (merguttiio)
— uanary.
palamedea cornula — semury.
falco urubutinga — emeruanna.
catharles papa (gaviao real) — gu-
kuya.
cmys amazoniea Sp. (expansaSchw. )
— känyoha.
emys dumeriliana (iracaxa) — ka»
mairftlioo.
tesludo tabulala (jabuti) — aoasary.
chelys fimbriata(matamata)—~ykury.
agama (cameteon) — gaana.
crocodilus — xuorona.
jacyruaru — yanu
pipa cururu — ulä.
elaps corallinus (eobra vermelha) —
juby.
boa scylale (suourihu) — jubitaby.
lachesis mutus (surucucu) — utbana;
piscis tampake -*- alaua.
plalystoma (sorubim) — kolesy.
phractocephalus bicolor (pirarara)
— uramana.
serra8almo (piranha) — sebieama,
loricaria (acara) — ghehery.
adeps ovorum tesludinum — euere,
coocha (ytan) — tahlu.
tabanus (mutuca) — ereme.
scarabaeus — uty.
culex (carapana) — aniu.
8imulium (pium) — leschero.
ixodes (carabato) — pebera.
smilax papyracea (salsa) ««- salsa.
Iheobroma cacao — yueru.
mandiocca — quen.
zea mais — naly.
irrary (venenum sagillarum) —
ukailena.
oassacu (hura brasil.) — ata.
M A C V S I, MACUSCHI*).
affinis — lak6.
amila — Wua neu.
aqua — dunfc.
areus — ola pä,
auris — upana.
avia — köko»
avunculua — koko.
avus — aroon gö.
capilli — urUse.
caput — jufca6.
caro, nis — wuaikin.
clava — taikhc.
collare e dentibus — poingere.
— e buprestis elytris — khHji,
kitschi
— e seminibus — tschililschiri.
corbes — tsumba.
— major — rule.
•) Von Matterer am Rio Negro aufgezeichnet.
29
Digitized by
Google
226
M*CU8U
corbes parva — ja madu.
crepitaculum — mala.
crus — ut8chi, hu-lßchi.
culter — ^TaüfST
cymba — guli ala.
de nies — uije.
deus (pi-aa) — macu naimi.
dies — elema pöu.
digilus — oenUa mungatsehi.
femur — upe.
filia — jen Ui.
filius — ommü.
fislula fumaria — utschinali.
fluvius — dURÄ.
firater — u-i.
fron s — jemela*
fulgur — esensima.
genu — je tse mü.
gramen — wuana.
ignis — apö.
infans — mute.
lac — imanalG.
lapis — tö.
lectus pensilis — jöutse.
li&num — jei.
— quo accendunl ignem — Isehi-
male.
lingua — onnu.
lucifer — kaivono.
luna — kapoi.
manus — oentsa,
maier — mama.
membrum virile — mele-umele.
— fem. — mone (pare).
mons — o-ö.
nasus — uieun&.
nox — komannoü.
oculus — ienü tamanae.
olecranum — apere tschi.
08, oris — undä.
08, 08»ia — tscheba.
pater — päpa.
perizoma muliebre — montsa.
pes — obü.
piscis — molo.
plumae pro ornatu — alo.
pluvia — cono laman.
sagitta — polöu.
sagiltula — kunga.
sanguis — möag.
securis — vuaga.
senex — indongon.
8eplenirio — tamöngao.
sicera — blandinä.
Stella — Uchölökö.
sol — we i.
soror natu — olilschi.
sylva — jü.
teium pyriura — arca buz&.
lonilru — ola napi.
trulla — du marin.
tympanum — zamboMu
lubus explodendia aagiltis — kori.
venenum sagitlarum — urkli.
venter — lulin-löla.
venlU8 — seman.
bos — pacca.
canis ~ alimalagi.
cervus — waikin.
dasypus — moulü.
— major — kaikän.
dicolyles — placa, pengöu, pain-
göu.
delphinus — kalsali.
coelogenys paca — schippale.
manatU8 (apinja) — appinnk.
felis onca picla — kaikuachi.
nigra — vai galiman.
rubra — salivarä.
tapirus — wuaila.
anaa — mai na.
crax — paui.
eolumba — vacuca,
gallus — kalivina.
psittacus — oro ke.
— ara — kalabava.
penelope — mala mangfc.
vullur — kä laana.
— aura — koluovere vatunem-
porlo.
crocodilus jacari — kolalü.
tesludo tartaruga *— wuarara,
tesludo tabuti — alamoli.
piraüba — pascheache.
sorobim — kolodü.
mandioccae tadix — küpe.
Digitized by
Google
Paravilhana.
amylum mandtoceae — eimü.
tarina tosta — bejft, ekei.
dioscoreae radix — tsipoiä.
batalas (convolv.) radix
musae fructin — baluru.
zea mafe — anal, anain.
227
tsa.
PARAVILHANA*).
abeas — muia amesse.
albus — domünane taman.
aqua — döna, duna tamana.
arbor — rere.
arcus — ulapa, urapa.
auris — apanalö.
avus — vischi ka.
bibam — vokulü.
hoc bonum est — elenpe.
calidus — loco pöu. v
eapilli — elerölö taraana.
caput — ipupae.
caro — walalü, walali.
celer — amanpe.
clava — tai kapöu.
coeruleus, a, um' — kuelipe.
cras — kö pale.
crus — eschili.
culter — malia*
cymba — kanau ä.
dentes — elelö.
deus — mau a roüba.
diabolus — mau a lu.
dies — auvänialü.
digiti — rampuliu, iafanöü.
edam — enneke.
femina — je moen tö.
femur — eperö.
filius — mei moen.
filia — je moen e ü.
üstula fumaria — kau vai nalubü.
flavus, a, um — donulane.
fluvius — dona, dunä.
fraler — öpeli.
frigidus — enne meschunnen.
frons, lis — eppetö, taman.
fruclus — 0I6 men-olö me.
fulgur — karä peli.
gramen — vuanapü.
heri — kopanjolü, sseleko.
hodie — kö emena lanöu.
homo albus — tomunäöu.
ignis — vuatü, tamanaco.
infans — komeschikischu.
juvenis — peli kischü.
lac — manatschukulu.
lapis — topü.
lectus pensilis — ara väröu, arä
var6.
lignum — ueve, tamanv
lingua — anülu, taman.
luna — nöne.
magnus — kei palassu.
mamma — imana lölü.
manus — lampulü, taman.
mater — ma mai.
membrum virile — al& lö öu.
— femin. — övöde dalü.
mori — tauvarä menesse.
moribundus sum — varamene pe-
nöu.
mordere — orokalu.
hie canis me momordit — alüma-
laka dökajui.
multus — adiale.
nasus — eune nialo, taman.
niger, a, um — dölömane, taman.
nil praestat — tschikape.
non, nequaquam — uasse.
nox — evä ela mamölu.
•) Von Natterer im Forte do Rio Branco am 26. Jan. 1832 aufgezeichnet —
Scheinen die Areveriana bei Guy 204.
Digitized by
Google
228
Paravilhftnt.
oculuß — ere nia lö.
08, oris — antalö, tamaa.
os, ossis — jepelü.
ovum — peijä mulele.
parvus — kaschuma pe.
paler — papai.
pes — alalöu.
— et ejus digiti — atalö ialanö.
pluma — ampulü.
pluvia — conupö, tamana.
p'i8cis — kanä.
praesügiator — wan ala pöü.
quo vadis? — adia melö.
radix — rere monii.
remus — emmeku.
ruber, a, um — donulö.
sabulum — nie rumend.
sagilta — uarämöu.
sanguis — imö lopolü.
securis — uo uö (uoii noi'e).
senex — nopussa.
seplenlrio — enni mapoelü.
sie, recte, sane — ijöe.
sicera — tschupi.
sidera — serikorö, tauianaco.
8ol — oejü, tamana.
soror — paika.
sylva — jurfc.
tardus — amesse, amambe ipal4.
telum pyrium — araeabuzd.
tonitru — kara pedi, karapeli.
trulla — dum manl.
luba e cornu — lue.
tubus explodendis sagittis — en-
nekhö bole.
tugurium — evöde\
unde venis? — er6 uienhe emelo.
ungues — lampulelö rampurere,
vas pro aqua — muholä.
venenum sagiltaram — urari.
veni — er6 kei.
venter — elövönÖ, laman.
ventus — pepesse, laman.
vir — mei moen.
viridis, e — kueltpaoe.
volo fumam labaei ducere — alu-
lökö kau vdi natwbü.
Numeri: 1 teuenje (te uenen).
2 akoünien.
3 olaule.
4 olauld avainjanlö.
5 adöu avainjanlö.
* • & eöepu naei.
7 olau lei.
bos — uhälei.
vacca — uell
canis — alimalaka.
cervus sylveslris — uai köne.
— campe8tris — horö.
dasypus — kapassi.
dicotyles — poinke, paköla.
felis onca — eköle.
rubra — eköle^ tumunane.
lapirus — vualali.
anas — löponö.
columba — valamin.
crax — pau-iju.
penelope (inambu) — mami.
gallina — uele.
gallus — köiökö.
p8ittacus — orü hue.
psittacus macao — (kolonu) ko-
norü.
— — ararauna — aläkalime.
vultur aura (urubu) kolomun.
— albus — kolomun ssö.
radices balatae — maporü.
— dioscoreae — ma pöru.
fabae — iuma ssassa.
mandiocca — Jkölft.
farina mandioccae — tolü pane.
mandioecae panis — kei.
— amylum — emd ramü.
fructus musae — palurü.
— palmae — vacaba kömu.
tabacum — kau väi.
zea maTs — aihniain.
Digitized by
Google
Uirina.
ÜIRINA *).
aqua — uune.
arcus — collapa.
aures — lilaque.
brachium — lilanaabe.
capilli — lioque.
capul — xixicaba.
clava — annacui.
corbes — actura.
coxa — looque.
crura — lizaraque.
culler — niaria.
cymba — idä.
dentes — lädi.
deus — lupana.
diabolus — mäpa.
dies — calua.
digili — licauexitica.
femina — inau.
fluvius — uuae.
frons — lacuzabe.
fulgur — maua.
ignis — jixe.
lacus — coicsa,
lapis — cuibä.
lectus pensilis — amma.
lignum — ada.
lingua — linene.
luna — uequenä.
manus — licauc.
maier — ämama.
nasus — lique.
nox — maaballe.
oculi — nacuque.
os, oris — luluma.
pater — apa.
pes — locauque.
plumbum — lique.
pulvis pyrius — balixi.
remus — iniquniacue.
sagilta — magique.
securis — he ti.
sidera — biballe.
sol — camoe.
teJum pyrium — mocaua.
trulla — häjuaque.
tubus explodendis sagiltulis — da
amanä.
tugurium — _,bracu6i_
ungues — bibata.
vas — camoii.
venenum — maucurri.
venter — ladi.
ventus — maua.
vir — alinare.
canis — dalaue.
cervus — mati.
dicotyles — abiaxe.
felis onca picla — acurano»
rubra — jaue.
manatus — jabina.
lapirus — cama. ,
anas — ouae.
crax — itile.
gallina — caraca.
psillacus ara — dadarrö.
penelope — dulixame, mami uru
mutum axire.
psittacus — cararri.
— major — abizo.
vullur aura — bicurö.
crocodilus — aturre.
testudo — ocolle, meta.
mandioccae radix — xiniole.
mandiocca plantula — canieade.
farina mandioccae — ui.
amylum mandioccae — calli.
panis mandioccae — jabolli.
fructus musae — panala.
• zea mais — auati.
•) Die Horde der Uirina oder Uarira, deren von Natlerer noürtes Vocabular
wir hier mittheilen, hausst am Rio Marari, der in den Marau-ia, einen
Arm des Rio Nogro, fallt.
Digitized by
Google
J
230
Bare.
BARE*).
albus — yaranauy, marekini maip.
altus — hakuly.
amita — nako.
anima — ynahemeny amitamine
maip.
annus — ghamepukuly comoti raaip.
aqua — ony, uni raoxa, tuna ta-
manaco.
arbbr — yminha.
arcus coelestis — kubioku.
avia — natoi.
avunculus — nokoty.
avus — natiu.
axilla — nuaka.
bibo — nulya.
brevis — hapukuty.
caco — nuküna.
coeruleus — ghuling.
calcaneus — nokotukuly.
canto — nupiana.
capillus — notha.
caput — nolotia.
cilium — notaiaupy.
clamo — nutomamako.
clavicula — nopa.
coelum — enu, eno mayp.
cognatus — nauakana.
collum — nunu nuinu mayp.
cor — nahakany nunichini mayp.
corpus — numinalina, nuuana maip.
coxa — nosöna.
cni8 — nukäty.
cubitus — nuaria paina notana.
cymba — yscba.
dens — noy nali mayp.
deus — oaiyaba.
diabolus — yehe.
domus — pany pamti mayp.
— noslra — uapäna.
dormio — nulimaka.
eamus — uhauana.
edo — nuntka.
ego — teka.
femur — nusuy.
filia — nischu.
filius — nothy.
flavus — hytony.
flos — ychfby.
folium — alabana.
frater — noalaha.
frons — notauiapy, nuaukipa mayp.
fruclus — atabuku.
gultur — nukuratcka*
homo — enape.
humerus — nutanaüba.
ignis — ghameny nujucune moxa.
ille — ißchama.
Uli, ae, a — ischamanu.
infans — hanalinape.
labium — nunüma tapiila.
lacus — ghalia cavia mayp.
lapis — tiba.
lignum — ata (8. Manao).
lingua — nuneny, nunene moxa,
nuare maip.
luna — ky,cohe moxo, kejapi mayp.
— prima — hamakyhataky.
— nova — apilanalanaky.
— plena — habezaky.
magnus — ghumälehe.
magus — ghal8chygaliny.
manus — nukäby, nuboupe moxa,
nucapi mayp.
marita — kanaly lalipc.
marilus — nomy.
mater — meghau.
membrum virile — nuyäla.
— mulieb. — tunahy.
mensis — kiy.
mingo — nuschiaka.
mons — liiba.
morior — yaueheny.
mulier — hinanupe.
multus — haschikaly.
*) Von Spix am Rio Negro aufgezeichnet.
Digitized by
Google
Bare. Cariay.
231
nasus — noly.
niger — tapaiuna.
dos — auiny.
occiput — nolupauy.
oculus — nauity.
omnis — hamaky.
orion — ghasoihyaly»
os, oris — nunuma, nunumaeu
maip (8. Manao u. Cariay).
parvus — paiiny.
pateila — nusupukuy.
pater — meghaly.
pes — noschy, nucsi mayp, nu-
kaly.
planta — noschituku.
pleiades — ghamepokuly.
podex — Duschiluky.
profundus — hapukuty.
radix — ylüly.
ramus — ymina,
rivus — ytaty.
ruber — ghyany, cajumeni mayp,
salto — nuaiaka.
sanguis — hy.
aol — ghamu.
soror — noaloa.
Stella — oinaty.
supercilium — nauitipu.
sylva — tama-karuku, dama mayp.
terra — raty, kiriri rada.
testiculi — nukaoly.
lu — apiny.
venu — ghanehe.
ventus — haufschy, kipueü mayp.
venor — paiky.
venter — nutüla, nuurra mayp
(8. Manao).
viridis — ypöte
vivo — uakany.
umbilicus — nomuso.
unguis — napa.
vos — apinyu. •
Numeri: 1 makuty.
2 piküna.
3 kilikunama.
4 kasalymacaka.
CARIAY*).
albus — ghüputnry.
altus — ghüiku.
amita — ghamitzu.
anima — lukaihly.
annu8 — aurdma-auynoa.
arbor — atamlna.
avia — hünitäno.
auris — nukya.
avunculus — nurey.
avus — apii.
axilla — nutau-ruita.
bibo — nurukua.
brachium — nutanu.
brevis — amatschyany.
caeo — paitakiny.
caeruleu8 — ghügbelereany.
calcaneus — nutschyghiluita.
caulo — uatnara patu.
capillu8 — nuküuy.
caput — nuküuy-sala.
cihum — nukuniky-yi.
clamo — nutauaka.
clavicula — nulity-pata.
coelum — ghey.
cognatus — nukyanukii.
Collum •— nupü-aiura,
connübo — nuoescbma.
cor — nunekiny.
corpus — nulhaina.
coxa — nulukun&ta.
cras — netzegby.
crus — nurapa.
cubitus — nulanakü parülene.
cymba — ytza.
dens — naü.
deus — mauary (s. Manao).
*) Von Spix in Carvoeiro, am Rio Negro, aufgezeichnet.
Digitized by
Google
2»
Cftriay.
diabolus — maihinauy.
dies — ne8chrutauy.
digitorum arüculi — nuaipilsehe-
pakilena,
digitorum inlervalla — nuaiteba.
doraus — nuärta.
dormio — nutinaa.
edo — Quyakata.
ego — niuai.
femur — nuy-ghüla.
filia — noyuky.
filius — nuturüky.
flavus — gbütyany.
flos — ghochii.
foecfus — ybe-ane.
folium — alaua.
frater — nuüauury.
frons, tis — nukunüky.
fulgur — mehlo.
gultur — nunuifcy.
hebdomas — paihtaumany euny.
bodie — niapinai.
homo — ham&ly.
humeruB — nutanaky.
imo — choey.
infans — emetakü-tauika.
labiutn — nunumerapü. -
lacus — ghabitscha.
Japis — ghupai.
lava — nukauakiny.
lavare vestcs — piaa-gula-nuany.
lingua — nungne.
luna — ghaizy.
— prima — yapamaäy.
— nova — aupele gaizy.
— plena — gkanaüy lakazy*
magu8 — marirtauy.
manus — nughai.
— articul. — nuailschipakaletta.
maritus — Ihuebü-mfiry.
mater — ghimitzu.
membrum virile — oughü.
— raulieb. — Ittkima.
mensis — pamima ghaiz6uny.
mons — ghüughinaizy.
morior — nomaiyakato*
mulier — henilaky.
«— roea — nunetschu.
multus — ghe-ena.
nasus — nuküly.
niger — hamuty lanika.
non — makauu.
nos — woiwoi.
nox — pükütauy.
occiput — nulauy.
octalus — nukuntky.
omnt8 — paiapämu.
rion — mauäky.
os, oris — nunüma (s. Manto
und Bare),
palma manus — nughairu.
parvus — nüghüghuritsche.
pater — nury.
paucus — titighüghut6ka.
pedis articuli — nura-patyna.
planta — nutschyitshughanina,
pleiades — eoünaua.
podex — nukila.
poplerf — nukituita.
profundus — paapu.
puer — ymüky.
pulcher — tschume-any.
radix — yiko.
ramus — ychuata.
rivqfc — ■ nuauna.
ruber — uruzy tanika.
sanguis — nuzanhy.
sol — ghamuy (8. Manao).
soror — nuchürughü.
supercilium — nutola.
lempus maluiinum — neslhrüry.
lesliculi — nugh&ky.
tu — piuai.
venor — nuhuroa.
venter — nuitschäba.
vesper — pukita.
vespere — taumü&ta.
vivo — ghaghünalschy.
umbilicus — nutüay.
unguis — nupata.
Numeri: 1 nyoi.
2 pülhairama.
3 tükabuy.
4 lükinilhainy.
5 zakoa.
Digitized by
Google
Araicö.
233
ARAICÜ, UARAIC Ü*).
a€r — uatan.
albus — ghalikata, kalymatzocho.
altus — atekomauwily.
amita — uy.
an us — luleka.
aqua — uny.
arbor — a-ata.
arcus coelestis — ümaly.
audio — neyeka.
audilus — takelu.
avia — ghay.
auris — to ky.
avunculus — ghuk.
avus — ghuitschy.
bibo — neiratschy.
brachium — nikpal.
brevis — otozo.
caco — yakye.
caerulcus — puromanzalo ghuly-
malzocho.
calcaneus — themuna.
Carito — yu-emu.
capillus — nilschy, (ilschy: Manao.)
capul — ghy.
cilium — nokschwut.
clamo — laieka.
clavicula — milel.
coelum — atucu.
cognalus — nitschano. •
Collum — nonö.
connubo — yakai.
cor — nuvan, javani taman.
corpus — nyamsa.
costa — tholapüe.
coxa — lesun.
cras — ghanakainy.
crus — nawuy.
cubilus — nikpaku.
den8 — nuitschy, nati mayp.
deus — lupan.
diabolus — yqkulea.
dies — oy. »
digitus pedis — : ghusky.
domus — pe-y.
dormio — timka.
edo — penke.
ego — unu.
femur — pückü.
filia — nioiry.
filius — yen.
flavus — tau-ghara.
fl08 — ghua.
folium — alupuena.
fraler — seiry.
frons — taucu.
gusto — lhamu-gata.
hepar — bouhla.
hodie — ghanamne.
homo — etyatö.
homines mulli — ualyana.
— pauci — atisa.
numerus — tanty.
humus — ghäty.
ignis — yghe.
ille — ylekaly.
imo — ey.
infans — emghite.
labium — nichite.
lacertus — nikpawu.
lacus — lhyue.
lapis — ytaky.
lavo — uaka.
lavare vesles — ghenosan pueyola.
lignum — aara.
lingua — nelon.
longus — aly-epalo.
lucifer — ybi de kalalu.
lumbus — ylama.
•) Westlich von Fonteboa durch Spix gesammelt.
30
Digitized by
Google
234
Armcu.
luna — kairy.
— nova — ghutekai de kairy.
— plena — povro de kairy.
magus — marepüea.
mamma — nity.
manus — nikabu.
mater — anzu.
membrum virile — nüchy.
— muliebre — nekcuta.
mingo — nalota. *
mon8 — mabüely.
morior — magha.
mullU8 — laghuiny.
nasus — nichit
niger — ghulikata, ghuly ma-
tzocho.
non — hünka.
nos — ü.
dox — ghulekaiku.
— media — ghana-ghitecti.
occipul — ghyel.
oculus — noky.
oleo — neya.
orion — puküry.
os, oris — nurulko.
palma manus — nekäbuku.
patella — nabiyako.
pater — papa.
paucus — rianzohlo.
pectus — tukuca.
pes — ghulschy.
pleiades — polkobai.
poples — naiviu.
profundus — ghai-ghozotecho.
puella — elo-ehiry.
puer — eto-boa.
radix — a-zaly.
ramus — aky.
ruber — wulikala, uülkamirim.
sanguis — nithon.
scapula — nuksa.
senex — lulek.
sol — ghuma.
soror — niro.
siella — ymiru.
slernuo — nalschun.
supercilium — nokscha,
sylva — le-poun.
tempus malutinum — ghanako.
terra " — ghary.
Ie8ticuli — nelsche.
lu — upüe.
venor — uamsapa,
venler — molza.
vespere — lokilghaluma.
video — nalka.
viridis — polymalzocho.
vivo — ynke magholaiu.
umbilicus — sukun.
unguis — nikpia.
Numeri: 1 atetu.
2 puyabana.
3 naayba.
4 atylecabo.
5 lakuin.
10 hualyan.
38 uaisacu.
Digitized by
Google
Canamirim.
235
CANAMIRIM, CANAMARE*).
ahus — teouly.
amita — nepüery.
anima — nuchüu.
arbor — amüena.
audio — nucbemata.
auditus — nuchenaku.
auris — chepisama.
avunculus — ghughu.
axilla — nutanachy.
bibo — nereoatschy.
brachium — nughäno (nuaao Mayp.)
brevis — malen uly.
eaco — nitika.
calcaneus — nuchity suliba.
canlo — 8chikäly.
capillu8 — nupi-ly.
capul — nuchüy.
cilium — hipity.
clamo — a yua.
clavicula — nughuza-pytale.
coelum — lenü.
Collum — nunöpy (Manao).
cor — natochy.
corpus — numäne.
coxa — nulzichya.
cubitus — nukuzery.
cymba — canoa.
dens — naü (Manao u. Oariay).
deus — ghamalschy.
diabolus — ghamalschy.
dies — huy.
digitorum arüculi — numuyu
ghaiychy.
— intervalla — nutnuy zapala.
digitus pedis — nuchitichy.
domus — pantttchy.
dormio — numacho-aiacby.
edo — hanichoa.
femur — nulapaly.
filius — nutüry.
flos — ghazubaly.
folium — sapahna.
frons — nelüku.
guslo — nunanipya
homo — chechu.
humerus — nukäno.
labium — nusüeby.
lapis — suehyu.
lavo — nakauoal8chy.
lingua — nunüny.
luna — yatschy.
— prima — leno-ata.
— nova — ghasiri miri.
— plena — tenü.
magus — metüe.
manu 8 — numuyu.
— arüculi — nughaichy.
maritus — maghaluchine.
mater — nalü.
membr. virile — nusatne.
— mul. — nalachitschy.
mingo — nutzühny.
morior — nialete.
mulier — sailyune.
nasus — nuchiry.
nox — yatschy.
occiput — nemüy.
oeulus — nuchii.
08, oris — nunahma.
palma manus — numüy-lul6ta.
palella — nukuzary.
paler — palüe.
pedis arüculi — nusu-chüa.
pes — nuchity, nupalu.
planta — nuchity lulula.
pleiades — nuchiry, pulächy.
podex — nulzüma.
poples — nukaischuchy.
•) Von Spix wetdich voa der Mündung des Yaradl noikt Das Idiom der
Canamirim weiset Anklänge an die Moxa, die Mayparee and dieduiehua auf.
Digitized by
Google
236
Canamirim. Maxuruna.
rivu8 — weny.
sanguis — nürra.
8ol — ghasiry.
soror — yeye.
Stella — tchy, tschy.
sternuo — nelschiuhe.
supercilium — nuschüah.
sura — napüe.
sylva — schyaucka.
lempus matutinum — huy-palala.
te8ticuli — nuchily kaichy.
venler — nema,
vesper — ghaitäla.
umbilicus — nupu-luchy.
unguis — nuseo-ata.
gallictis villala (xupara) — ya-
tschil-schc-ghute.
labanus (muluca) — chery.
nyctipilhecu8 (ya) — yamury.
jacami avis — muluscby.
MAXURUNA*).
ae'r — su.
albus — se.
altus — apu.
amila — yaya.
anima — nuntschusin.
anus — matscho.
aqua — uaka.
arbor — yuy.
audio — ghoake.
auditus — ghyny.
avia — schanu.
auris — papischan.
avunculus — cucu.
avus — pontaroa.
bibo — oakanu.
brachium — paro.
brevis — loezü.
caco — pie.
caeruleus — Ischüschü.
calcaneus — zitoku.
canlo — ghuinoenoe.
capillus — pu.
eaput — maschö.
cilium — pizy.
clamo — zerenke.
clavicula — tipurunkischana.
cognatus — umbaküpa.
Collum — saua.
connubo — tschiraboine.
cor — uinle.
corpus — tahnine.
cosla — mukasch.
coxa — zimpiz.
cras — pariuschin.
crus — uipuku.
cubitus — mupukuschau.
dens — tschitta.
diabolU8 — tschonsin.
dies — pari-koisnas.
domus — schubo.
dormio — usche.
edo — yupenu.
ego — üpü.
femur — gbüsü.
filia — mininy.
filiu8 — auniny.
flavus — meos.
flos — pimy.
folium — tschüascha.
fraler — puschy.
frons, üs — pumunan.
fulgur — ghanantes.
♦) Von Spix bei Tabatinga (Reise m. 1188) noitrt. Et finden sich Wörter
am dem Omagoa Dialekt.
Digitized by
Google
Maxuruna.
237
guslo — pürama.
hepar — tacqua.
hodie — noeby.
homo — tara»
homines multi — tareropa.
— pauci — pazu.
humerus — pulukunde.
humu8 — mapü.
ignis — tzy.
imo — ay.
infans — pakuschuzü.
labiam — ^uipy.
Iacu8 — tschan.
lapis — mesky.
lavo — yunesnu.
lavare vestes — lakuie Ischake.
lignum — yuy.
lingua — ana.
longus — tschuu.
luna — uyschy.
— nova — uyscby-yuka.
— plena — maire.
magnus — lapa.
magus — luman.
mamma — schuma.
manus — mukoü.
maritu8 — patzü.
roaler — mama.
membrum virile — schuy.
— mulieb. — kuü.
imngo -
— ysune.
mons -
- makusch.
roorior
— nan£.
mulier •
— Ischirabo.
mollus
— yua.
na8us -
— (Ü8chan.
niger -
- t8chÜ8chu.
noD —
papy.
nos —
üpü.
nox —
dscha-rauras.
occiput
— tumaschilzu
oculus
— por«.
oleo —
- schüre.
os, oris — üscha.
palma manus — mukinapasch.
patella — tampuru.
pater — papa.
paucus — pazu.
pecius — takua.
pes — uilas.
poples — lanluscha.
profundus — maianzy.
puella — sumayuka.
puer — tara nakany-qua.
radix — schuku.
ramu8 — lubü.
ruber — scbyn.
sanguis — ymy.
scapula — boreschaua.
senex — dscbusibo.
sol — £ary.
soror — IscbuUchu.
Stella — ui8pä.
ßternuo — arilischune.
supercilium — purukupeze.
sylva — nimuru.
tempus malutinum — nalypotze.
terra — mapu.
testiculi — ubu.
tonitru — apokur6.
tu — miby.
venor — puühue.
venler — pokukile.
vespere — yamupura.
video — tsoysnu.
viridis — pürama.
vivo — nulzare.
umbilicus — nitschum-puru.
unguis — munt8y.
Numeri: 1 pazü.
2 taboe.
3 mukenante.
4 lapukißche.
5 mukenapite.
10 tarempa.
Digitized by
Google
23»
Mayoruna.
MAYORUNA*) domestica.
aqua — waca.
arbor — imi.
arcus — lengatay.
auris — pabauan.
brachium — pora.
capilli — bou.
caput — moho.
cilia — bourcouram.
coelum — abo.
Collum — tecbo.
cor — wintay.
crus, ris — quesi.
cymba — nontay.
diabolus — dussi.
digitus — ancis.
femina — shirawa.
flos — wa. *
fluvius — parou.
frons — bamana.
fulgur — abouarie.
hasla — aco.
ignis — si.
infans — bacoue.
Ügnum — nawe.
luna — oueu.
manus — macou, maki quich.
menlum — qaini.
nasus — dehan.
oculu8 — bedo.
08, oris — ibi.
pectus — iton.
pes — tacu.
piscis — japa.
pluvia, nubes — oue.
sabulum — massi.
sagilta — tawa.
serpens — tiris.
slella — ispa.
sol — bari.
lerra — mapoa.
(onilru — abou.
lubus sagillulis eflandis — tapi.
domus — oubou.
vir — dara.
cahis vel tigris — camoun.
deipbinus amazonicus — djora.
simia — shuna,
lapirus — awa.
crax — pichou.
psillacus — bawa.
ara (psillacus) — cana.
crocodilus — capeu.
bananae fructus — sigui.
mandioccae radix — aso.
M A Y 0 R U N A**) fera.
albus — houroo.
aqua — houaea.
arbor — hibui.
arcus — pia.
auris — pahuiran.
brachium — poro.
capilli — boou.
capul — macho.
cilia — baracolis.
coelum — abou.
•) Castelnau Expedit. V. 200. Es finden sich hier Wörter aus der Qoichc
••) Castelnan Expedit. V. 300.
Digitized by
Google
Mayoruna.
239
coeruleus — bani.
Collum — guitai.
cor — huiniai.
cortex — ihui-bi-li.
cras — huiponsco.
cymba — nontai.
diabolus — josin.
digili et manus — manqui.
femin a — tirahua.
flos — ibukia.
fluviu8 — parurapa.
folium — naispou.
fron 8 — boumainan.
fructus — pata.
genae — ianmou.
hasta — paca.
herba — huinsin.
ignis — cii.
kifans — baqui.
lacus — nia.
lac arboris — ihui-pin.
lignum — maiscan.
lumen — cbaini.
luna — hou-ji.
raentum — quila.
1110 ns — macuchi.
nares — dizagioi.
nasus — dizan.
nidus avis — na.
niger — huizai.
non — bamancb.
nubes — so-ou.
os, orU — ira.
pectus — cbilon.
pes — .tahi, lao in lingua yarura.
pi8cis — iapa.
venenum — puiro.
pluvia — houai-ai.
radix — ihuslapoti.
rivu8 — huaca.
ruber vel flavus — chioai.
sabulum — mazi.
sagitta — tahua.
sane, imo — ahi.
serpens — . dounon.
sidus — buispa.
sol — bari.
supercilia — barocoupetai.
terra — mapo.
lonitru et fulgur — habou.
tubue 8agittulis explodendis — tipi.
domus, tugurium — cbrubo.
unguis — manquiste.
venter — pousa.
via — bau.
vir — dara.
Numeri: 1 patxi.
2 dabui.
3 macadilanlan-tai.
4 daraim-pa.
canis — huapa.
simia — nabuan.
tapirus — habua.
tigris — camo.
crax — cuia.
ara (psitlacus) — kana.
psitlacus — bahua.
crocodilus — capu.
bananae fructus — sincui.
mandioccae radix — haca.
Digitized by
Google
240
Caripuni.
J A ü N-A V 0 vulgo GARIPUN Ä*).
«I
abi — ca-lsanta*
albus, a, um — osso.
aqua — oni-passna (aut: om passna).
arbor — j-üi.
arcus — cannati.
arena, sabulum — maschina.
armillae — punia-vitschü.
auris — pauke.
bibere — sehe am.
brachium — punja.
crepitaculum (ex aus bupreslidum)
— vien isebima.
caüdus, a, um — itziö.
canlare — paveue.
canlat — pave, nikani mia.
non canto — pave iama nikana ea.
capillu8 — voön.
capul — mapo.
caro — name.
cataracla — saschu (schama.
cito! — kalsan rurae.
collare (e fructibus) — küsse,
eulter — mane pacca.
cr^ — oke sabaka.
da! — ökö a-ue.
dormiam — uurscha kia.
non volo dormire — uurscha
iama kia.
dentes — seta.
deus — oar4.
digilus — mue loli.
dies — 8abak&.
esüs hie — henoni mia.
edere, comere — piue.
emere volo — wi kaskea.
femin a — jussa.
femur — kische.
filia — ju«8a-wakö.
filiu8 — w4kö.
flavu8t a, um — schini roabe.
fluviu8 madeira — munnu.
fluvius — enne.
fron 8, tis — boe mana.
fulgur — cananna**).
fruetua — vimin.
frigidus, a, um — ini.
frigidum tempus — iu lana.
fraler — pui.
gramen — guassi.
hcri — saba-utza.
hodie — saba-nat6.
homo europaeus — cariba Ischikö.
— aelhiops — tapagnon (tupi).
— lusitanus — uara-iu.
igtiis — Ischü.
ignem accendere — Ischü uva ue.
infans — wakö-punska.
indusium (e libro arborum) —
ssöpö.
lac — schrüma.
Iapi8 — saaachu.
leclus pensilis — erisse.
lignum — j-iii.
luna — urschS.
lingua — hana.
male me habeo — issin kea.
mamma — srüma.
manus — muekana***).
mater — kai.
maritatU8 es? — auSn ia, nitnia.
membrum virile — in&.
— muliebre — Izitzö.
mons — nüira.
mordere — eako.
mori — makö.
mortuus est — naia makö.
*) Nach Natterer, mitgetheilt v. Ttchudi. Der Name bedeutet: Wassermanner.
*•) Qoichua: canana-urere.
•*•) Qoichua: maki.
Digitized by
Google
OwiJwÄÄ.
tu
frater meus morlnus est — no pui
naia makfc.
freier ejo» raortuus est — mtena
pui naia makö.
multum — ülecha,
mioime, nequaquara — era.
nasue — erö-kin.
nox — waskilscha.
niger, a, um — tschekö.
nil valet (nullius preiii es|) *— :
schuman-ia-man.
oculu8 — buero.
ovum — valsche.
parum — ütschä iatnän.
paler — papa.
perizoma — zeresbe.
perizoma «nuliebre — jui schenebü.
pes — tae.
piscis — o&ka.
pluma — poe, poö.
pluvia — ui.
pu Ichrum est — i schomacea.
pulvis pyrius — schenepö.
quanti pretii? — a voin kas nimia.
quo modo te habes? — sehumani mia.
valeo, bene me habeo ■-*- schuma ea.
radix — ivi tapona.
ruber — schini.
securis — man* mostnröme.
— lapidea — poruma.
sidera — uistin.
sagilta — püa.
sane, recte — i araka,
salor sum — • sea ea.
sanguis — imi.
ßol — ,b&aii<
soror — pui.
sura — uiko.
Suspensorium virile — zöresbe1.
tabaci fumum non duco — rümoe
com ae meka.
tarde — tschamaemeu.
terra — maai.
telum pyrium — lo&e;
tonitru — tertake.
trulla — paint6.
tugurium — schröba,
unguis — mue-tsis.
venias huc! — ouae I. ua6.
undevenis? — au rane tze oaei.
venler — puschü.
ventus — uenna.
— frigidus — schrupp,
vir — üni.
viridis — iavan.
quo vadis? — au vakai.
volo — ai akea. '
vos adestis — nenoni mia.
Numeri: 1 aares.
2 eranbue.
3 kimiseha*).
4 eranbue narabue.
5 mueken tüna**).
tapirus — ati-ana.
canis — Ischaspa.
cervus — tschassu.
macaco prego (cebus fatuellus) —
schino.
— cabelludo (pithecia hirsuta Sp.)
hana.
— bugio (myceles) — tiroo.
— barrigudo (lagothrix oliva-
ceus) — schino a.
— bocca d'agua — ruka.
— sahoim (callHhrix) ■»— uässa.
— coata(atele8 paniscus) — issu.
dicotyles labialus (tajassu) — jaua.
— torqualufr (laitetu) — ono.
psittacus macao — sauanS.
— caninde — cännft,
psittacus — baua.
felis — kftman püska,
— onca — käman.
crocodilus — kapuena.
eunecles murinus (sucuriuh) -1-
runoä.
dasypus — panoa. J
tabacum* — rurhoe.
•) Quichua: kimza.
••) Manns (5 digitis) = mnekana.
31
Digitized by LjOOQIC
M2
tabaei tubulus — ramoe tarioa.
oon utor labaco — ramoe coia ae
makea.
fabae — kfira.
oryza — uasai vi min.
zea mai* — scavSki.
musae fruclus — caoaa paöra.
maodioccae faria* — atam mu4u.
maidis farina — aök* bmaIu.
coübri — pinna.
c u L i N 0*).
abi — noncapa.
adeps ovorum tesludinum — wa-
lischuny.
a5r — neuy.
altus — uketia,
amita — umbano.
anos — yuaa«
aqua — yacu, kuhua, uaka.
arbor — huiby.
arcus coelestis — ooaway.
articuii digitorum - mulii inkyly.
— pedis — raleng-ghity.
audio — nighaky.
auditu8 — nikuly-ghyny.
avia — tschya.
avii — Uohay.
auris — tsabynky.
avunculus — upilacha.
axilla — puüraaty.
avus — aunüa.
bibo — au.
brachiurn — ngana (Maypure:
bunyi,)
brevis — (ukulacha.
caco — puitana.
calcaneus — lautschi-lscboko.
canto — wü-way.
capillus — wo.
caput — mazu.
cilium — wuspy.
clamo — uky.
clavicula — tüsy-kasau. *
cognatus — ymulza.
•) Von Spix in Olivenia verhört
Collum — lüka.
connubo — uinaiunikai.
contundo — tiri-anky.
cor — huinty.
corpus — üa.
cosla — bispy.
coxa — schiputu.
cras — viteka-aunelu.
cnis — wytasch.
cubi(u8 — laalüki.
cymba — nuty.
dens — dza kiriri sila.
deus — nukebu (Leute im Himmel
oder Selige),
diabolus — yunacby.
dies — nulü.
domus — subulisehy.,
dorario — uschay. .
eamus — gaungü.
edo — hirily.
ego — üa.
femur — ghisywuceua.
fluvius — uaka.
filia — eyun-paky.
filius — uümy.
flos — egpeuy.
folium — many.
fraler — uUchy.
fron s — wumana. , .
fruclus — wkny.
fulgur — wuy-wuaky.
gusto — ghitoa-gboty,
gutlur — nu-rhunty.
Digitized by
Google
Ca&fKb
243
hepa* — . taghi.
hodie 4- yramaby» »
homo — nulUMy.
homines multi ~ ytechanokobu.
— paoti *— hanyma.
humerus — noaghela.
bvmua i— mai
igois — yuai (Moxo: Iscby«)
ille — »a.
infans — * yumelseha»
labium — gbüba.
lacertus — nAspera.
latus — ya.
lapis — ' misky,
lavo — uakanaseby-yupa.
lavftte vmles — laghuly-lsehaka.
lignum — hüyby.
lingua — ine caybab aau.
longos — neanty-hynuy,
lucifer — ua*aaiaiuny.
lumbus — ytama.
luna — (iacy: tupice) osdary (ozü).
— crescens — oschy (uaü) wa-
riapa.
— oova — oaehü wüpa,
— plena — oscb« yumany»
magnus —* ani'tuseby.
magus — pisa.
mamma — Ischuma.
maier — aini yarur, üy-una«
membrum virile — yab.
— rauliebre — nukuh.
mingo — ysuny.
nions — malsy.
morior — yamai.
mutier mea — uü aüy.
— tua — my aüy.
— sua — hamontoa aüy.
multus — ytsaha,
nasus — rüky.
na» -— aiy,
nos — nukü*
nox — ■ wakezy.
— media — yama-puziny.
occiput — maponlshy-uta.
oculus — würru.
oleo — schiity.
orion — wizimampu.
08, oria — dyaahae cayuca, ecuacha
(Sapibon: ghüteha,)
palma manu* — muui-inapa.
palella — rhumy-süaly.
pater — üympa.
paucus — halapatsthema.
pecUie — silshu.
pe8 — whyla.
pleiades — kaputapo*
piscis — ghüma.
planta pedis — taiaa-paseb«
podex — Üauuamy.
poples — ratüka,
profundus — iiaroatschä»
puella — ainbeJtü.
puer — würuaa.
radix — büy-lapu.
ramua — humynui-sauta.
sanguis — ymy.
scapula — nahmy.
senex — mutun.
senlio — myau>y«nu.
sie, sane — bü hü.
sol — wary.
soror — taiyu.
Stella — wiay.
8lernuo — aleaohanky.
supercilium — nukewttkasu«
aytva r— muni-echinekai.
le&apus matutinum — nikykaun^-
zyny.
terra — mai.
testiculi — owü.
looitru — naikipuky.
tu — müa.
ubi — aghübeka.
venor — nuny upa.
venter — buby.
vespere — yalampakely.
vieus (Malloea) — aua-läka.
video — t uiny.
vivo — huyny.
umbiiieus — nolachy-kuby.
unguis — muty. .
Numeri: 1 uüly.
2 rabü.
3 taküma.
4 laküyuwukuin.
Digitized by
Google
814
Colino.
5 takütakurasi.
6 ylseba.
10 nuküwümikyo.
tapirus — ghay.
cervus — tschaschö.
felis onca — ghama.
— — nigra — ghamä tilshy
ghylzy.
— yaguarundi — ghytzy.
canis — ghamä.
— femin. -*- aiwu.
ateles paniscus — ysu.
lagothrix olivaceus ~ tschurtä.
cebus gracilis -*■» schinos.
— fatuellus — schinokuin.
pilhecia hirsuta — nanaua.
— ouacary — nana-üoa.
callithrix lorquala — ruka.
nyctipithecus felinus — riry.
dasypus gigas — panü.
nasua — schüseby.
dicotyles labiatus — nauä.
— lorqualus — unü.
coelogenys paca — anö.
dasyprocla aguli — marry.
myrmecophaga — schay.
bradypus tridaotylus — nay.
— didaclylos — yumä.
cercoleptes caudivolvulus— schüm^.
martattis — üny-ava (aquae lapirus).
delphinus — ghuschika.
falco urubutinga — ymihuin.
calharles urubu — puyschy.
— papa — nauatelu«
crax globulosa — asy.
— tuberosa — ghayu^yu.
— urumulum *— asin-uma.
gallus — nukuny.
gallina — alau arika.
palamedea cornula — abukü.
psillacu8 macao — schau na.
— ararauna — ghaita.
psittacus — waunga.
— minor (Perikilo) — tschuky.
penelope marail — jaibu.
— aracuan — ghöbun-wa.
penelope cumanensis — ktisclw.
gallinula plumbea ~ Isohaaku.
anas viduata — nttmi.
— domesüca — schaibora.
— brasiliensis ~ uara-nuba«
ardea egretla <— witsch u.
colymbus ludovicianus — mumuy-
schuiiy. • ' ' >
emys amazonica — yny*sauy.
— dumeriliana — pizukry.
tesludo labulala — schau ty - Uli ty.
crocodilus niger — kapith.
— jacarelinga — r nülseha kapüb»
agama — sabumwä.
pipa cururü — ghöu.
serpens paranamboya — * watu-aolrä.
elaps corallinus — uaruno.
coluber aestivüs — rhunüa.
boa scytale — * ghamusch.
lachesis mutus — uisana.
piscis lampak6 — ghqman-tia*
— sorubrm ■-«— lonü-maua.
— pirarara — yskinua.
— piranha — maghü.
— acara — r mai-nua.
— urua — nowu.
— lukunare — maipoky.
— pira pilinga — pakü.
concha — paua.
t ab an U9 — Isebipuy.
lampyris — tapy.
scarabaeus -~ sin*.
culex — wy.
simulium — schyu.
musca — rhunschyu.
Ixodes — yana.
cacao — ischuiano.
mandiocoa '<*-• bluma* aza.
musae fructus — bafläca.
oryza — nauii.
oassacü, arbor venenqsm (Har*
brasiliensis) — anfc,
salsaparilha — mai - paomsa.
sarmentirtn (sipö) — mischy*
zea mais — tsehftky.
Digitized by
Google
Uunuadu
245
ü A I N U M Ä *).
abeas — pipina W.
aegroto — eidirikeno W.
aer — amahräf-ape.
adeps — keai W.
albus; a, um — ilabi M. — hälery
S. — ariri W.
aHus, a, um — tschinöny.
amita — achtscbu.
antma — ripibta M. — pabitha.
annus — pyaha.
— udus — hapaghere-pyaha S.
anus — salilaba.
aqua — aöhni AI. — auny S. —
une W.
an habes aquam? — idjaria pun
ini W.
arbor — abahna M. — apahna S.
— aUna W.
arcus — paaru M. — paro W.
— coelesüs — hechpy.
audio — nuähmapa.
auditus — penag-tao.
suris (mea) no-boiM. — pa-by S.
avia — talabaro M. — balaöhy S.
avicula — ghupirinany.
avis — apactoery-ghupy-ire; isi-
beni W.
avunculus — attsiü M. — ghoch-
hoi S.
avus — nioho M. — ero&ny henery S.
bibo — noiracka M. -— tsehabe-
raka uhny S.
bellum gerere — nucotanahbihta.
bonuä, a, um — misare W.
brachium (meum) no-äeheto— M.
no-aeto S.
— (tuum! aut affirmative?) (tri)
bedo W.
brevis, e — p&rutackari M. -r ala*
kirya S. — adakiri W.
caco — nuschu-pethy.
caeruleus, a, um — raackabai M,
— - bick*£ulery S.
calcaneus — nu-ipo a peda.
calidus, a, um — amoiri W.
canto — hiebt*.
capillu8 — ilzibi M. — ygt*iy S.
capio • — piatabibta bäbaganehtsche.
caput (meum) ba-ila M. — pa-
bidaS. — (eri) bida W.
caro — bämuckgüi.
cilium — pa-tuima.
clamo — noema-pucbu M — su-
lisuly numfrkuh S.
clavicula pa-ghüma pagy.
coelum — häaekui M. — bamah-
raila S.
cognatua — apairole-sairy.
*) Am Yupura* sesshaft, wo ich Wörterverzeichnisse von ihnen aufnahm (M.),
und von dort in einzelnen Familien nach Alvellos und Caicara an den
Amazonas herabgeführt, wo sie Spix (S.) beobachtet hat. Es sind die
Uainambeus (oder Colibri-lndianer ?) des Wallace. (A Narrative of Travels
on the Amazon and Rio Negro, Lond. 1853 8.). Aus seiner vergleichen-
den Woriertabelle sind noch mehrere Artikel (W.) nachgetragen. In den
Vocabalaricn von Wallace sind die Vocale sowie sie im Portugiesischen
lauten angewendet, die Consonanten so wie im Englischen. Das TU* be-
deutet einen Nasenlaut, und die oberhalb der übrigen Buchstaben einge-
zeichneten werden nur leise gehört. Dr. Latham macht in seinen Bemer-
kungeu zu diesen' Verzeichnissen (a. a. 0. 525) anf das Praefixum posses-
sivum : n , du, no, aufmerksam, welches in sehr vielen Idiomen der Guck
erscheint, und meistens wohl ohne Zweifel die erste Person andeutet. Hier
kommt aber auch das Praefixum ba, pa (mein? oder dein?) vor.
Digitized by
Google
216
Uatourai.
Collum no-rohrupiM. — pa-tagky S.
connubo — piluanno ananihri M.
— nuloikina S.
conlundo — rapalschaka.
cor (meum) nu-päre.
corbis — eafaie W.
eorpus ~ pihna VL ~ nuina &
cortex — recma W.
costai (mea) nu-pabre.
coxa (mea) rto ~ Isehohoki M. —
pa-tsoböghy 8.
cras — pay.
cpu» (meum) no*cahba M. — nu-
api W.
eabilus -H- no+go6hhi)e,
culler — ¥aa W»
cuüs — rihm^mi«
oymba *- ila W. >
da mihi — bei noAA W*
dens (meu9) no&hät Mr — pa-
ag &'— (mx) aec W.
deu8 — tupana M. *— wapet*
ßcbire 8.
dübeln* **« jaga«ffBiss€ M, —
schaka^ninie» S*
dies — hamahrae petschu 8» —
amaraki W.
digitus — no^gapiatina M« ■*—
(im)cipi W.
— pedis — nu-ypanacWta M.
(nu)ipamena W.
dorn«» — banissi RC — nupana 8.
— panisi W.
sua dpmus — pipana 8. -—
tua domus — p'rpana likiu S. —
nostra domus. — panisi W.
derauo — > laehaapiaapa pa makaha.
dorsum — na-ahü.
du ras, a, um ' — leWlchiri W.
edo, conio — notschauucka M. —
tschabaloi-patis-ase S,
eamus capere — ischaubilacumi W.
ego (meus, a, um) -r- nub M.
— . DUO 8.
fernes* — oarikena W.
farina — caou W.
an habes farinam,? — idjaria
caou W,
femina — inäru W.
femur — no-pöhi M. — nu-pü-
. <*y S.
ffHa ' -± ntiito M. W. — Ero-
ieto S.
filiuB — noiry &. -— nüiri W. M.
flavus, a, um' ~ amaeaiasattk*
paeni M. —• epaäy S. —
ebari W.
ftos — abanalbi M. — apana-
ipy S.
foedus, a> um I ■•*— baiteri M. — »
pailhery S. «
folium ~- abanaibahna M* — apaoa*
pah na 8. — aapaoa W. -
frater—*- taohiöho M. — • thimö-
rery S.
frigidus, a, um -~ ipiriri W. .
frons, lis — balschääme AI» —
paila Si
fructus — duakisari W. — apana-
uifcia S.
fulgur — Jssä M. -** tolakaa S.
funis — uadaei W.
gramen — imtei W.
gusto — gäbick&mittii.
hallux — noihapu.
hebdomas uria ~*> hapa§hery-ha»
naährery nuanty 8.
hepar — nu-paho» — ao-ahpa &
he«pcni6 -t- hamahraetotrupia.
hodie — pahnyhoe.
homo — atrii tscharr M. — apa»
cry-alschitschiry S. (jaäsi: Ca-
jtibaba).
hostis — nulabäcke.
humerus — no-agotla M. — no-
oinaa 8.
i, capere — piataeuni W.
ignis — ihtschäba M; — eilschepa
S. — ilchfpa W.
ille — chiy.
infans — apairhairy.
juvents — 8imaitachyry.
tatmim — no*8cfcähräiiuna M. —
pa-lztnoma S.
fecertü8i — no-ahpimi.
Digitized by
Google
U«*»u*&
247
lapis — af>akary-piaihae.
latus, a, um — aaokuiloröaaaaai.
lavo — nupila-pelby,
lavare vesles — oupape-nunäoy.
leclus pensilis -r- bamaka W.
liagua — ~ nu-mäoa6ppe M. — pa-
nönepe S. > .
longos, a, 19m — biaschiri M- W.
piachscbiry S. t
lucifer — hamarhohy opery py-
üsöhe.
ludo — igohapupökna yakabeh«
hl na — gähri.M — gh£ry S. —
aaTi W.
— prima — beiaehupiha-gäfari M.
pelschuof rykery . $.
— nova «r- gäbn-*bii<$chai M. —
opya f ahery S.
— plana — gähri ilacbuferacke M.
pelschony-waghery ß.
— daoreacejt* ~r- ripobra&ca-gäbri.
macer — errötu.
magnug, a, um — aeckiüri.
magua — (nariri.
mala — bacWgo.
malus, a, um — pilaeai W.
roamma — pegne.
man e — aroaraa W.
manus — ~ np-gaipi M. -*- nu-gbä-
by 8. — (eri) kiajl W.
mare — aegürü cuSbni.
maritus (conjux) ~- xiloy.
»ator *— abmi M. ~ hagku S. — *
toi W.
membrum virile — nohui M. — nu-
cby S. ,
— muliebre — inahruigbi M. —
ynärosacb£ S. .
mensis unus — hapaghery-ghery-
meridiea — apaüaehühne M. —
petechuny wakawuy S.
mens, a, um, — notatae.
mingo — noihnä M. — na-ala-
pelby S.
mons — hänsngbTbä M. — pisi-
ys.
roollm, e — kidjaaaa W.
morior — heritata baribaba M. —
bela-paW-itsche S.
morluus — balabaeke.
mulier — binahro AI, — ygnäro S.
mullus, a, um — ■ atäbei li. -r
atach-puy S.
naaua — no-Hiwko M. ?*- pech-
tako S. -r- (nä) eiacu W.
niger, a, uat -r tsobaifn M. W. —
ischaliry S.
üon — tachama M. •»— buikah S.
nos — pa6e.
nox . — zibackaii II. — U* pya-
pätsche S. .-r- dapttbe W.
— media -r~ hateaicboe petocb*.
occido — nunoabaharL
occiput t- pataaa.
oculus — no-töhi M. — pataHoa
keny 8. -*■ (ari) doe W.
oifaeio t- uumibapa.
olla — ilse W.
omnes — umaai.
orion — biogeneiase*it»hil8chi.
08, oris — ba-nühaaa hl — • pa»
nöma S. — (eri) nuaaa W.
os, ossre — ripüirä*
ovuui — rbaepÄ, reapi W.
paleMa — no^teiula M. ^ «u-
tziuta S.
paais mantiioccae — ufe W.
pater — pahai M. , i — petaahyry S.
paü W.
paucus, a, um — mclscbabaaa M.
— hipe pokalilsch* S.
peciua — Bo-abalta M. — pa-pa-
bata &
pes — no-ibami M. ~ nu-ipa ß. —
(eri) ipa W.
pingo — pitahnaea.
pinguis, e — rigaessicki.
pigois — heiÄScba S. — idja W.
pleiades- *— tapkuuma - ibih Uschi
M. — hypitocba S.
pluma — ribmäpa.
poples — . nifrttayuUHaehky.
profiwdua, a, um — payüko.
puella > — nianilschöa — mai-
shü.W.
Digitized by
Google
248
Üafftuma.
puer— sima-schyry M. — maishü W.
pulcher, a, um — miesa M. —
kelaka pahna S.
radix — mäaba.
ramus — apana-ghae.
remus — d6na W.
ruber, a, um — üpörärf M. — gbe-
raly S. — cariri W.
sagiUa — haösihibi, isiepe W.
gallo — arapacassi.
sanguis — irahi M. — nuira 8. —
(nu) ira W.
scapula — vasy-apa,
semila — idjapu W.
«enex — pahlschki M. — apacry,
petscbery 8»
gepelio — aetbtschuari ahm.
sermo — nodasba W.
sibilo — hibihl schiucassi.
sie sane, rccle .— magaiba M. — .
hoehah S.
sicera — bagahriade.
sitis — macararinamba W.
sol — gamuhi M. — ghamüi S.
— camm W. •
soror — nolösi M. — Ibeninito 6.
Stella — hüpüil8chi ibidji W.
sopereilium — no~töhtoba M. — .
pa-lsch6me S.
sylva — baapa M. — ba-apana S.
— aapana W.
lempus matutinum — amaräpatäb-
backe.
— amaraa W.
— aestivum — ypäoa yghpaioa*
— pluvium — pata pymy,
terra — gahäu M. — ypay 8. —
ipai W.
tesliculi — no-sahgai M. — nu-
sacbe S.
tonilru — amahrat M. — peghyubi
S. — (nanatechay-yh 8.)
tu — pih M. — piy 8*
tuus — pilässe.
venor — pinananenehne 8.
venler *— no-gooblu M. — im-
ghato S. — (nu) cütu W.
venlua — ghary S. — opirina W.
vesper — tayahe putsche M.
vespere — tainoee S. lahi jababe
M. — daiaabe W.
video — barohackaga.
viridis, e — * rinabi.
vivo — nubarih&aoka M. — pa-
baha-pahly 8.
umbHicus — no-ckoohtomi M. —
pa-ghotomy 8.
unguis — no-sohohtabi M. — nu-
schutaby S.
veni hue! piaka naikeni W.
vir — atzü Ischari M. — achijari W.
volo, velle — noapailanibri M. —
eng apany-gberiy 8.
valeo — misabibano W.
Numeri 1 bapaghery S. — apa-
geri M. — apari W.
2 matsohahma M. — mat-
* chami W.
3 maUücke M. — matsiaca •
W. maiist kai S.
4 ahpagopi M. — apua-
capi W. — bapa-paky S.
5 ahpagapi M. — * adapui W.
6 aira-etlagapi M. etaipui W.
7 aira - etlagapi - hairiwigani
apecapeeapisi W.
8 aira - eilagapi-matsehahma
M. — aiap£i aiapei apaia-
pesi W.
9 aigarithaeacke.
10 umabni M. — biksMca-
pc8i W. — malscbima-
kapi sy yb S.
20 beitebimacani W.
tapirns — aehma.
bos — aehma-matghea,
eanis — tehabi W.
cervus — ghapatschary, cabahtjeri.
nasua — ghabfty.
coelogenys paea ~ tahpa, tagpa*
hydrochoeros capibara *— gbatso.
felis onfa — tsebapy.
— — nigra — tschuäe.
— concolor — gberanaly.
— pardalis — lschu6e.
dicotyle8 labialus — captoa, cabeiuu
Digitized by
Google
Uainuma.
249
dicolyles torqualus (tailelu) — hy
pycblscha.
lagothrix olivaeeus (barrigudo) —
capahru.
cebus gracitia (caiarata) — halahro.
caUUhrix cuprea (oyapussa) — paküy.
pilhecia oaacary— gboroeipiry.
nyctipithecus fehnus (ya) — mu-
kory.
mycetes fuscus — hyichzy.
ehrysothrix soiurea (boeoa prela) —
ghuisary.
eerooteptea caudivolrulus — ghochzy
datyproota aguü — pihizi.
manalus — uny-aghuly&ma.
delphinus — am&na.
eraz globulosa (mutum acu) -—
ghuikzy.
— tuberosa (mutam de vargem) —
p^tschaga.
— urumuturn — usyry.
psittacus macao — haghahfo.
— ararauoa — gfaaro.
— Ischüra.
psiUaculu8 — Uirik*.
penelop* marail (jacu) •— maray.
— cumanensis (cuxuby) — kut-
Bohüy.
psophia crepitans (jacami) — maV
schary.
gallin ula pJumbea (saracura) —
ghoutere.
gaJlioa — gharaka.
gallus — atschischery — (i e.
ma8) gharaka.
anas viduftta — ghumäla.
catharte* urubu — patschuhly.
— papa — p6ry.
falco urubutinga — patschuhly
eckofry.
— brastöensis — galsetai.
colymbus ludovicianus — ypirary.
ardea egretta — pwaiy.
emys atoazonica (tarlaruga grandc,
jurarä) — ypüry eghory.
testudo labulala (jabuti) — ekiulö.
enays dumeriliana (tracaxa) —
techupä.
chelys fimbriata (maiamala) —
peaha.
bufu agoa — luraca M., lorohaga &
rana — paitzi.
boa scylale (sucurihu) — pit-
scho-ile.
lachesis mulus (surucuou) — eay.
elaps corallinus — uy.
serpens araramboya — gulshury.
— paranamboya — tschiöma.
— jiraraca (böihrops) ypigzy.
crocodilus — gap&napa,
— jacare-linga — gatscba-ery.
agama (camaleäo) — mugzy, ohwü.
piscis tarapak£ — naoe.
— 8orubim — guliry.
~ akara — tschuleh.
— pirarucu (sudis gigas) hugiy.
— pirarara (phraelocephalus) pa-
Iharu.
— sardinha — mampäxu.
— piranha (serrasalmo) ygpüma.
— pescado — harenary.
— tucunare — yrischabaru
— candiru (celopsis) yra-eta.
— pira calinga — eniy.
— arraia — ilschatoly.
concha (ytanga vel ylä yryry) —
roalu,
scarabaeus — Iah im M., piluhro S.
culex (carapana*) — hanilschu.
tabanus (muluca) hilsehepe.
simulium (pium) — mapyry.
mu8ea (martrina) — hechyry.
bixa orellana — pyhry.
rausa (bacoba) — panahle.
venenum sagittarum urari — haa-
pably.
mandiocca — ghany.
zea mala — pechkya.
oryza — pupery-pichkya.
inga (arbor leguminosa) pmlapa.
cecropia (ambauva) — tucuhly.
sarmentum (sipo) — hipSpy.
32
Digitized by
Google
250
i.
umana.
j u M A N A *).
abi — poeya silaha.
aer — samnnlaea M., gaua S.
albus, a, um — saleiu M.
anima — nöhuiü.
aqua — uhü MM uy S.
arbor — auana.
arcus — urabara.
audio — nualscha.
auditus — nutokuna.
auri8 — no-ubü M., nu-höe S.
avuneolus — mnochötlö.
avis, passer — yuapäeS., onüagh-
phü M.
avus — jaja.
bibo — nila M., oyia uny S.
bellum gerere — vabälladu
brachium — no-napü M.t na-na-
puy S.
brevis, e — manijapü.
caco — nolaka.
caeruleus, a, um — saburöiu.
canto — bomaruya.
capillu8 — nu-Hata M, zo-laza S.
captivus — gallölscha,
caput — nüh-la MM zo-maschumy S.
caro, nis — nina.
clamo, are — boascha.
clavieula — no-akarepila.
coelum — secko; (mumeseke: Sa-
li va).
cognatus — lareu%nu.
coüum — nu-larapüü M. f no-m&r-
pii S. '
connubo , ere — nanäiana pena-
gaia (uxores ducite) M., uamena
S. (mino: lupice).
cor — neikiu
corpus — nomatsi M„ uapelaoa S.
costa — nu-rreh.
coxa — bunieia M., buru S.
crus — nu-pimi.
cubitus — nö-uina.
culis — nu-matsche.
cymba — inkuratare.
dens, tis — nihi M., niy S. (nuoi:
Moxa).
deus — uauüloa (boJau:Mobima).
diabolus — lokozy.
dies — samalaka.
digitus — gabina.
— pedis minor — netelja S., nöü-
pöcka M.
domus — bähü, pana (nupeno Moxa).
mea (nostra) domus — nu-panah
schoe.
ejus domus — po-pana.
dormio, ire — nimaca. M. , uyma-
ka S.
dorsum — ingaurünäpü.
eamus — alokauy M. nupana S.
edo, ere — issanaui M., uyssau-
ah« S.
ego — mülhehaing M., lelanohö S.
farina — massuca.
femur — burü.
filia — nnlscfan (ore cl*uso)*M^
zigzü S.
filius — numüjolo M., zomeuhra S.
flavuS) a, uro — küeia.
flos — auinaü.
foedus, a, um — eamaseju.
folium — apunaghpcbö*
frons, tis — tiungcua M.t nokou
S. (nuaukipa: May pure),
fruclus — auinaaca*
fulgur — juhü, juhy (yuui s id
quod slrepilum edit: monleiro).
gusto, are — inila*
hallux — nöücorülüna.
homo — ajüva M., asiah S»
homo albus — zahre ( uara : lupice«)
— niger — boheh.
hostis — bumacgö.
humerus — nu-4calla M.t oapina S.
•) Die Sprache der Jumanas (Ximänas) ist von Martins (M.) in Maripi am
Rio Yupura* und von Spix (S.) in Caycara oder Alvarals am Solimoes
abgehört worden. Sie zeigt Anklänge an die Moxa, Maypurc, Marauha u, s.w.
Digitized by
Google
Jumana*
251
ignis — oe)i M., oeyu S. (jucu:
Moxa).
infans — mianu.
juveois — jänna.
labium — nalamapüfi.
lac — Ihihi.
lacerla — cuischuri.
lacerlus — nanapuphüoa.
lapis — zepa.
lavo, are — uapuyschä.
lavare vestes — uypazi.
lignum — auoena.
lingua — nehnä M. , nena S.
(nheenga = idioma: tupice.)
longus, a, um — jäpiu.
lucifer — uoetü.
luna — uaniu M., uanyu S. (=
astrum frigidum: Monleiro).
luna prima — vaniu-manucüra.
— nova — vaniu - ecke M., te-
miiaha S.
— plena — vaniu M., maremy S.
— decrescens — vaniu-acjemi.
macer, a, am — lalhagemü.
magnus, a, um — catschujuju.
magus — mainyu.
mala — gagbümä M., nanelta S.
mamma — nihy.
manus — gabi M., ni-kapy S.
maritus, conjux — asiah.
mater — ingjüä.
membrum virile - tschuuiaacke M.,
poaneb S.
— muliebre — sapö M.t sapuh S.
mentum — nutla.
meridie8 — bubutphemize-mantoü.
meus, a, um — gabällari.
mingo, ere — napuilschaM., nayuza.
mors — sibpä.
morior — jäpumi M., syavakamy S.
mortuus — niabumi MM yapumy S.
mullus — jaüolö M., kena S.
. multi homines — yaüalae.
multi pisces — yaüale kupe.
mulier — jabujü M., schupuyü S.
nasus — inlschiungcu M., ind-
schoko S.
niger, a, um — tschicaiu.
non, nequaquam— mäiüM., meiboS.
nos — telamnhöe.
nox — gelzecka M. , ualayekah S.
occido, ere — bäclba.
occipul — no-alta.
oculus — uhnlö M., zepGna S.
olfacio — ippilaniahü.
omnes — coghoomü.
orion — galoari.
08, oris — nö-umü M., numa S.
(nuhaca: Moxa).
08, ossis — pina.
patella — nu-ntula.
pater — paio.
paucue, a, um — Ischunbüala M ,
dschuyhla S.
pauci homines — mä auuleka.
peclus, oris — gubilalö M., nu-
* kupilare S.
pea, pedis — nöü M., neu S.
pinvro, ere — ntanä.
pinguis, e — muluröjella.
piecis — kope.
plantare — natla.
pleiades — Ischaba.
pluma — aenuaghpüpuü.
puella — mitschono...
puer — haioha.
pulcber, a, um — jialeja.
radix — auinapa.
ruber, a, um — zaamy.
8agilla — magälla.
sallo, are — lapa.
sanguis — ni(t4 M., uyta S.
senex — scbubaia.
8epelio, ire — nacta.
serpens — ebuulschü.
sibilo, are — nuitlütschä.
sie, sane, recte — aea6 M., peamy S.
sicera — puti (polio ab ipsis parata).
8ol — sömanlü M. , zimalo. (sima
s=s aslrum calidum: Monteiro).
Stella — oille. (uuel6 = aslrum
splendens: Monteiro).
supercilium — pallaza.
sylva — apünaghphö.
tempus malulinum — tackulacca
M., petoka S.
Digitized by
Google
252
Jumtoa.
(erra — töcke to., leke S.
testiculi — ningque M., niuhe S.
tonitru — sockeköura (quiriua =
idquodpluviam indicit: Monteiro).
lu — lüjubaing M., pülalulahöe S.
tu us, a, um — lacua.
veni huc — auöü.
venor, ari — ouayareuä.
venter — nuhmullü.
Vesper — calhötucka M., quesco-
tuka S.
video, ere — ingcacuä.
vir — ajüuva.
viridis, e — saburöui.
vivo, erc — nianudL
umbilicus — nu-muthorä M., nu-
muluri S.
unguis — nu-pa M., nu-pa 'S.
volo — numallapuü (gh).
Numeri 1 'aphülli.
2 biagma.
3 mabaagma.
4 tilalüchbua.
5 aporagabi.
6 biamurägauagabi.
7 isehilschabutschauagabf.
8 biamorägöagabi.
9 jauwätähi.
10 (Schubumlagabi.
tapirus — zema S., zSrna M.
cervus — kauya S., caüija M.
felis onca — yama.
canis — yama.
nasua — kapyhe.
ateles paniscus — coala.
lagolhrix olivaceus — "koloh£.
mycetes fuscus — yum&.
cebus falueTTus — kalapury.
callithrix (orquata — kba'6e.
dasypus — yelu.
hydrochoerus capivara - — gäh<*.
coelogenys paca — urängniu.
dicolyles labiatus — apuya.
— torquatus — yamukaische.
dasyprocta aguli — aguti puülschi.
bradypus (ridaclylus — puatu.
manatus — hapyna.
delphinus — ayary.
falco brasilietisis — nana,
crax globulosa — koezy.
— luberosa — poyory.
psittacus macao — m'anauary.
psittacus — queü.
— minor (perikilo) — zerischo.
rliamphaslos — yehelzy.
penclope marail — mara^y.
— aracuan — ualarägaong.
— cumanensis (cuxuby) cuxuby.
gallinula plumbea (saracura) —
saracura.
anas viduala — komala.
— brasilietisis — anana.
ardea egrella — ariu.
colymbus ludoviciänüs — myua.
ciconia americaria — kanarua.
emys 'amazonicA — zobiry.
— 'dumeriliana — periiy.
leslüdo labulala — yko.
chelys fimbrjala (mälama(a) —
malamala. -
croc'odilus niger — öory'S., uori M.
agama (camaleäo, cen'eriiby: tüpice)
— zenemo.
bufo — surucucü.
pipa cururü' — urepa 'S.
rana — urepa M.
elaps corallinüs — araramboya.
coluber aesli vus — ' r)araoboya.
boa scylale — doria.
lachefcis mulus — e^ü6sy.
piscis tampak6 — kapäry.
— sorubim — ' fcuryssy.
— pirarara — Ihöma.
— ' piranha — oma.
— akara — ytta.
co'ncna — mäschu.
labanus — sesy.
"scarabaeus — kolö S., jae *M.
cülex — ayu.
simulium — ytazy.
ixodes — äschupela.
musae fructus — banara.
mandiocca — ghey,
öryza — aualy-hy.
zea mais — yrary.
venenum trrari — apa.
Digitized by
Google
Jutfauu
«8
JÜCÜ NA?).
aqua — ohni.
arcus — mura a para.
auris — nooi.
brachium — nariaheto.
capilli — noila*
caput — naoilö.
clava (kuidaruz) -^cuthetfa*
corbes (panacu) ■— quenhau lo.
coxa — nocobbfo.
ciub — notacho.
cum — ito.
cutter — iraeche.
dentes — noim.
deus — deos.
diabolus — inhan.
dies — eu echö.
digiti — nocobo.
femina — inan.
flu vi us — otflmo.
frons, lis — nooirtmm.
ignis — seid.
lacus — cari du
lapis — ip4.
lectus pensilis — «itt&ea»
lignum — 6 &nw\.
lingua — nolenau.
luna — pueri.
manus — noiaula.
mater -1— anwmiu.
nasus — nulaoti*
nox — lavi.
oculi — noeloö. l
08, oris J— 'trtintima.
pater — paiu.
pes — nonia,
plumbum — chumbo (port.)
pulvis pyrius (polvorä) - — patfbi.
remus — otehL
sagilta — equeehHo.
securi8 — perö.
sidera — uiere.
sol — camu.
lelum pyrium — sei 6.
tonilru — pichanin.
ttulla — (aeehe.
tubus explodendis saglthitjs <***- 'oa-
panan.
tugurium — camachere.
ungues — nofino.
vas — ichala.
venenum urary -**• tkpk.
venter — no oo.
venlus — carerem.
vir — atiam.
canis — jaü.
cervus -** caio.
dicolyles torqualus •*- «pte.
felis 0119a picta — cbave.
— concolor — cavou.
manalus — joarata.
tapirus — emam.
anas — cunMlo.
crax alector matu 0« bt aha «p*c.
piori cogi.
crux urumutum «-*- tathtri.
galiina — capere.
psophia crepilans ***- -maia.
penelope(iwa**rtm) — imune«
psillacus -— obrti.
— macao — na&iLru.
— ararauna — - J«aro. 1
calharles urubü — - maeara,
crocodilus (jacik^) ^- lattauarü.
lesludo tabulala —yhre. 1
emys amazooica *-<-»ipu.
batataeradix ' — quaiü.
mandioccae radix — caeru. •
— plan lula — caehi.
farina mandioccae — -ei
— — t«s4a (beiju) «umun.
amylum mandioccae taptoca - —
oturu.
fruclus rousae (paeovas) — parü.
zeae mais fructus — can6.
•j Eine Hürde der JumaAas am^Mifiti-Parana* ,'ehtöiri Beltnaa des oberen Yu-
puri, nach Natterers Aufzeichnung.
Digitized by
Google
2H
Pus6.
' P A S S & *).
adeps ovorum tesludinum — egh-
poru-ry.
aer — ghoo.
albus — sareu.
allus — yenu.
amita — nokoi.
anima — tsebimau-amy*
annu8 — apa gho-ela.
anus — yrenaghymy.
aqua — oy.
arbor — ghenolega.
arcus coeleslis — gheseu
audio — T- 8oQ.
audilus — soeteghana.
avia — yaya.
avia — migherapy. .
auris — soae.
avunculu8 — seghotoe*
avus — sol8cho.
bibo — niktenao.
brachiuoi — nanapue.
brevis — maienu.
caco — nilschoala.
caeruleus — poretamuyu.
calcaneus — sighotohla.
canlo — nabolakata.
capillus — oiotosa.
capul — oyohla.
cilium — Ischilantscboy.
clamo — necnelake.
clavicula — noagbola.
cognalus — nulschi pagha.
Collum — teinolo.
connubo — naha paka.
cor — saua.
corpus — zeu-aoy.
co8la — tsora.
cras — lannaia.
crus — sekuula.
cubilus — noejoina.
cymba parva — kurete.
dens — see.
deus — pokene.
diabolus — goko.
dies — samalayu.
digilus — 8ighapoble.
digilorum intervallum — tscbya-
ghatäka«
digilorum arliculi — tschiloghare.
domus — pahna.
dormio — nimata.
edo — nozonao.
ego — noo.
femur — schipota.
filia — setö.
filiu8 — Uchikernoma.
flavus — poroyu»
flos — polüra (tupice),
fluvius — auy.
folium — apanama.
frater — sayaoiy.
fructus — egpanagbela.
fulgur — ghöo.
guslo — netata.
guttur — Isitohlo.
hebdomas una — mape-aua.
hepar — soopane.
hodie — machipomy,
homo — schimana.
homines mulli — polala.
— pauci — ma-polala.
humerus — nanagotu.
ignis — hegbüe.
ille — puhlary.
infans — ygheaghüe.
labium — tsarautpüe,
lacertus — nanapue.
Iacu8 — ghaiya.
•) Von Spix in der Fazenda Matura, nicht weit von der Mundung deslci in
den Solimoes, aufgenommen.
Digitized by
Google
Passe.
255
lapis — us>y.
lavo — netaa.
lavare vestes — nepata.
lignum — egp£.
lingua — tsebinene.
longus — yenaiu.
lucifer — sämalabla.
lumbus — Uchi-puro-ghofle.
luna — ghiscby.
— crescens — gbapolzy.
_, nova — ghitscbuaulaua.
— plena — gbapogbu.
magnus — moreu.
magus — maian£.
mamma — Ischoolscho.
manus — nugha pöble,
manus arliculua — nogho po(6.
mater — ainyu.
membrum virile — tsehyu-any.
— muliebre — soo pahla.
mensis unus — apa alaghizy.
mingo — notschoina.
mons — papuaka.
morior — ekyapanu.
mulier — lauenamy.
— mea — nanapaka.
— sua — pülary.
— tua — panapaka.
multus — poläiu.
casus — ; tsitaco.
niger — ghesiu.
non — mary.
nos — uoöla.
nox — '• gheseyu.
— media — lapoto.
oeeipul — soate*
oculu8 — tschilö.
olfacio — nema.
orion — (urpu ahna.
palma manus — noghapy.
palella — sotola.
pater — payG.
paueus — ' mai-o-pohla.
peclu8 — saua putsika.
pes — se pata.
pedis arliculus — sepoghola.
— planla — sigh pala poo.
piscis — kouhoby.
pleiades ~ polay.
podex — tschi-gbyüe.
poples — sotola pingha.
profundus — papo-ali.
puella — elapua.
puer — aghunghii.
radix — egpapa.
ramus — epusii.
ruber — ghlytyu.
sanguis — (sehyta.
scapula — noghela.
senex — palabiu.
senlio — nota.
sie, aane, rede — nitana.
sol — aiumaa.
soror — siatokuna.
Stella — ghüelüe.
8lernuo — nasehya.
supercilium — soopa.
sylva — uakaluga.
Iempu8 matutinum — - lepoto.
terra — papuaka.
testiculi — 6eauy.
tonilru — '- yoy.
tu — püeü.
venor — notamanora.
venter — schiniulula.
vespere — lenoma.
video — nolo-pata.
viridis — schicküe.
vivo — ghalo-anu.
umbilicus — sipohry.
unguis — sopab.
Numeri 1 apeala.
2 packeama.
3 mapeama.
4 puke-amama.
5 upanachapii.
10 püpaiacbapil.
tapini8 — sebma;
bos — sehma.
cervus — yare.
felis onca — y-ame.
— — nigra — ghetsiu.
— pardalis — horetsebu.
aleles paniscus — coaU.
lagothrix (gastrimargus Sp.) oliva-
eeus — gholoe.
Digitized by
Google
25$
cebus faluellus — uajiayu.
pithecia hirsula Sp. — raaua.
callithrii tarquala — ogholscho.
cebus gracilis — ppehe.
nyclipilhecus felinus — oeu»
muna.
dasypus — yelii.
dasypus gigas — gbaiyuhla.
nasua — ghabüegfey,
cercoleptes caudivolvulus — mal)«,
dicotyles labiatus — abaeghua.
coelogenys paca •*— lapa.
dasyprocia aguti — poülzy.
myrmecophaga, — yaw£.
bradypus Iridaclylus — paalu.
— didactylus — arelu.
manalus — apina,
delphinus — a,ya.
falco urubutinga — umaiure.
calhartes urubu — uayu.
— papa — > pitscjm.
falco brasiliensis (ca/acara) —
tscharara.
crax globulosa — gho^sue.
— luberosa — puyury,
— urumulum — aghu.
gallus — ogfcuoala,
gallina — gharaglw,
gallinula plumbea — - Lorölina,
psittacus macao — lao»
— ararauna — ghajury.
psillacus — uata.
— minor (perikilo) -r £bir£|ache.
penelope marail — oaaia^ü.
— aracuan — gbotoraary,
— cumanensis — ghuyq^y.
anas viduala, — ghnmahlp.
— brasiliensis — uanana\
ardca egrella — ua,na.
mycteria americapa — ogha^u.
emys amazonica — egbpoty,
emys dumeriliana — tcaghascha,.,
tesludo tabulala, — eghö,
crocoditus niger — oqry.
— jacaretinga — oury ahnyr
agama (camaleäo) — yuaha«,
pipa cururu (sapo chajo) — oiepa.
serpens ararawboya, (xipbog,) —
ghitaucha.
— paranamboya (aquaücu^) —
yriu-gbaghe^eo.
boa scylale (sucuriuh) — opü.
lachesis mutus (qurucum) — ülasy.
bolhrops (jiraraca) — gbeghSoa,
piscis lampalte — gfr&pa*
— sorubim — g)ioachy.
— pirarara — uelary,
— piranba — auraa,
— pira piUqga — ghalepa,
— acara. — UelQ.
— ufua — soüe.
— tucunare — Ipkona,
concha — malu.
tabanus — gholo,
scarabaeus — gboko.
culex (carapana) alikyü.
simulium (pium) — mapüscby.
musca (maruim) sclzüe.
ixodes (carapalo) — ghopa.
cacao (Iheobroma cacao) — po-
ruru.
mandiocca — ghenya,
urari, venenum sagUlarum — apa.
arbor venenosa Jbuja (oassacu)
— opö.
zea mais — niary.
oryza — yuaka.
salsaparilha — panjL
sarmentum v. Üana ,(ßipö) —
apepu«.
Digitized by
Google
CauiXMa.
257
CAÜIXAN A*).
aer — humahäri M.f uaary S.
albus, a, um — jalfaizi M., ghatezy S.
altus, a, um — ghynoezy.
amila — nokodza.
aoima — uängni&ca M., winyaka S.
aaus — pocera.
aqua — auuwi M., ouy S.
arbor — gazo M.f aghözo S.
audio — nimaihlaza M., nymagezyS.
avia — na-zaha M., na-zegoe S.
avia, passer — parebna.
auris — no-ela M., no-ta S.
avunculus — ma-gäsugi M., no-
gazyghoe\ S.
avus — na-z&ha M., na-zaga S.
bibo — uahüeghie M.',\vez6hya S.
braehfum — na-naptt Ml, na-nabuS.
brevis, e — Ubagömä.M., tupokö-1
mazy S.
caco, are — uetaihä,
calcaneus — ao-atyhe.
canlo, are <— nökauiscborika.
eapillus — ,na-ugw& M., no-ab61a S.
capul — no-ngw& M., naoa. S.
caro — nick na.
clamo, are — nometekuuuma.
clavicula — no-acfabe.
ooelum — b*wögari M., yutiuy-
hary S.
coeruleus, a, um — parezi M.,
paukeay .SL .
cogoatusy a» .um- —^ «aroenapene
Collum -*- otfuazal.Äl, .np-ooza $♦
connubo — vatagethieM,, elenina-
byoa S*
ooc — »e-bimyot. t
corpus — na-la M., nu-paua &
cosla — no-rahla.
coxa — na-pahze M., no-koyaba ä,
cras — lauaka.
crus — na-zaara.
cubilus — na-coahne.
cutis — ualla.
dens — no-ugwä M.r no-e S.
diabolus — nioni M„ yon6 S.
dies — mazazy.
digilus — na-gabihänne. t,
— pedis — na-ohona.
d'omus — bagno M., päinyoc 9.
dormio — wemakya.
dorsum — na-uva.
edo, ere — ualtaüaumaheghie M.,
ueto onomaya S.
ego — nauha M., noa S.
farina — mazoaka.
femur — no-nlaua M. , no-hloa S.
fllia — n(a)-ota M., not6 S.
filius — na-üai M., no-oay S.
flavus — jälhizi.
flos — agazäu M., ghoekona S.
foedus, a, um — aauumä.
foiium — abanna M., ghazahoa S.
frater — coännaM. , na-petaka S.
frgns, tis — na-laazagä M., no-
porelo S.
fulgur — cabuckiazi.
guslo, aro — mauvänanumaheghie.
nehenyalame. lakana numagy.
hallux — nao(u)ganna.
hodie — ekemy..
homo — zinanni (cbimana : Passe.)
— albus — zyna cariba.
homines multi — pehle unane.
— pauci — ipolazane\
•) Diese Liste ist/ron Martin« (M.) am -See Acunauy auf der **£*£>*"
} Ynpura aas dem Munde des Principal, einer dort sesshauen Bande auf-.
' gezeichnet (Reise 111. 1217), und vermehrt *»«* Worta , *ie 8pw (S.)
am Flusse Tonatins gesammelt. Viele Worte und d.e jungen Praefixa
na-ma-no-ni charakterisiren die Sprache als verwandt mit der May-
pure n. *♦ ift der Gujana.
F 33
Digitized by
Google
$?
GftuiMtta>
bumerus — no-vogozÖgö M., ne-
pale S.
ignis — ickiö, hoetye, mazazy.
infans — gaykuna.
juvenis — uago(a)ri.
labium — na-namaläne M. , no-
nomala S.
lac — nazazani.
lacerta — gauwigha.
lacerlus — na-bogaüze.
lapis — pahla.
lavo, are — napuleka.
lavare vesles — aypuna pune-
nonena.
lingua — no-näpe M., no-nene S^
longus, a, um — gia auüä M., Ije-
mazy S.
lujpbus, — polegbelenko, no-macola.
luna — assögäelzi M., ghezy S.
— nova — wahlylary ghezy.
— plena — kapoly ghezy.
macer, aT um — aeraauiä.
magnus, a, um — mare.
magus, — mariny,
mala — na-gago(a)Ua.
manyna — no-zozone.
manus' — na-gabi M., no-kapy S.
mare — t gocki&ri.
marilus, (conjux) — zyna.
mater -7- niaha M, nohä S.
membr. virile — no-Oäla ty., noela S.
— muliebre — hegahaing M., he-
k,ahu S.
menlum — na-tebary.
meridie8 — lawanäüma.
mingo, ere — naarilacka M., noh-
leloka S.
mons — genauigari M., pineh S.
morior — laumynä.
morfuus, a, um — pehlataumany.
mulier — neina M. , pylschiola S.
multus, a, um — balöuana M.,
pehleana S.
aaftua — no-äüga MM no+Ukö S.
nlger — apahufofift M,, paueay S.
rtoh — neiza M., gho enomeza S.
1108 — ua.
nox — labigare M., myymyö S.
occipul — no-ape.
oiilui -r- nid«nla M., nö-hlö S.
olfacio, ere — nimähe.
omnea — jalaü^wagwaihe.
orion — Ijoboary.
08, oris — no-nöma M., oo-uio-
mu S.
08, 08818 — no-bimi.
palella — na-änsölla,
pater — paciaha M., paityoha S.
paucus, a, um — balö zaM., epa-
laza S,
pedus — na-gö, M„ no-k.6 S.
pes, pedis — oa-o(u)lla Bi, 00-
zara S.
pinguis, e — maregaauva^
piscis — : nikary.
pluma — uifrizqbiq&tie.
popIe8, — no-azobta,
profundus* aK ijm — papyooaay. .
puella — gheaekopzyny.
puer — wakory.
pulcher, a, um — ajuumä.
pulmo — hoazaamcaya hyoa.
radix — agfrzolü M„ zapor jf. S.
rajaua — ghoyftyina,
ruber, a, uqi tt zaasi M„ zazy S.
sanguis — isä M., no-zagbana, S.
senex — pabauziai. M. , pooly S.
serpens — böuw.ari.
819,. *ape, weift — oabü ä«a NU
e numeeza S.
sutora — bölzagäri.
sol — mawoack& M., maaWy S.
soror — * naihalüt-Mi, koanf 8*
Stella — pirüVMt, py«to &.
alertta* —r : nazetieJnu
supercilium — na-zibabaribi.
sylva — apenahaöa. M>, peu&ghft*
k«ry &
tempus malulinum — mawuacka M.9
mazyu S.
terra ~- tfpo M., ypftei 8*
testiculi — no-thafüewög&He M.,
no-lromokola 9.
lonilru — chiauuu^i.
tu — bulanoläa Ät» püa S.
Digitized by
Google
ftu^aiM.
ap
venor, ari — > uaukiethaijiing M.t
oeokahutschena $.
venter — no-moga(a)tla M. , no-
rookala S.
vespere — muck mu ja M., Ijeno-
ma S.
video — nigähma M., nikagczy S.
vir — zyna.
viridis, e — pavau&zi M.t zeparela S.
viscera — nocrobe.
uinbilicus — na-pahare M. , no-
pabre S.
unguis — oauptha Mt» no-paa S,
volo, velle — namajj&
Numeri: 1 bäla M., peelama $.
2 mätalla M., yumelohe-
ma S.
3 bamäbic4c4 M., peliolha-
ma $.
4 lawauugabi M.9 mepega-
kama S. (
5 ilem prolracto sono M,
loama-nokäpe S.
10 loanaV-cape fe.
tapirus americanus — kaberöla S.,
caböroalla M.
felis onca — kalenazy-yamary S.,
jämary M.
— onca nigra — bauyeze-yamary.
— concolor — yarenary.
— pardalis (maracajä.) — oryato.
canis — azarae — oey.
cervus — giahrö.
aleles paniscus — oaryzy.
lagothrix oüvaceus — gbozoe. ,
mycetes fuscus — yumazazy,
cebus faluellus — kahlap6zy."
— gracilis — pauay.
callithrix lorquala «— wakauy.
nycli^ilhecus felinus — magh6.
pilhecia ouacary — pulary.
pilhecia hirsula — mauary.
dasypus — yzö.
nasua — kapü S., cappuh M.
dicotyles labiatus — pulzya S.,
puicküe M.
— Torquatos — yamughalo.
hydrochoerus capybara — geha.
coc!ogeny8 paca — goawildckki.
dasyprocla aguli — giahoui.
myrmecophaga — ahöry.
bradypus Iridaclylus — pohazo.
manalus — yoara.
delphinus — gharezary.
calharles papa — pezy.
falco urubulinga — uoetyo.
— brasiliensis — tscheghonory.
4raf glfbulosa — ghozy.
— luberosa — pinöry.
— urumulum — nazyry,
gallus — zyna gharaka.
gaüina — gharaka.
palamedea cornula — ghoniok*.
psitlacus — uoeho.
psitlacus macao — ghazo.
— ararauna — malauary.
psitlacus minor (perikilo) — zyrini,
penelope marail — mar&zy.
— aracuan — soholschony.
— cumanensis — gholbyuy.
gallinulla plumbea — ghozery.
anas viduala — ghomala.
— brasiliensis — oonana.
ardca egrolla — ghyoberä.
colymbus ludovicianus — ghatoa.
myclcria americana — gharao.
emys amazonica — marezypöry.
— dumeriliana (tracaja) — tarigha-
Ischa.
lestudo labulala — yauarly.
crocodilus niger — oöry S., aaüry M.
agama (Tupi: cenemby) — ze-
nemö.
lopinambi8 mooilor (jaquarü au{
jacare-curu, i. e. kaiman cum
Struma, lupice) -p- mainyi,
bufo — lololoazi.
pipa cururü — lahla.
rana — moahri.
elaps corallinu8 — ghotyoyamare.
coluber aeslivus — porezy.
boa scytale (sucuriuh) — tolelya*
lachesis mutus (surucuqu) — toara,
piscis tampake — tamaky.
— sorubim — ghobezy.
— pirarara — p lyöma»
Digitized by
Google
Tariana. '
piscis piranha — pohma.
— acara. — ehlya.
piscis urua — quata.
concha — pehla.
tabanus — zcry.
scarabaens — (alo S., serahfii M.
culex — nhitscho.
simulium — nopezy.
ixodes — , mapelo.
TARIANA*).
abi — piauegada.
adeps — nöisi.
aqua — yni.
an habes aquam — pidinenul.
aegroto — nucamia gymahu.
albus, a, um — harleg(h)a.
arbor — heicu.
arcus — yavileab(h)u.
avis — capilla.
barba — (no)edha.
bonus, a, um — matsia.
brachium — (no)cäpi.
brevis, e — mandöade.
calidus, a, um — hamuma.
capillu8 — (no)tsialli(h).
capere r — piteigiida.
caput — (nhu)hida.
canis — tscbino.
caro — nuibe.
corbis — apa.
cjortex — lapa.
culler — marlia,
cymba — ila.
da mihi — pi nitida.
de nies — ■ (no)pada.
dies — coapi.
digilus — (no)e.
durus, a, um — tal(h)a.
farina — caur.
femina — inal(b)u.
filia — nöitu.
filius — noenipe.
flavus, a, um — 6wa.
folium — denipe.
frigidus, a, um — hapatmu(m).
fructus musae — del(h)i.
funis — nöduöi.
gramen — : cati&pil'hh
ignis — isiatia.
lectus pensilis — hämaka,
Iingua — (no)enana.
longus, a, um — uia.
luna — kethi.
malus, a, um — madsi.
manus — (no)cäpi wana.
mandioccae panis — peil&ha.
maler — näka.
mollis, e — helemi.
nasus (meus) — (no)lakhu.
niger, a, um — cadama(h).
nox — depi.
oculus (meus) — (n6)fr.
olla — tchiwa.
os oris — (no)numa.
08 ossis — (n<S)api.
ovum — di6ve.
pater — pafca.
pes — '-' (no)hfbama.
pinguis, e — nuisi.
piscis — eop(h)e.
puella — inat(h)u&kf.
puer — ' 'napai(h).
remus — heicuifa(apecui1a: Tüpi).
ruber, a, um ^- ile(h).
8agilta — shid6a. '
sanguis — ilhei.
semita, via — inipu.
sol — kethi.
•) Wallace: A Narrative of Travels on the Amazon and Rio Negro. ton*
don 1853 p. 520.
Digitized by
Google
Baniva.
m
solum, terra — hipei.
stell» — uallipele.
sus — &bia.
sylva *-* panap(h)e.
tabacum — ierna.
Ittgariunr •— pinishi« .
venler — (no)öua.
v«m hoc — pino.
vertut — caledhi.
vir — tchiati.
Numeri; 1 paita.
Numeri: 2 yamhempa.
3 mandaxtipa.
4 heponip*.
5 pemapac&pi.
6 yemimamacabi.
T yemimabacapilranuda,
8 pehipelianüdar -
9 paiWpawalianrida.
10 paihipawatfatiüda.
20 yemawanalianäda.
BANIVA, BANIBA. (MANIV A>*>
I. Baniva von Tomo und Maroa. II. Banrva von Javita**).
adeps — ripa. ;
albus, *i um •— I. arlu *~ II. eaatsi.
aqua — w6ni — wäni. I
an habe* aquam — ubeda'piu weni.
arbor — witsipha«
arcua — sauitouti — aauutolethi.
avi8 — » eiüwi.
barba (mea) — (no)Hrtiumi —
fasanuma.
bonus, a, um — aneitia — yenii.
brachium (meuirr) — (rta)nu —
(wa)cano. .
calidus, a, um — - Arte-T-* aalhii.
canis — tsino.
captlliM -i» notsipana— (wa)maaö.
eamus capere — raioata,
capul — nobu — - (wa)aibo.
earo — * erneu — b&euv
corbis — setau — canato^ \ •.
cortex — ataphi m&ta. *•
culter — mariia — cottio, - ■
eymba — nmrupuriani- *♦— b&ea,
dens — (n&)si — (wa)thi. '
dies — pepurhi t— yahenusita.
digili — f (na)phrbu — (wa)ca>-
vtthiam. i . <• *c *
digiti pedis — geiutsisini *.-*-♦ (tra)
tsilsi culohäsi.
•) Die anfänglich am Rio Ixie, einem Beiflusse des Rio Negro, sesshaften
Banibas (Baniva« ^ Majfivsajj welche ihron Warnen davon haben sollen,
dass sie fletssige Anbauer von Mandiocca (Maniba) waren, sind eben we-
gen ihrer friedfertigen Gesinnung schon lange in die Ansiedelungen der
.Portugiesen vereinigt worden. , Es nimmt uns daher nicht Wunder, data
die drei von Wallace (a. a. 0.) mitgetheilten und hier wiedergebenen
Wörterverzeichnisse so grosse Verschiedenheit zeigen. Bei alten Aufzeich-
nungen aus dem Munde bereits zwischen andern oder Weissen ansässiger
Indianer darf man auf keine Reinheit ihrer Sprache mehr rechnen.
*+) Beide Dialekte folge« sieh hie* unmittelbar*
Digitized by
Google
m
Bw«va<
durus, a, um — ie$e»
fames — mauüi -r (wa)lava.
farina — malsuca t- maftshuca.
farinam an habe* — Ubeda piu
malsuca,
femjftft m-* neyau — Ibattnafemi.
ßlius — nofiVa»
flavus, a, um — eiutftnare.
folium — tsapi -— baiibiima.
frigidua, a* um .— apafivali —
cafatene.
fructus — pinabi.
— musae — palatna — palatana.
funis — enonaai — kinrtsi.
gramen — nun&bi.
huc veni — maihipeta.
i capere — ripianali.
ifiri« A- a>si; — f caibi.i i '
Ieclu8 pensilis — milsa — hamaka.
lingua — patali — watali.
Jana fM« n*hte r-. toao. , . : |
malus, a, um — önsubarlo,
mane — yauwaiha — yahenase.
mtaofl ~i(na)pl* ~ (wa)*avi.
raater — noaurarni.
mollis, « r*~ urlrai.
na8U8 (meue) — (nv)yapeu *—
(wa)siwL
niger, a, um — ure — anuimi
nox — jrarapu — otoraria.
ocukM (meua) *— (no)furii —
(wa)hölhw,
olla ~ rhiti *- aniöthi.
et, eris — enoma — (wa)ndraa.
ob Ossis — (nö)piuna -?*- (wa)-
rtanuku.
ovum — ineoeu« *
panis mandioccae — o&oa — aJioai
paler — nomami.
pes — (nü)itsipaJu ~- (wa)wiau
piscia — rime — .rimnai.
puella — neyatl teriunv -— raatb*-
coyu.
puer — irlube(r)Ub — matMcoy*b
remus — nehew(fa) — nefeew»
ruber, a, um — ire. .
sag Uta — ueipipi -^ faüto.
sanguis — miasi — (wa)lhanuma.
semila, via — tenepö — coalha*
sitia — nücalouwenifi — uno.
sol — hamuri.
solum — yaUiphe — coalsi.
Stella — uirainari.
buf' -/ aitfnarW / 1 / ' '■
sylva — tauape — tilsvena»
tabacum — eeli — djeema.
fctfuriui* — vttmu~f- pawtfS :
venler — paneni — (wa)hnwili.
venlus — uilsi,
vespere — yaüwa — * yalöi
vir — - fcefHÜati -— «atenimuni.
Numeri: 1 yabibulim.
2 enabe.
3 yab6buli*
4 yunuliburaüei
5 pinawiäphL
% pimiri.
7 yumaliwi.
8 .pitirtaili.
. 9 pieirurwhi.
10 picalaurwhili*
. 20 üswoapt.
III. Baniwa vom Rio I^nna.
abi' — pipilu.
adeps — rhoieug6u.
aegrolo — cacaiinapuhli.
albus, a, um — yalanAui
aqua — uni.
- an habe« aquam? — dtehaperi uni.
arbor — heieoi.
arcus — djepitabu.
avia — . lepiri,
baeba (mm) — (no)chinjui»n.
Digitized by
Google
Baaiva.
*63
bonus, a, um — malcheradi.
brachium (meum) — (no)zele.
brevis, e — maduadi. ^ ; !
calidus, a, um — heümode.
canis — Ischin u.
capillus (meus) — (no)chidupc.
capere eamus — cadja piatchin.
capur (meum) — (nhü)ideu.
caro — ueneineu.
corbis — uapa,
cortex — Ischekeia.
culler — marlihe.
cymba — ila.
da mihi — pia nohiului.
dens (meus) — (no)yeihei.
dies — hecuäpi.
digiti (mei) — (nu)capi.
— pedis (mei) — (nu)pipa.
durus, a, um — (aradi.
fames — mauitukei.
farina — matchuka.
farinam an habes? — utchaperi
matchuka.
femina — inaru (mulier — nuina),
filia — nöilu.
filius — niri.
flavus, a, um — ew&di.
folium — apanape.
frigidus, a, um — iwiride.
funis — ninörua.
fruclus — heikeuda.
— musae - palaneu.
gramen ■ — laijudeu.
huc veni — ualchi.
i capere — pilikien cadja.
ignis — lidge.
leclus pensilis — makciliba. '
lingua (mea) — (nu)nine.
longus, a, um — iapide.
luna — keri.
malus, a, um — malschidi.
mane — danacadjeni.
fn&m* £met|) — (nu)capi.
maier — nadjo.
mollis, e — awiladL
nasus (meus) -— (ni)tucu.,
niger, a, um — tapaiuna«
nox — depipomyoiokey.
oculus (meus) — (no)iti
olla — caturewabu .
os, oris (meum) — (no)uuma»
— , Ossis (meum) — (no)api ,
ovum — liauc.
panis mandioccae — perite.
pater — pac\jo.
pes (meus) — (,nu)hipa.
piscis — cop(h)6.
puella — mapeni.
puer — mapen.
remus — tiwe. t
ruber, a, um — ireidi,
sagilla — capoui.
sanguis (meus) — (nu)ira.
semila, via -7- aoip_o. ,
8jüs — nuira, unl
sol — camui.
solum, lerra — hipei.
Stella — hiwiri.
SU8 — hapija.
sylva — djecape.
lugurium — panlhi.
valeo — malchiuphiha,
venter (meus) — (no)shada.
ventus — carlia.
vespere — ; deikena.
vir — alchiaali.
Numeri: 1 cadudi.
2 djaroi.
3 madaliipa.
4 raanupega näuiki.
Digitized by
Google
m
CarajA«.
CARAJÄS*).
aeger — bena-morare\
amplecli — djarouka.
aqua — be-ai.
armilla — wadeoutsi.
arcus — asaoualai.
auris — wana-outat.
avi» — nocri-ara.
avunctftlus — oibeteran.
baculus — awarou.
bibo, ere — beai.
bonus, a, um — tawitoo.
brachium (meum) — wa-asio.
cantare — adjuro.
capiüi — wo-ara-day.
capul — wo-ara.
caro, rnis — dabouday.
Cataracta — oou-rai.
cauda — lon-e-rarou.
ccrebrum — » wa-ara. '
cilia — wa-tota-tou-serai.
circulus in genis pittus — waaou-
maourai.
clava — cooati.
cognatus — wara.
collis x- amaro.
Collum — wa-latc.
contidere — raanhan.
contus — ootfjoa,
coquere — aira.
cor — wa-mantiri.
crus — wa-at£ (tao: Yarura).
culler — matdeai, maen vd maod.
canot — awo. t
denies — wa-a djou.
dens labium perforans — 'wadai.
deus — ^ sambeoa. '" '
quomodo dicilur — amoin6.
dies — roujouban.
digifus — wadebo.
dormire — lauhi, arourou-cre.
edere — loosi.
fatigare — da-ou-say.
femina — awkeu (nacu: Saliva).
femur — wa-rote.
filia — oladou.
filius — wadiaurai.
fluvius — bcro.
foedus, a, um — malocar£.
frater — wachi.
fron 8, tis — wa-aro.
fugere — hai-hai.
für — ai-oure\
galerus — tourida.
gullur, jugulum — wa-saeu.
garrulus — iroub£ crou.
hilaris, e — ewoilore.
homo albus — taroile.
— niger — toroijobo.
semiaethiops — idabourc.
humerus — wa-nsioie.
igni8 — eaotou (uapto : Tamanaco).
infans — osado.
inimicus — binon.
labia — wa-day-asan-djo.
lac — okauseu.
lacerta — toricoco.
lacus — en-o.
lapis — man na.
lardum — icha-gne\
lavare — sabay.
limus — bodacsousou.
lignum — bederaeu.
lingua — wa-da-rato.
loqui — iroube-tira.
*) Die Carajas oder Carajahis vom Araguaya (I. S. 207), deren Wörterver-
zeichniss wir aus Castelnau Expedition V. 268 wiedergeben, dürften dem
Stamme der Guck anzureihen seyn. So abweichend sich auch im Allge-
meinen ihre Worte darstellen, so lassen sich doch manche Anklinge und
auch ein Pronomen potsessivum praefixum erkennen.
Digitized by
Google
Carajafc
26S
luna — aadou vel endo.
ma4m> av um — djoueou.
manu 8 — wa-4ebo. - -- «
mater — nadi. ■ <•
menlutn — wa-dsjou-oulai.
mergere — beratibou.
mons — en-waso.
mordere — adjoulaura.
mori — roroa.
nasus — wa-day-asan. -f .r ,
nalare — adubou. • ! ' * A *
nox — roou.
occidere — raboU. T
oculus — wa-a-rou^ai»
08, oris — wa-arpu / (yuru : Öma«;
gua; januru: tarnar>#co).
pagus — awaso. \" ,
pater — ouaa.
pect us — wa-wou-ov
pellis — lakeu.
percutere ferire — coolai.
pes — wa-aTwa; (caabapa: Saliva.)
piscari — wacbi-rooracre.
piscis — potloura» pyra: tupi.
plorare — rabourare. t#
pluma — erarilo. ...
plumbum — mokawaka.
pluvia — bi-ou.
podcx — wa-a-li.
porla — ijo. t,
prata — badero. ,,
pulcher, a, um — .»a^ilpri, „ ,
rivulus — tola* ,■/.,„ ,. h
8abnlum — kanara* ._,.,,
sagitlae — ou^eue*
sal — joucoura (jvikyra: lupicq,),,
sallare — adosi,
sanguis — euiabo.
senex — matocari. , , , ., 1
serpens — amautala, . ,
sicera — ariokay.
sidera — takina.
80I — tiou.
sojor — veraa.
stragula — etma. '
sylva — caouarou (e*a-et6: tupice.)
sylva — oorou.
telum pyriutii — bakaWa.
terra — sou-ou vel! sofu.
limor — roberoa-rima.
tonitru — aimanti.
iristis — ei.
lugurium — aelo.
jurina •- gpeceu.
Vehari — ' djassai.
venler — wa-awai.
voBlunoata f^r Jacou. .
via, semita — rou-on.
vir — abou (aba: iupioe;)
Numeri: 1 wadewo.
2 wadebolhoä.
3 wadeboaheotfo.
4 wadebojeodo.
5 wadewajouclay.
6 (vel mülti) wadewasdri.
7 natirolay*).
8 naloi*.
9 naoubio.
tO wadewa^oUwal. '
11 wawaro-couJgo. '
12 nati. '
mulli — soeloli.
bo9 — boronne vel boroleni.
canis — colosa, aicorotha', kerotai
capra — wauhini.
cervus — boudoai.
dasypus — aoudra.
felis onca — avoai.
lupus (canis azarae) — ' aosa.
nasua — toucho.
simia — craobi.
tapirus — coonri.
anas — azoukoule. . '
gallina — aneca.
mycleria americana — oorai.
psillacus macao — andedoura.
paittacus — bi-idi.
*> Die' Kahlen ve» 7 art 'Wurde** ton* ernehi eftzigeti Indianer angegeben, den
jedoch die Andern nicht zu verstehen schienen.
34
Digitized by
Google
266
Marias.
ramphaslos — toriwa,
crotalus — amoudawa.
bufo — coora.
balata8 edulis — cotarquli.
cocos — aaia'y»
fabae — comoU; ' ...
jalropha maaihol — odjoji-
musae fruclus -w dgala.
tabacum — coole.
% A|"IA T E*),
adeps ovorum testudinum — ghar«-
ayry.
aer — purimaka.
albus — aare.
altU8 — tshinuny.
amita — aku.
anuB — sarilaba.
aqua — uny.
arbor -- » rhinike. . (
audio — nurikiu, ;
auditus — nueriquJQ.
avia — a(6chy. if
avis — sip^nyany. . ,»'
auris — nüy. .,, . \
avunculus — atzu.
avus — aay. ' *""*
bibo — ypitaka.
brachium -7- bedo.
brevis — u py- ätsch ery.
caco — ylschuka.
caeruleus — tschaary.
caicaneus — teuere,
canto — naräpaka.
capillÜ8 — sine\
caput — nobida.
cilium — nu-duimapa.
clamo — Ischoatsory-maka.
clavicula — gümapa.
coelum — eeghiu.
cognatus — nuitG.
collum — linünape\
eooh'ubo — 'yrttüV. "
cor — pibäbada. r ! »
corpus — pyima.
coxa — tschoky.
cras — guroy.
cubitus — Ischukurimaka.
dens — ai.
deus — hJbhükaminhy.
diabolus — tschukaminizy.
dies — '■ amarakvaka.
domus — panfzy.
dormio — magna,
edo — noanaka. •
ego (meum) — nui
femur — puy.
filia — nuitö.
fllius — noiry.
flavus — aparyery.
flos — mutze-tizybere.
folium — aapana.
frater — aztt Jachoö.' j
ftoh* •— ■ no-aida.
fructus — mysakary:
gusto — ghanaffchatta.
hodie — upiny.
homo — puyne?
— albus — cariba.
•) Auch Muriale genannt. Die Liste ist von Spix an der MAridnng des Ica
aufgenommen. Am Yupurä wnrde mir eine Horde mit dem Namen Muriatö
als Abzweigung der Miranhas angegeben (Reise III. 1265); das Idiom ist
jedoch von dem der. Miranhas sehe abweichend -und cLera der Uaüwmi
näher. .
Digitized by
Google
Marimte.
m
bomines multi *!•** alapuyfceoe. '
— paoa -~- ttatapwyne. . - .
humeru8 ~-t qatsebala.
humus .#— y<p&y.
ignis — ytschepa,
iofans — gberetshery.
labium — noscherema.
lacerlus — peiuapyrai.
lapis — phsyy.
lavo — apülaku. i
lavare vesles — t' tsehata-nümaka.
lingua — nenepa -
longus — py4t8cfe«*y.
lambus — paro. j
luna — gheery.' i
— nova — » ytaehrniat gbery,
— plena — yra».
fnagous ~ #fcory. / »-
magus — mariry.
maoMM *** niuöa.
manus — ghapy.
maritU8 (conjuxj/— ^ atzizap«.
mater — ^apry. «
membrum vir. — pijhy.
— mul. — rhos4y.
raingo — &taka.
mons — ekuty.
morior — kitzeery-baba. , , j
morluus — eilzyary-baba. * *
mulier — ynana.
mullus -*- ekury-rieik4ne.
aawig — - nu-itaco.
niger — tschariry. -:■.■.
«•n — ^' gfoairy.
nox — yzib&kere.
oeciput -^ na-miruna»
oculus ^- no-4oi, .
olfaeio — numyekertmery. - < •
os, oris — nununa.
pater — pay.
ptMeus TT- ytachimai,
peotus -— > abare»
{riscfe — ytza.
poples — .zyuta.
profundus — ualachinüoery.
puella — r yaaro.,
puer — ytshuna.
radix — Iseteramy. ••
ramus — yrükary. > '
reapiro — ghysfcky-bibÄba.
ruber — gher&kary.
sanguis — yray. :
seapula — ziopa.
senex — sariri.
sie, sane, rede — nuaba-nik&ry.
sol — gamuy.
goror — nating*
slella — ypitze.
slernuo — pucka.
supereihum — nu-schene.
8ura *— ghaba.
gylva — mesjr-barakare.
terra — ypai
tu — pyy.
venor — , ukane. '
venler — gbädo. *
vespere — ataka.
video. ^— ouamemo-nuyke.
viridis — ypuoery.
umbilicus — .techotzy.
unguis w— isehutaby*'
Numeri: 1 apäkery.
2 metschema.
3 at&po.
-i i 4 aläpuy.
Idpirlis americanus — zema.
cervus — nery.
felis onca — tschaby.
— pardalis — rinaewyi.
canis ai'arae — tsehoby.
— domeslicus — yn&ry.
lagothrix olivaceus — ghabäro.
cebus fafuettus — kuissury.
— gracilis — puztro.
pilhecia hirsula — raaape.
callilhrix lorquala — pakoy.
nyclipilhecus felinus — mokory.
dasypu« gigas <-+• lacbee.
dicolyles labielua — > k&p6na.
— torquatus — apylza.
myrm'ecopbaga — saro.
bradypus Iridadylus — pusaro.
manatus — fima; amana yany.
dalpbinus — amana.
faleo urubuünga — patsehury.
Digitized by
Google
2«6
Mariate.
ramphaslos — ioriwcu
crotalus — arpoudawa.
bufo — coora.
batalas edulis — cotarouli.
coco8 — aalay.
fabae — eoraota.
jalropha mauihol — odjoji-oaca.
musae fruclus — djaia,
tabacum — coole.
M A|:1A T E*),
adeps ovorum testudinum — gber^
syry.
aer — purimaka.
albus — aare.
allus — tshinüny.
amita — aku.
anus — saritaba.
aqua — uny.
artw — " rhinike. , ,
audio — nurikiu, ;
audilus — nueriquio.
avia — alschy. i;
avit — sip$nya>y. , ,»:
auris — nüy. .,. , (
avunculus — alzu.
avus — aay, *—
bibo — ypilaka.
brachium — bedo.
brevls — upy-älschery.
caco — ytschuka.
caeruleus — tschaary.
calcaneus — lebere.
canlo — naräpaka.
capillus — sine,
caput — nobida.
cilium — nu-duimapa.
clamo — tschoatsory-maka.
clavicula — gümapa.
coelum — eeghiu.
cognatus — nuite\
collum — linunape1.
cohh'ubo -^'yrtlüfv. "
cor — pibftbada. r
corpus — pyiraa.
coxa — tschoky.
cras — gumy.
cubilus — ischukurimaka.
dens > — ai.
deu8 — hjchttkaminüy. "
diabolus — tschukaminizy.
dies — • amarauvaka.
domus — panfzy.
dormio — mägha.
edo — nounaka.
ego (meum) — nu.
femur — puy.
filia — nuiUS. '
filius — noiry.
flavus — aparyery.
flos — muUe-tizybere.
folium — aapana. ''
fraler — azu .lachoo. J
frohs — no-aida.
fructus — mysakary.
gusto — ghanasctiaka.
hodie — upiny.
homo — puyne?
— albus — cariba.
•) Auch Muriale genannt. Die Liste ist von Spiz an der MüiiÜang des Icä
aufgenommen. Am Yupurä wurde mir eine Horde mit dem Namen Muriate*
als Abzweigung der Miranhas angegeben (Reise HI. 1265); das Idiom ist
jedoch von dem der Miranhas sehr abweichend -und Ann der Ifaümm*
näher. , ■
Digitized by
Google
Mariate.
m
hooines mutti i— atapuyfceoe. '
— paom — ualapayne. > -
humerus -+ n*t8cbal*.
humus t- ypty.
ignis — ytschepa.
iofaos — gherelshery.
labium — noscherema.
lacertus — peluapymi.
lapis — piryy. *
lavo — apülalwi*
lavare vesles ~*i* Ischala-numak*.
lingua — nenepa
longus — py4t8tfc«*y.
lumbufl -~ psrö.
luna — gheery. • »' ;
— nova — * « ylschtmar gbery,-
— pleoa — yra».
AagQua *- ♦kwy. / >
magus — mariry.
mama* ^ niuna.
man us — gbapy. *.'!•'••
marilus (conjuaj — alziwrp*.
maier — ap*y. '
membrum vir. — pijhy.
— mul. — rhosay.
mingo — ataka.
rooits — ekuty.
morior — kitzeery-bäba.
mortuus — eilzyary-baba.
mulier — ynana.
mullus *-* ekury-tfeifcene.
aam — nu-itaco. n.»
niger — Ischariry.
«*b — */ ghuiry.
nox — yzibakere.
occiput -^ no-nuruna.
oculus ü- no~4oi.
oJfaeio — nuinyekenmery.
o89 oris — nununa.
pater — pay.
pmcus tt- yiscbimai*
peetus -r~» abare.
pm -^-,:yp&
^iscrs — ytza.
poples — .zyuta.
profundus — üalauhinünery
puelU — .ya&ro,,.
puer — ytshüna.
• t
! I
radix — iseberamy. ;
ramus — yrukary. • "
respiro — ghyseky-bibAba.
ruber — gherftkary.
sanguis — yray.
acapula — ziopa. ;
senex — sariri.
sie, sane, rede — nuaba-nik6ry.
sol — gamuy.
eoror — nating*
Stella — ypitze.
slernuo — pucka.
ßupercilium — nu-sdrene.
sura *— ghaba.
sylva — me&x-barakare.
terra — ypai.
lu — pyy.
veoor — okane. /
venler — ghddo. •
vespefe — ataka.
vldeo, *ü* ouaimemo-nayke«
viridis — ypunery.
umbilicus — techotry.
unguis ^— isehulabyv"
Numeri: 1 apäkery.
2 melschema.
3 aläpo.
m ] 4 atäpuy.
tapirUs americanus — zema.
cervus — nery.
felis onca — tsekaby.
— pardalis — rinacuryi.
canis aiarae — > tschöby.
— domesticus — ynary.
lagothrix olivaceus — ghabaro.
cebus fafueHus — kuissury.
— gracilis — puz6ro.
pithecia hirsula — maape.
callilhrix torquala — pakoy.
nyetipilhecus felinus — mokory.
daaypus gigas -t- tsebee. *
dicolyles labialus — k&pena.
— torquatus — apytza.
m^rmecophaga — saro.
bradypus tridadyfus — pusaro.
manalus — ema; amana yany.
delphinus — amana.
falco urubutinga — palseküry.
Digitized by
Google
Juri*'
catbartes papa — pdry,
crax globulosa — ghuHze.
— tuberös» — pylyaka.
— urumulum -r auziry*
gallus — azylschcry.
gallina — ghäraka.
psillacus macao — alaro.
— arsrauna -rr- gharo.
psitlacus — tschura. ,
— minor (perikito) , «w ischyrjkie*
penelope marail — ■ caar^e.
— aracuan — hury*ury»
— cumamwaia ^— kulscbuy*
gallinula plumbea — . gtwuntere,
anas vidualeM~«t~ . gumadft.
— brasiliensis — bTöana.
ardea egretta — pymyy.
emys amazonica — «ptiry* /
testudo tabulala — ekiülo.
crocodilus niger -^ gJiaischitfy* /
— jacareitaga. — r ghsischury^any.
bufo agoa — turak*.
elaps corallin.ua -r- oy. • ■ . .
coluber aeslivua *-+■ ekuryuy« .
boa w&ä* «*- ytsahäjl«* ;.••-. .<
bothrops (jtraCAC^) -n- 4*tzj*« , -
lachesis mulgs -r-* ypizy* - • <
piscis tampake — yajnriezy.':
— sorubim — gtapiry*. - -
— piranha — ypänta.
— acari — Sttkuü*«
— urua\ — oa^ • • ->■ ■
concha — mä\lo. . / :•
scarabaeus — lahiraL ; -
tabaiMia TT- yteth&p*.
culex — anilsch u»' !•>.'"'»• ■
simulium — nW&9''/i
ixodes — emai tscMtpere, <
sarmentum — yp^py»
mandiocc* — r tfltfm&tria,
cacao — pun&ma, -
iirari, veoenjim s* giUaru» -^ baäV
pary.
hura brasiliensis, arbor veneiw*e -—
aparacapy.
zea luays. — pekye.
sal8aparilha — ghuretyy.
J U P i*>
abi — imaraio W. t «
adfer! — iriaeta W.
aegroto — tehAtioheaulü W» .
aer — o(»)a* ,
albus >~ hare M abie W.t nareS.
(mara: Sapibooona e* wAymara).
altus — li6ko. ■ . ,
amila — wtne. ^ i -
anima — va&k AI*» raeiea 8.
annus (unus) -^ (ghomee) ywria.
anus — yal-yu. ;
aqua — o(a)ra M. coöri. W. gko*-
ara S. • /
habesne aquam? *r> «n W.
arbor — nointno, ttotnö W. .
arcus — metschefuri, meeoouaiW.
•) Dieser Ltate hpgen die von' Martins (M) aufgezeichneten Worte zu Grunde,
welche, er bei einem mehrtägigen Aufenthalte unter den freie« Juris in
Uarivaü, namentlich, aus deni Munde des Principals Miguel sawaeta koa*fte
(Reise II |. 1223). Spi* ($) nahm seine Liste in Fonteboa, wojiin mehrere
Juris aus dem Rio furios versetzt worden waren, die sieb zur Horde der
Juri Tocano-Tapuüja bekannten. Zur Vergleichung und Vervollständigung
sind auch die von Wallace (a a. 0.) aufgezeichneten Worte (W.) beigefügt
worden. TschÄ, was „ich" heisst, spielt auch als Pronomen possessivem
praeüxum eine Rotte. >
Digitized by
Google
Jwt
arcus coclafctli v- y&ätL
audio — lscho-naem6hnä M., aha*
ouyune S.
*uditua (nwus?) *~ su-iueuma*
avia — jahü.
avis — rhicopy Sv, neeapu W.
aurts — 48cbni-tinahcl M., *u>hi4u&
avunculus — witlaö M», w'tle 8.
avu* **— jahu M., yiy8.
♦ barba — (tch)uperi W. - .
bibo — tsch-agolieo. ■
balluip gefco — feck-oaroeco* » .
bracbiom (meftim) — ttch-uwaM»,
(juba: Tupi), suua 8^ (tcb*)
i* W, v
brevis — nogmö ffM auohti* S.,
\*r>mo W.,
calcaneus — su-kiwily.
calidua» a, um — n6ra W. -
capiU*» — lBcbo*geiü&n"wo Mti bu*
/ kkiuii 8., Ükuiü W. :
capio (hoslem) — tagogürünetocbar
&*v bpfc
caput — tschu-geruhö M. , su-lnriu
SH X*ko)f Wreo-W:
caro — nai; lutfeb.
cerevteia e gnttri* mala — piita.
chorda — nepenöolii W.
ciliuro — su-ily-ane« - - •,
clavicula tr sU-punoyno.
coelum — o(a) M»t o4 8.
coeruleu8 — ischuhMoM., pijkroß.
cognatua — » äuyooq- -
COUUAI' t- t8ciMA-pUIK>ho MM 8U~
pOQOU S.
conoubo — tschaoägaüle.
cor — su*m£niko. '
corbis — coömö W. .
corpus — taoJbl'M* .<toip: VÜeta),
''suuwr *• ■
cortex —» coinoa W.
costa — suino.
ceaa — teohu-bähiaaM., sokektyS.
crus — lschu-in6o.'. -
cubitus — laobvhbiacki.
culler — iino W. ^
cutis — lüUmi.
da mihi — * ©tapaai'eie«
dens — ti tscMU* M>, s*-aak* <£.,
(Ich*) t*«t» W.
dem» <r— tupina.
diabolus — mäa AI., meite & •
die», , doqüor. — * tgcbatfchcruaia.
dies — oä, oah W.
digitus — lsa£u-bom6 M., su-«f>u*
mo 8. -
digiti — (tcho) upei W.
*-t~.pedia W (tcho) upumorti W.
domus — thünogh (oca: Tupi).
doratwi *~> laohu-ibaüh.
durus, a, um — cowni W. /
«4e ■— r ivahau.
ego — tshuu M., 8Ün 6.
farina — ahamü M., omobö W.
femina — tchüre W,
femur — tschu-gömft M., «i»§h6-
ma S.
filia — Ischöwu M., tbtbüe S.
fiüus — on4M.,8Uune'8if owüyeW.
flavus — goatla M., ghuwy -8.,
«oe* Wj
flos — nöohWfi. .
foedus, a, um — ähi M., ya*ry 8.
folium ,r~- fioifttju, ooiyöu Ww -
fratar — ,im<t IL, suimai S.
ffi£idaaf «, um — teieysy
i frons — tachu-hiwäo M.^ stHiwtu S.
j firtgur< i-r ijaüa M.t yo» Ä< ' >
j gramen — pinöu W. '
' g»fto -♦- tduMvafihä MM achtti«-
! - kotite S*'
hallux — lschu-ok6nW.
hebdomaa «na — * gfeomea taj-opoa.
hesperus - ohogo.
homo — Ischoko Mj aoku S.
homines multi -^ toaopuina ghoMta,
— pauci — ghomea putoa.
hoslis — l8chuänuoo«hö.
humerus — tachu-mSati M„ suayu.
ignis — ji M„ yy S., H W. -
ille — niy.
infans — uhe*
juvenis — racoalä.
lakium — teehü-anä M, su-an^ 9.
lac — ihiätW.
lacertus — ttchavinöo.
Digitized by
Google
Jwl
lahiavia* «n.^ tibi, -. -» '•
lectus pensilis — ' nefei£4 W.
lingua — Ischo-otä &i,: feu^ule SU
(toho)ute W. *\ • i
longüfl «- mlhä M„ mmkp St,.****
ye W.
locker' — . okoone ttioi» — *•■
luna — noohmo M., nodtna. S.,
noimo .W.
-T*"prtma — «- liähxj M. , nqumft
iba.S. . - -
— nova — numanäbatäM.rtwHmia
nyoi %. i .-■'.'»
— plena — tairiaiwao M. , nctah-
ma-ai-beu 8. • i
— decrcBoens — • Uraäha.
macer — ihägh. . »
m«gnt» — tihi M., tiy S»
magus, prae8ligialor — seyti.*
mala-— tachu-tömSlig,
nutus* •» um •****. een^W.
Mamma **— aukiniie.
manus — tschu-en6o M.,' 8i*-uaoo,
(tcho) -upumau W..: - ■!.
j»af*'-f rfadfttlii.
mariuW (joonjux) — * «wesokay*-
mater — ij)oho M.t tuay St, iyuhe W.
membrum virile — tsohu+tsebu Mj,
.< ««wuke-S* . i * • ■
— mitliefert -~-. tfmöli. M. , ghu*ya*
mory S.
-menrfia um» -** ghomea laimim*..
meridies — lainohno Mf nfionuS.
meus — tsckuali. ,
gaii)go «— taehauaritsefeuri.
mollis, e — coaoa 'W.
mona-- — * poa,-*
«ttiotv-"* tatbateche. .:-..-
morluus (*8j)..-— tfcche,
mulier — riuryu S.
~ mea: ~-* . laul - auani MJ,
yl8chirinyo <6.
— tua — yus-yinya.
— sua — yu yinyo.
multu8 — bäöho.
maus ■— lschu«ugöiHie M.T au*
kane SM youcäne "Wi
niger — tschubi M.*i «yS», üiyiW».
non — tiwa^M-, ghtinVS;
noa «•-J'tooj
nox — laiaeboi M.t toipuySi, öpöft W.
nox media -u* niakoby ; toi poömooy.
occido — lschanutsch6. »
occipo* ♦**»' auHwnkg.
otutas #— . tocbu+äii M. , - «u-itty 8.,
(-tcbb)/ iti- Wv ' " *
olfacio — iseji^nämäii,, ftchaftg-
me S. >' ;:/...,.%
olla — coöwe W. • '
omne« *+* <to{a)bo(a) M.r liyö 8.
.orton- **-*' «ogabico Hb, ukooneo 8.
oro — />hiho; \
os, oris — Ischu-ijagh M.» '6uya S.,
-(ichd) ia,W.
os, 088*18 — naino, (uüfo) tmtöW.
ovum — eate.'
pania ratadioeeae — »■ or6 W. x
palellb — * lsclro*obö W., siKXpo 8*
pater — hato M., »ikatuS., hfeeW.
psbefct -** ihi.
peclU8 — Ischu-ucomä M. , sa-og-
ii ttome.Sl''
pes — tschff-o* M, «V-üiyS.,
(iscbo) u-ÖUI.W:*: • *
pingo ; — tstliaarenftiiA. " f °
pinguis — ^ öhoi. '" (,j • • -
piscis — o56^' ' '-■'-
pleiades — ^ejuaij M^, seiuftl S*
planto -^ teehaüanäti. ■ - - «.
piuwa r-^^naim* '
pople» — su-ptyntwkar
profundus — uMia; -tiitemi W.
puella — sury.
puer — raiuuie.
pulcber — ock6'M^ uko S. —
radix — nili. ' "
remü8 — tnoame W, • ' »
ruber — ahre M., are 8M «W W.
8agilla — bocoYtöno* pocond-W.
sallo — iaröhene.
saagoia -^ naigoaihrM., €kon-ia8.,
ehconi eri W,
scapula — Bcbu^palira.
8ebum — iia W. '•
semita, via — nemo Wv
senex — itft Nt, «unu S.
Digitized by
Google
Jwri,
en
sepelio, —. isehauuuäoe. , *.,-■
gibüo — techaniumo.
sie, sane, recl6 — ßchay §., aeghM.
sicera — paia>j ,,.
so! — iju M., .yyii &r iye W. .
soror — tschute. Mn . autiony. S,
Stella — obago M^ukoo <S. avn
ca W. , ,- , .
a^ercüiuai — ischu-bactüagh M*
auu-pety S. // ;
aus — aale W.
sylva — noijü, noiyü W.
labacum — nya W.
lempus matutinum — a(o)hgucka
M., roina S.
terra — päa M., pea S., pea W.
lesticuli — tschu-inicko M., subin-
igho S.
tonilru — märi M., inehry S.
tu — wikü M., wiü S.
lugurium — lino W.
— nostrum — su tiino.
luus — wihah.
veni huc! — ereiniah W.
vertor — l8chuinaihniö.
venter — tschu-urahi M., su-rayy
S., tura-eh W.
venlus — yu-nia, rereah W.
vesper — loiroy.
vespere — pairöai.
video — tschan igo M, schau- wi-
raku S.
vir — tchoueü W.
viridis — tschühmo.
vivo — niheo.
umbilicus — Ischu-toobi M.« su-
une S.
unguis — tschu-ubäli M., su-pe-
ty S.
volo, velle — IscbanegoUile.
Numeri: 1 ghomea S. , comäa M.,
comeeh W.
2 panga S. , peia M. , paoö
W.
3 umüea S., gojogäba M.,
keuyecopah W.
4 tariooma S.f turaaöbaM.,
cominu püh W.
Numeri: 5 ghomeorapn (homo.unua
9l ), licom«n&Uieba:M», wer
n6«;W.
6 oragaaaahtf ty.» panino-
ptffc.W.
( :. ^i.göjagaJh* .wugaa^aco*
8 göja-gobatäh.
/. St lawvranoba» ,. , .
-i - iltt patana-oba AL, pawoopt
S.
lapirus amerieaaus — . pooty S»
po(a)ri M.
bos — ghüely S., po(a)ri M.
cervus — suumedyS., tschaungähM.
felis onca — wehry S., wäri M.
— pardalis ( maracaja) — wehry one.
— concolor (cueuarana) — weh-
ry are.
canis — weri W.
canis azarae — gaihgusehy.
cebus faluellu8 (prego) — sülihry.
— gracilis (caiarara) — piriko.
callilhrix torqualo ( oyapussa) — aeü.
lagulhrix canus el HumboldtiGeoffr.
(barrigudo) — ghooby.
pilhecia hirsula (paraoa) — ukuenu.
— ouacary (simia melanocephalus
Hb.) — puoghu.
nyetipilhecu8 felinus (ya) — yury.
dasypus (tatu ) major — niule.
minor — niule one.
nasua — surupy S., tschuopi M.
hydrochoerus capivara — Ischöö.
dicolyles — ahlä.
eoelogenys paca — ükyseS., agoT-
tschö M.
dasyprocla aguti — oko S., tschoh-
mae M.
myrmecophaga jubala — aahly.
bradypus Iridaelylus — apey.
manalus — apina.
delphinus — amana.
crax globulosa (mulum de faba vel
acu) — ghoipy.
crax tuberosa (mulum de vargem)
— piury.
crax urumulum — akary.
gallus — gharaka.
Digitized by
Google
«2
J«ri>
gftMint ****• gharak* aino. *
peittaoba macao *— aofcr.
— ararauna — 6gboi
— (minof) perifeito — ster*.
rhamphaslos — yapoko.
penetopt arscuan (sramian) —
meyüe.
— cumanenm (fltmifcy) — oy.
gttiiiwfo pfembea (aaraeutai) — su-
une.
atia» braailiensis -^ ghome.
emys amazonioa -» y-saaartk
agama (camaleao) •— j- tschahnja.
bofo agoa - — eurttni.
rana — co(a)co(a)<4.
lacerUr — tscfeahtfjA. "
serpftnt *— gfoftti.
tjrocodilua niger — - aejii.
scarabaeus — järi.
frticiu* ftiosae *■** oaram» AI., w*-
rama W.
../
Digitized by LjOOQIC
GENTIUM INCERTAE AFFINITATIS
ÜlÄXECTl VARIAE.
OOERUN A*).
aer — acöpima, .
albus, a, ou -r* bacoamd»
anima — quisflhäme, *
animat — lacbomwi. ,, ..
aqua — nühö.
arbor — law*,
arcus — zsehabaiahA.
audire — oja$o\tf|öcte*
avia — coö.
avis — öhockgömQ, ,
auris — comälore,
avunculus — cohalaime,
aras -r~ eoiae,
bibo, ere — erecocu.
brachium — cuipa(i).
brevia, e — aoatmö,
caeruleus, a, umrm naoekorö».
capillus — covauAgete«
caput — copia.
caro — goia.
coeluro — auäretto&. .
c*Uuna r~ eooamoö. , .
eooDubo, ere — .coquaatr*aj|hia
(eamus connuber*)» .
corpua — cocoome.
coxa — coenggelhüha, .
ecua «- Qemo&a.
cubilus — cupiri.
culis — cuunübpebYi.
dens — cqiru *
deus — toiba (Tupi: tupaua,)
digilus, — * aooucä.
— pedis ipaximus (hallux)
coeralje.
minimus — opelajatshjä»
dorauö — naisa.
dormio, ire — coina,.
dorwro — eoamoho.
edo, ere — ucuma.
ego — coae.
farina — oha.
femina — inoui.
femur — ocküätni,
filia — cuira.
filius — quada,
flavu8, a. um -** oaasaimö.
flog — aeeäc.
flitvius ■— raa$£.
#>4n 8. Antonio deMaripi am den Munde des Principala Giegorio (Reise HL
1202) aufgezeichnet Das fraefixjum possessivum scheint hier Co. ,
35
Digitized by
Google
m
JwL
^attfoa *— gharak* aino. -
p&ttaoba ntaoao *— aofcr.
— ararauna — 6gbo. '
— *' (mino#) perifcilo -*** stero.
rhamphaslos — yapoko.
penetopt* aracuan (araauan) —
meyue.
— cumanen#ts (ötfxufcy) — oy.
gattitttttai pfurabea (aaraeiitai) — su-
une.
«tiaa bwt«ilienais -^ ghottt*. -
emys amazoniea — y-sauarA.
agama (camaleäo) —*■ tschahnja.
bofo agoa — eurttni. -
rana — co(a)co(a)t£.
lacerta — tscfeahtfjA. " •
serpftnt — gfoftti.
tjrocodilu« niger1 — - a«jti.
scarabaeus — järi.
Mcttf» taas&e *** o&ramn AI., wo»
rama W. " r
i7
Digitized by LjOOQIC
GENTIUM INCERTAE AFF1NITAT1S
DIAXECTI VARIAE.
0 ÖBRÜN A*).
aer — acöpima.
albus, a, on -^ bacoimö.
anima — quisfthäm«. *
animat — tacbwuaii. ,,
aqua — nühö.
arbor — laioa.
arcus — zseJ^abaiahA.
audire — ojagotyMach*,
avia — coö.
avis — öhockgömft,
auris — comätore;
avunculus — eohalaime,
a*»8 ~ eoise.
bibo, ere — erecoco.
braehuiro — cuipa(i),
bcevi«* e — aonproö, .
caeruleus, a, um «t^ naockorft.
capillus — covawtgete.
caput — copia.
caro — goia*
coeluro — auärettoß., .
cftllun» r~ *ooamoö. „ .
eonnubo , ere — coquaa'bf,atfiia
(eamus connuber*)* •
corpus. — cocoome.
coxa — coenggelhühä, .
ccua -n- oemona-
cubilus — cupiri.
cuÜ8 — cuonübpebku.
den8 — cuiru *
deus — toibi (Tupi: tup4ua.)
digilus. — <- conucä.
— pedis rpaximus (hallux)
coeralje.
minimua — cpe\sjat8hj<u
domus — naisa.
dormio, ire — coina,.
dorauno — coamobo.
edo, ere — ucuma,
ego — coae.
farina — oha.
femina — inoui.
femur — ocküälni,
filia — cuira,
filius — quäda,
flavu8, a, um -* oassaimö.
flos — aeeäc.
flrtvius ~ raase.
•> 4n S. Antosüo deMaripi am dem Munde des Principals Gregorio (Reise Uk
1202) aufgezeichnet Das : JPraefixjum possessivum scheint hier Co. ,
35
Digitized by
Google
274
CoSruna.
foedus, a, um — berimö.
folium — n£höphth6.
frater — cohöme.
frons, tis — coaingha.
fructus — iriae.
fulgur — corähama,
genu — opöneque.
guslo, are — geröckgosö.
guttur — conämoöti.
homo (vir) — üaime.
humerus — cotogöraküh.
ignis — aeilha.
juvenis — aelheme.
labium — coaeor£.
lac — rauoia.
lacerta — muckörahäh.
lacertus — cuilaküh.
latus, a, um — paarö.
lingua — copäore.
longus, a, um — aeneimöh.
lucifer (sidus) — nuckiahae.
luna — voatta.
— prima — . öahothüe naeque
(crescil).
— nova — voaltA-humö.
— plena — nönelamata.
— decrescens — alheanai.
macer, a, um — mihathümö.
magnus, a, um — vaamö.
mala — copairüva.
maite — natöqueica.
manus — cunia.
mare — paas&
maler — coi (Sapibocona: c«a).
membrum virile — comöessS.
— mulicbre — enacka.
meridies — booquüema.
mingo, ere — nemoaa.
rnons — mucöähugh.
morior — giackopai.
mullus, a, um — näreö.
mulier — inoni (Haiti: inuya).
nasus — cuihotlai.
niger, a, um — coghohomö (Moxo:
ucomo).
non — öque.
nox — canoaloEÜma.
oculus — coiaassi.
olfacio, ere — nequaani.
omnes — cannäreiima.
orion — öhori.
oro, are — aueröllauäh.
08, oris — coa.
08, Ossis — gotlövüna.
parvus, a, um — anoelzii.
patella — opöneque.
jmltr «~ cfcmü, " ' % \ f
paucus, a, um — aiiuaecki.
.pecliis, oris — euisülame.
pea, pedte' — eoe*r&be.
pinguis, e — pataimö.
pleiades — nuckiahanuckö.
pluma — ihöato.
pulcher, a, um — hacömö.
radix — ahonauö^
rutjär, {% um — riumö.
sagiila — ganugöeki.
salto, are — uquaanalhia.
sanguis — gorüünä.
sapio, ere — geröckgosö. •
senex* — jame.
sepelio, ire — gönögönetraimg.
serpens — atziu.
sibilo, are — coauvi&ra.
sie, sane, reote — vtL
sicera — eneumainopi.
sol — äöcke.
soror — colani.
Stella — ighkeahai.
supercilium -*- coiatäre.
8y|va — aeaillo (Luie: ettuhu; Ta-
manaco: julu).
tempu8 malutimim — nalöqueici.
terra — noünae (Tamanaco : aono).
lestieufi -^ itsebö.
tonitru — am§e&
lu — oae\
umbilicus — comoara*
unguis — coieitlA.
venor, ari — coquajtf-mackia (ea*
müa venatum).
venter — ceinöckhüh.
vespere — cannalozima.
video — jarecotiä.
vir — vahnt (Tupi: uaimi r=* ve-
nia).
Digitized by
Google
Jupua.
275
viridis, • — mockoatf..
volo — oenagöa.
lapirus americanus — auwäi.
bos — auwai.
cervus — göghü.
felix 009* — öighö.
nasua — niamaiquehö.
dicolylee — isari.
bydrochoerus capivara — gähö.
coelogenys paca -*- ugöname.
dasyprocta aguti — pützeh&h.
crocodÜU8 — maloasi.
bufo agoa — imaeka.
rana -— uquäque.
scarabaeus — haori. J
fructos nxreae — * banä&ra.
Toiba (deus) eauuekie (pro
nobis) remenehü (facti) raas£
(fluvium), aeaitto, (sylvam)
ünü nüho (omnem aquam),
ünu (omne)! ünu canückie
nemereä agaligocki (omne pro
nobis factum est* ut bene
vivamus); agaticoeki (bonum
esse) neiwanicoira (oportet)
ocki (nos etiam); agaligocki
gahüoolölze (bene et sine of-
fensa vivere) eubaloame (cum
socüs).
J ü P ü A *).
aer — oanögh.
albus, a. um — mourelha.
anima — tschi-tschaniaha.
animal — bägö.
aqua — Ihäco.
arbor — macambücöü.
arcus — patopai.
audio, ire — maip&ica.
auris — gniamo.
avis — schaga.
avunculus — mojamö.
avus — nii.
bibo, ere — - mairica (marica
venler: Tupi).
bellum gerere « — ickübabujalö.
brachium — thighca.
brevis — icavathia.
caeruleus — afinga.
capillus — poa.
caput — cöere.
caro, nis — gabi.
coelum — oäschäh.
Collum — vahng.
connubö, ere — jönömu-jeheain-
schu.
corpus — Ihoghüh.
coxa — gölscba (echuju: Sapibo'-
cona).
crU8 — noa (dinoh: Mobima).
cubilus — ihicaja.
cutis — gaschi.
dens — gobäckaa (yobe : Mobima).
digilus — moh(n)asoing.
domus — wüi (Haiti: boa, bohio).
dormio, ire — maic&nica.
dorsum — tschongö.
edo, ere — maimbaca.
ego — jöhe.
farina — pagari.
femur — gölscha.
filia — möangmanya.
I filius — möangmanyi
•) Von Martius am obern Rio Yupura einem Individuum dieses Stammes ab-
gefragt, der vom Fluss TholS, einem Beifluss des Apaporis, dortbin gekom-
men war. Reise III. 1274. Da» hier oft vorkommende gh ist scharf ans
dem Rachen aspirirU
Digitized by
Google
2tf5
Jupua.
flavus, a, um *— thiaüa vel jSri.
flos — ihüaboeaa.
foedus, a, um — urilha.
fblium — pö.
frons — thoghbüere (berra: Mobi-
ma).
fructus — jaboüca (Tupi: fructua
Myrlacearum = jabolicaba).
fulgur — vighba.
guslo, are — oagbcöo.
ballux — göaphaemasuiftg.
bomo — acfaane(Moxo: obiigma).
humerus — (lucupe: Tu?i) ibigcaboä.
ignis — pieri.
juvenis — maniangbögögh.
labium — Ihischü.
lacerta — umung£.
lacertus — juulbüca^
lavo, are — cuanahä.
lingua — lo(a)ro(a). . /
longus, a, um — ihioauth-ia.
luna plena — hauwa-thüwa.
macer, c, um — Ibiema.
magaus, a, um - bafiftlhiä.
mala — vailvu.
manus — moho(n).
mare — po-üpecu.
raater — maegh.
membrum virile — noni.
— muliebre — borö.
meridies — hauwä-aaia.
meus — *- jüüjä.
mingo, ere — . jöheqöhrü.
mors — ömaghloäh.
morior — nomötüwuha.
morluus, a, um — uumulübaha.
raullus, a, uui — pahara.
mulier — nömöa.
nasus — angüne.
niger, a, um — möckanü.
non — ihamai,
nox — naischu.
obscurus, a, um — polinähä (pa-
yaas: Mobima).
oculus — thüüre.
omues — mungah.
os, oris — thischüh.
08, ossis — guhnü.
patella — nie»gjtongthügb*.
paler — aögh.
paucus, a, um — BchünggCgä.
peclus, oris — co(a)t*e.
pes, pedis — göapba*.
pinguis, e — thtttküb.
pluma — pohja,
pulcher — oaungthftcalhtta (Ttopi:
catü = bonua).
radix — diabonang+u.
ruber — pogü.
sagilla — cohrS.
salto, are — paiawihin&b&.
sanguis — Ihih .(Ttq*: igui).
senex — böckbft.
sepelio, ire — cöato.
serpens — ahingnia*
sicera — paiawaüru (lupice).
8ol — hauvä.
slella- -*• jocbeö.
supercilium — Ibüulhonö.
sylva — fd.
lempus maluUuu.cn — vagühi.
terra — thiUa (Cayubaba: idalü).
lu — mu-ü.
luus — müuja.
venter — tholdno.
vesper — naipani.
video, ere — maipämaca.
viridis — afinga.
vivo — ehaühagejöbe, i
umbilicus — Ischomood/
unguis — mohngashi.
volo — juuschvioäbä.
Numeri: 1 schöogö,
2 apära.
3 häbräa*
lapirus — uigö.
cervus — ikama.
felis 009a — jib.
nasua — uipi.
dicotyles — schäsehe.
coelogeDys paca — schihmi.
dasyprocta aguü — pui.
crocodilu8 — jahli.
bufo agoa — uma,
musae fruelus — obülugä (conf.
jabotica).
Digitized by
Google
Mifftofc* Cafapftna~Taphiya.
RT
MIRANHA CARAPANA-TAPÜYA*).
acr — ir4höT.
albus — ihama.
anima — gama&mi.
animal — tbucfre.
aqua — oöhwi (eubi: Sapibocona).
arbor — amühi.
arcus — tumbückü.
audio — gakaikana.
avia — alte.
avis — Ihohöa.
auris — gägünorL
avunculus — gotiam&e.
avus — guribiero.
bibo, ere — gacköine.
bellum gerere — ^atohun&na.
bracbium — sarogöa,
brevis, e — relöbbi.
caeruleus — muckohöricke.
capillus — göbo$8öhti.
capio, ere (captivos) — gasigu-
nüna.
caput — göhöckö.
caro — ganatztic'kü.
coelum — namüina (anumo: Moxa).
Collum — ganftmöga.
connubo — catäline.
corpus — garicküga.
coxa — gunöhü.
crus — colz&lzo (cotzli: Mexican.).
cubilus — ganomtfhtz&
cutis — ganülri.
dens — gestitri.
diabolus — sitzämft.
digitus — ganühga.
digitus pedis major {halfux) —
condhga.
minimus — ratiaiga.
domus — hö (Otomila: kü).
dorsum — gölhzafün&. '
edo, ere — girätüfö.
ego — cui.
farina — zoboa,
femur — corega. '
filia — C08S&.
filius — cuibi.
flavus — nohöckea.
flos — nahiÄüia.
fluvius — nai.
foedus, a, um — igarSme.
folium — nahiihi.
frater — ima-
frons, tis — caräckii.
fruclus — ramauma.
fulgur — zugw&i.
' genu — cowohäckk
guslo, are — gabahirrotia.
gutlur — ga-gögalhdfao.
hesperus — mawatimüssi.
homo (vir) — fhimae.
hostis — gunänune.
humerus — ser&bl.
ignis — thilhtzfchö. '
juvenis — samai.
labium — gahoälle.
lac — nomögan&i.
laccrla — gabsü.
lacertus — gasöücki.
latus, a, um — hontgaca.
lingua — gesuthühö.
longus, a, um *- ainime.
lucifer (sidus) — icolzo.
luna — nalhowän.
— prima — colzohö.
— nova — ainaba.
— plena — oenanüa atiiri.
— decrescens — göbbi.
macer, a, um — ame.
magnus, a, um — nanzümfc.
mala — gatzomi&cka.
mane — dootze.
*) üurth Martins dem 'Anführer Joao Manoel am oberen Yupurä abgefragt.
Vergl. Reise IH. «41.
Digitized by
Google
278
Miranfca Carapaoa-Taptiya.
manu8 — ganoag£.
mare ; — ~ napzjimänf. r t
maier — jalüh.
membrum virile — gamotö.
— muliebre — mahüssö.
meridie8 — - cÖtzoh6.
meus, a, um — cuiraa.
mingo, ere — canihiroune.
mons — nihae.
morior — gananüna.
mortuus (est) — nonnonüne.
mulier — ami.
mullue, a, um — r&hu.
nasus — galzohöre.
niger — seckume.
non — nani.
nox — dohlzen.
occido — call bu na.
oculu8 — gaussä,
olfacio — gabahine.
omnes — poba,
orion — zahobnüä.
oro, are — Hölzobö.
08, oris — gahauoi.
08, ossis — nacköo.
parvus, a, um — nanzüg'a.
patella — cowohäcke.
paler — 4mba.
paucus, a, um — honig&ka.
peclus — gagöbi.
pes, pedis — coilebo.
pingo — gihgunä.
pinguis, e, — arassä (fruclus Paidii :
tupice).
plantare — garaghüna.
pleiades — ickgöttu.
pluma — ganoo.
pulcber — maama.
radix — nahqui.
ruber — comoma,
eagitla — ganügückö.
8al(o, are — noainabagöb.
sanguis — gatzeg&nni.
8enex — ruimae.
sepelio — garaghona.
serpens — mahlzö,
sibUio, are — vitogö. ,
sie, sane, rede — ha ü.
sicera — cabaauüi.
^ol i— .mahwarL
aorof -^ eil ran an ö.
Stella — ickölzÖ.
superciüum — tilogorö.
sylva — öoÖwi.
* tempu6 malutinum — doolze.
terra — nanunü(Tamanaco: nono).
le8Üculi — nimboa.
tonilru — amihilü.
tu — üh.
tuus, a, um — irogolli.
umbilicus — mohö.
unguis —
venor, ari — umaghantu.
venter — gabobgüb.
vespere — gahiräua.
video — gibgaua.
vir — thimae.
viridis — miringa.
vivo — nöbealzü.
volo, velte — marickiguni.
Numeri: 1 zabzäma.
2 inahma.
3 sbekössi.
4 zahihnwa.
5 jantzqcka.
6 gotzehibnwa.
7 zoh6galig&.
8 rowicka.
9 zömölbohea.
10 onoaga.
11 pohga.
12 ilücköga»
13 lumasöckösüga.
14 pockanötöbbau
15 ranaiga.
(non plus ultra.)
tapirua araericanus — _ zubnwä»
bos — zuhnwa,
cervus — göbsü.
felis onca — öck6.
nasua — zuhählzü.
hydroeboerus capivara — mölöcke.
dicotyles munaahä.
coelogenys paca — lömi.
dasyproeta aguli — böölzu,
crocodilus.— sVlbö.
Digitized by
Google
Mmnba Otrimc^i-Tapuya.
879
bufo agoa — goekö.
rana — nuhaunu.
8carabaeii8 — siUihcke,
fructus musae — titzuzu.
Goi synammeJoaoManoettahmo,
sobüeca macatnme , gasüngunüna
zahmbo: Ego dux Joana. Ma-
noel, Valens, alborum ami-
cus, capliva omnes. — Ta-
pana mai puoka karehi-ti aai*ti
ocöwi-ti räoa-ti gau-ca: Deus
fecit omne, coelum el f Le-
vium et aniraalia pro nobis.
MIRANHA OIRÄ-AQU-TAPUYA*).
aer — goghö.
albus, a, um — thilziböba. '
anima — thagbpöeghö.
animal — utschiaghanti.
aqua — nöghböghcö.
arbor — umaana.
areus — thüböqua.
audio — melschabona.
avia — thahlsche.
avis — mamüä.
auris — mönohmülo.
avuoculus — nahnumüa.
avus — palböa.
bibo, ere — mahliine.
bellum gerere — melhüabatene.
brachium — thaüghhüqua.
brevis — bahrübequö.
caeruleu8 — pihrababöba.
capillua — thabunnä.
<5apio — maluguwüyüvae.
caput — lhanuquaco.
caro — maaguu.
coelum — nichgehö.
Collum — thaghcühae.
connubo — malzüwewänö.
corpus — thaghpü.
coxa — malhächa.
cru8 — malhagkü.
cubilus — theneiimühe.
cutis — pairera.
dens — maghönieng.
deus — nahwenna( Haiti: mamona
= aelernum).
digilus — maugtziqua.
digflus pedis major (hailax) —
tabörainge.
minimus — rnalhöquäingna.
domus — möpäckö (Moxa: peti).
dorsum — mäbachihö.
edo — memaglschüna.
ego — oh.
farina — zohbümbü.
femur — magcüba.
filia — ahschicgwa.
filiu8 — ahgtschigwi.
flavus — ickönähgoa.
flo8 — iguaghco **).
fluvius — mäa.
foedus, a, um — nämfhbe.
folium — ünaamühni.
fraler — pathöe\
frons — thaiioii.
*) Am oberen Yupura durch mich erhoben. Das Pronomen praeftxutn scheint
hier, wie hei den Miranhas Carapana-Tapuya, gemäss der darauf folgen-
den Consonanten modifizirt Ich habe nicht gewagt, es in der Schreibung
zu trennen.
••) Ahuaca = Persea gratisatma: Hahi; Icaco = Cbrysobalaaus Icaco:
Digitized by
Google
280
Miranha On&-acu^TtpujM.
frocUiSi *-r- im&ghe,
falgur — tschigtechu
genu — munumöco» ,
guslo, ace -r- mailuana. / , ,
gutta r *— thaughzu.
hesperms -*- mühjcküriqua.
homo — guagbi.
hoslis — uamübe.
humeru8 — lhaüghüba,
ign'i8 — cöhgequöh.
juveni8 — minanaghthühbä.
labium — möhnipa.
lac — nömöghbanje.
Ia{6rur —r mihttckft. T - 5 ' i
laccrtus — thenShägelschigtju.
latus, a, um — ari&bagwö.
lingua — maghquäi.
longus — cknöbrnbä.
lucifer (sidus) — ihühüi.
luna — bachgöaba.
— prima — wöghbnübe.
— nova — noghbahüniene
— plena — nöghbalütacku.
— decresoens — thübethögheweni.
macer, a, um — jebäbe.
magnus, a, um — muguhube.
mala — laqualzelhöückö.
mane — güöhbe.
man us — mauglzi.
mare — müha.
maler — guaaiü (Yarura: aini;
Lule: anue).
membrum virile — manu mau.
— muliebre — hioqua.
meridics — guighbine.
meus, a, um — laingnie.
mingo, ere — menugbbainje.
mons — laquaha.
morior — metschemena.
morluu8 (est! — melschemeno.
mulier — poö.
mullus, a, um — moghöhme.
nasus — thalhüghöhö.
niger — piribamba.
non — zaaha.
nox — güüba.
occido — gupuaghünna.
^eutes ~ thauaglÄMäh*
olfacio — magh&w£rm#. .
omnes — pörö. .
orion — zauiglfiL
oro, are — raequamlMimönie,
0», or» — /magnüö»
-r-r- oatia — mebagoöö.
parvua, a, um — t zaWUhc.
patella — mamümöcö.
paler — tschii.
paucus, a, um — mauibana.
pectus — lhagputhehu.
pes — magthöwa.
pingo — züghöwa.
piftgufsr je — * ittuiftg4ühj*ä«
plantare *— metzahlinje.
pleiades — cohüghbvihiie.
pluma — abuqua,
pluvia — nihaba.
pulcher — mihra.
radix — thabäghu.
ruber — thänückwai.
sagilta — nähpaschü.
salto, are — memaghzuwünae.
sanguis — machthü.
senex — cahäme (vecors: Came).
sepelio — magkabülanüne.
serpens — büha (Tupi: boya).
sibilio, are — ohdtannä.
sie, sane, recte — errich (Tupi : ere)«
sicera — mabubaana.
sol — nöchba.
soror — lhabonelsche.
Stella — mühcÖrö.
supcrciUum — ihaunglschüquaho.
sylva — baebani.
tempus malutinum — guühbe.
terra — ihnj£höh.
te8ticuli — matomiba,
tonitru — lurico.
tu — aipe«
luus, a, um — uaghgöcöhi.
umbilicu8 — maisch oi.
unguis — thaugtzigomohe.
venor» ari — melschinjehonje.
venter — m&ghbohiL
vespere — metzilzüw&na,
video — maihlaüni
vir — guagbi.
Digitized by
Google
Jauna» Cobeu.
viridis —
vivo — ibthüHu
volo, vette — aifnifscbfee,
Numeri: 1 lenetohgüne.
2 mibaghö.
3 mabgfiamt.
4 zauglzi
5 injagganigts»,
6 injagsFötülSckä-utecbe,
7 ttcböütschtfcf*,
8 pinaguaigoSb.
9 miughzüeka.
10 paughzüeka.
tapirua amerioaaw — ocaghi.
bos ucagfai.
cervus — ihsa.
felis 0119a — olhpa.
nasua — iilschä.
dicotyles — manümö.
hydrochoerus capivara — ofagbi,
coelogenys paoa — tfcegoi.
dasyprocla aguti — paghlhü.
crocodilus — nftba«
bufo agoa — mahnföä.
rana — nihögwa.
scarabaeus — ahugwa,
fruclu8 musae — ugühd.
JAUN A*).
aer — ioimi.
aqua — höggea.
arbor — japua*
avia — ag6e\
avunculus — aagi.
avus — agö.
coetum — imina.
diabolus — opfflaegöa.
folium — püha.
fulgur — agauwäi.
ignis — pahga.
luna — ahijagö»j*migagi.
mare — pahaia ihiaia.
mater — maicö.
paler — apigi.
radix — scharija.
sol — ahijagö.
sylva — magarogana.
terra — poühna.
tonilru — wuip6.
COBllU**),
abi — ih&nki.
adeps — neaü.
aegroto — ihiwudjurni.
albus, a, um — bowi.
•) Aus dem Munde eines bei den Iuris in Uarivati gerangenen Jatina aufge-
zeichnet. Mehr zu fragen, gestattete sein Herr nicht.
**) Aus Wallace (a. a. 0.) aufgenommen. Sie wohnen an dem Falte Carara
des Rio Uaupe's. Ich habe den Uordennamen , unter dem sie hier aufge-
führt werden, nie nennen hören. Wahrscheinlich gehört das Wort Cobeu
der Tupi an, und ist eine Anrufung mit der Bedeutung : Gut Freund (vom
Verbura coaub, erkennen)* So wird es unter Andern von den Oyampis
Ja Cayenne, die eine vom Amazonas ausgewanderte Tupthorde sind, als
Copei, für „guten Tag" gebraucht — Mehreres in der vorliegenden Liste
zeigt aal ein Gemisch mit Anklangen an Cayubava, Tupi und Kechua.
36
Digitized by
Google
m
Cobeu.
aqua — öghcogh,
an habes aquam — kewaculima.
arbor — okergi.
arcus — lemulalabi.
avis — miwer*
barfca *n- ewu
bonus, m um meh&mibL
brachium — amoue.
brevis, e — odrbowi.
calidus a, um — boiulbi.
canis — youimi.
capillu8 — polha,
caput — ipobü.
caro — iarlre.
corbis — iaibö.
corlex — okigikai.
culler — cauwe.
cymba — yöwliko.
da mihi — irihiarki.
dens — coping.
dies — alowi.
digiti pedis — ibolowa.
digiü — amoeyo.
durus, a, um — aaharwi
farina — util(r)ha.
femina — nomia.
filia — himaki.
filius — himaki.
flavus, a, um — kilhiomi
folium — oniroca,
frigidus, a, um — crhßrwe.
funis — pomboka.
gramen — coniä.
i, capcre — ikiluiaki.
ignis — loua.
lectus pensilis — pöwnki.*
lingua erimendö.
longus, a, um — oarwi.
luna — ouia.
malus, a, nm — m£houmehou.
manus — piulri.
«aater — ip&ko.
mollis, e — arharm£üa.
nasus (meus) — nuenca.
niger, a, um •*— yom^hum.
nox — yamui*
olla — cuiya.
08, 0H8 — iheöUDO.
— Ossis — cualhö. :
oculus — yac6Ji.
ovum ~ cardohin.
panis maodieccae — ftouno.
pater — ipfcki.
pes — kibouba.
piscis — möak'u
puella «— oomihotokou.
puer — helhouki.
remus — yowliwä.
ruber, a, um — uwöwa.
sagilla — lemuyu.
8jan|ui8] — iwe.
setnita, via — m&.
8oI — ouia.
solum, terra — obö.
Stella — ambiöcowa»
8us — wani.
sylva — yoca.
labacum — buti.
tugurium — kelarai.
veni huc — dahaki.
venler — yapiby.
venlU8 — oom6.
vir — ermeu.
Numeri: 1 cuinaki.
2 picano.
3 nopecuno.
, A youicuw£no.
: * 5 napulipe.
6 apepelucouini.
7 pepeliapecouilimi.
8 pepelicoloblicoulini.
9 pepelieolobliouilini.
mußae fructus — orlhi.
Digitized by
Google
Tttc&nb.
m
füCÄNO*).
abi — lei,
adeps — tae.
aegrolo — doaü wclsaa. .
albus, «»lim — yietsisi. .
aqua — öghcogh.
an habes aquam — kiöli maur.
axbor — yükena.
arcus — miahgaki.
avis — miri magheu.
barba — ughsikapori.
bonus, a, um — anyööni.
brachium — ömogha.
brevis, e — yonoüch.
calidus, a, um — achlsinika.
cortex — caghseri.
capillus — poarli.
caput — righpöah.
caro — diiro.
corbis — wuhibati.
culter — niipei.
cymba — uhkersiweu.
da mihi — yida 6ya.
dens — o(gb)piri.
dies — erm£rlico.
digitus — omöghpia.
durus, a, um — büchliniani.
farina — poöca.
femina — nömio.
filia — yemacunah.
filius — yehmacuh.
flavus, a, um — ewi(k).
Colium — • pügbli.
frigidus, a, um — yeughsianitsa.
fanis, chorda — pöhlamo.
gramen — taa.
i, capere — minita.
ignis — pekhami.
Ieclu8 pensilis — pöhneu.
lingua — jämero.
longus, a, um — yo4n.ü:.
luna — uipö.
malus, a, um — manii.
man us — tömogha.
maier — mäou.
. m ollisfc e — cabinin.
nasus — ichken(g)a.
niger, a, um — yenlsi.
nox — yami.
oculus — cachperi.
olla — kibudti.
os, oris — igsßro.
— ossis — cualhö.
ovum — nieri.
panis mandioccae — ahöna.
pater — pagui.
pedis digiti — ni pöghpigha.
pes — di pogha.
piscis — waii.
puella — muklüia(gh).
puer — mukluia.
remus — uihöwape.
ruber, a, um — tsuarlsi.
sagitta — anü(gh)a.
sanguis — dii.
sol — uipo.
solum, terra — diita,
8teUa ~ uahcoa.
sylva — pulf.
tabacunr — beuro.
lugurium — wii.
•) Nach Wallace (a. a. 0.). Von mehreren Stammen, wie den Uainoroa, Juri,
Teeana wird berichtet, daes eine ihrer Horden als „Tncano*Tapaujalc nach
dem Vogel Tncano (Rbatnphastns) bezeichnet werde, lieber die Ver-
wandtschaft dieser Tueano vom Rio Uaupes, welche auf den Wangen drei
▼ertteale Linien eingetsi tragen (Waflace 8. 497) , ist aus der Wörterliste
- kein sicherer ScUoss abzuleiten. Vielleicht sind sie, wie die Teeunas, Coretus
and Catoqninas eine stark vermischte Abzweigung des Ges-Stammet»
Digitized by
Google
t8*
Cürettl.
veni huc — atia,
venler — para.
ventU8 — uilonho.
via, semila — mk.
vir — ermeu.
canis — dieiyi.
Bus (dicolyles) — yetsle.
mu8ae fructus — ohöh.
Numeri: 1 nekeu.
2 pütia.
Numeri: 3 itiana.
4 bapalilina.
- ft nicumakina.
o piamo penipana.
7 bapalati penipana.
8 ilsa apenipana.
9 manamo apenipana.
10 amanio ptpametina.
20 manö deno dtpopiaaeno.
CURETÜ*),
abi — uaiashü.
adeps — giaui.
aegroto — bicuhpünha.
albus, a, um — borlieda.
aqua — deco.
an habes aquam — jasi deco.
arbor — yabü.
arcus — patueipei.
avis — mir(1)a.
barba — gocolöpuah.
bonus, a, um — oa.
brachium — dicah.
brevis, e — uawadu.
calidus, a, um — bicashia.
canis — imal(l)sa.
capillus — phoa.
eamus capere — (chemeuacui.
caput — cuilri.
caro — sehea*
corbis — diillü.
cortex — peiaposi.
culter — uipei.
cymba — cumu.
da mihi — heouashu.
dcns — gophpecuh.
digilus — muelshu.
digili pedis -r- giäpa muelshu.
dies — ipani.
•) Nach Wallace (a. a. 0.). Wfc tatham in seinen Bemerkungen zu Wallacc**
Wörterverzeichnissen angegeben (S. 536) stimmen die hier aufgeführten
Worte keineswegs mit denen, die Balbi (im Atlas fcflinologiqne, nach emer
Mittheilung von Martius) bekannt gemacht hat Wir haben Wer als« eh*
Horde vor uns, die entweder irrihümliefc, oder, weil der Name Corefci «ine
weile Bedeutung hat, so genannt wird Vielleicht ist Coretri «4er CoreAi
ein allgemeiner Schimpfname, von den Worten Cura* Curdo, schimpfen, und
et£, einem Affirmatum , abzuleiten , gleichsam : „Lump, ja, ja !" Aber der
beleidigende Sinn des Wortes mag sich schon verloren haben. Mit jenen
Coreraa, die ich in S. Joäo do Principe am oberen Yopura kennen gelernt,
findet gar kewe Sawachrerwaaitaobaft Statt, Ja ich möefale fclaafeeA, dass
wfthrend jene am Rio Pureos eesshaften e. g. €orota» im tirandstock ihrer
Sprache auf gemeinaaaae Abstammung mit den Teenoas and andern Horden
vom Ges-Veike hibdeulen, diejenigen, welch« Wallace weiter nördlich am
Apaporfe angtebt naefc ihrer Haoptmiscfawig an den Gack gehöret*. Aber
auch westlichere Spnchelemeate, der Keohna, gartet»* und der Araafc schei-
ne« a&zttk&ngen.
Digitized by
Google
durus, a, um — hicadya.
fames — yehaurL
farina — bagaria.
an habe« ferioam — jasi bagaria»
femina — oomi,
filia — noimi.
filius — simugi.
fiavus, a, um — ebö.
folium — gi(i)r4.
frigidus, a, um — bicaahuaoaga.
fruclus — unhü.
funia, chorda — pobnculu.
gramen — - taa,
i capere, aceesaere — uala.
idioma — goco.
ignis — piu(l)re.
lectus pensilis — puii,
lingua — do!6(r).
longus, a, um — uadü.
luna — jamimaiga,
malus, a, um — uelri.
mane — uahuhi.
manu8 — muhü.
maier — mai.
mollis, e — nuyiyüh.
nasuB — ergilli.
niger, a, um -•— nüya.
nox — jami.
oculu8 — yeellüh«
olla — shoolö.
08, oris — dishi.
— O88I8 — gnuäh.
ovum — dia.
panis mandioccae — ba€de(h)^
patcr — yiupufh. .
pes — giapa(h).
piatia -*- uai
puella — iogigu.
puer — nomi amanga.
remus — ueepihn.
ruber, a, Uta — diaoa*
sagitta — garUfa.
sanguis — du.
8iüs — deco ilre,
8ol — aoue.
solum, terra — t(h)etah»
slella — omoari.
aus (dicotyles) *— lahetthe*
sylva — puü.
(ugurium — uee.
valeo — pulimeihöa.
veoi huo «— uariaha»
venler — tohtöno.
ventus — tchuUtbAe.
vesper — maiga(u)bya.
via, semita — maa.
vir — arme««
musae fruclus — gopeiabüh.
Numeri : 1 lebjadyiL
2 apa(d)yu,
3 arayi.
4 ef aedyAL
5 tchumupa.
6 Joburutohea/tf*
7 paha.
8 apamupa.
9 apamuparewa.
10 tchewari,
?0 tobfrorera.
BARE *> (Nachtrag>
abi — bibiwa*
adeps — 6iu«ihH>«
5 aegroto — Mieu baheiui.
| albus, v um — likine, feeltn*»
•) Die Bare" Ütr portugiesischen Ansiedler schreibt Wällsce (Narrauve etc.)
Barrel Da uns sefci Bach erst zar Hand kam, nachdem unsere Litte voti
Worten der Bare < weiter oben 8.230) gedruckt war, so früd Aier die sws
englischen Reisenden eingeschaltet . . ,
Digitized by
Google
m
Bar«.
aqua — um.
an habes aquam? — duca bicd ütii«
arbor — &da.
arcus — sudpi.
avis — tabal(e),
barba (mea) — (nu)einaimi.
bonus, a, um — düarn
brachium — (no)dann.
brevis, e — hebücati.
calidus, a, um — lac(h)u«.
canis — tchinu.
capillus — (ni)ta.
caput — (na)duaia.
caro, nis — nuoditi. :
corbis — u&pa.
cortex — ad&da.
culler — - litehr (kiaae: Tupi).
cymba — isa.
da mihi — decaniko.
dens — (fia)hei.
dies — yeh&ni.
digili — (nu)cabi hrinlibe.
durus, % um — capnd(b)v
eamus capere — bifetwa tootia.
famea — wam&ri.
farina — mal(ch)6ca.
farinam an habes? - — tack bicu ma
tcbuca.
femina — ineltuti (nuni<y: uxor.)
filia — ni8U.
filius — nodilufh.
flavu8, a, um — wktin.
foliura — dab&nufre.
frigidus, a, um — huniebeni begu.
fructus — da\bu.
— musae (banana) — p&lanu.
funis, chorda — nunahe'u
gramen — hibeni.
i capere — bihiwa höwa.
idioma — nahelluca.
ignis — camini.
Iec(u8 pensttia — mih.
lingua (mea) *— (no)n£n*. *
longus, a, um — hul&bi.
,luna -r- l(b)e — k(h)e.
malus, a, um — map(h)o»
man* — yehani. / <
manus — nucabi.
maier (mea) — memi.
— (tua, ejus) — biacou.
mollis, e — cusani.
natms — (nu)ti (lfm: Tirpi).
niger, a, um — tapaian.
nox — hebinameh.
oculus — (nu)ili.
olla — yulleli.
08, ori8 — (no)nöma.
— , 08818 — - n&bi.
ovum — tcinico.
panis mandioceaa — etisi.
paler — mbaba (paler meua).
— bi&cari (paler Unis),
pes — nisi.
pedis digili — nisi heintibi.
piscis — cobtoi*
puclla — heintitulchi.
puer — heineitulchi.
remus — nehew.
ruber, a, um — kiyun.
•agilla — dtbida.
sanguis — niya.
8iti8 — macdin(g) inuni.
solum, terra — tadi.
Stella — wenadi.
8us (dicotyles) — habija.
sylva — demacillabu.
tugurium — p(b)ani.
valeo — douulina.
veni huc — dou&t).
venler — (no)düllah.
venlus — ouisi.
vesper — pttakan.
via, semita — den Abu.
vir — henul.
Numeri: 1 bucun&kilhi.
2 micünum(a).
, 3 jlricünumi.
1 4- uafibucübi.
5 ualibucübi.
6 bucunabicittfi.
7 bobadunabucubi.
8 casainabuaeübi.
9 ualibucübi.
10 amakinaeieubu
20 amakinaeiuesi.
Digitized by
Google
GLOSSARU
ALIQUOT LIMUARUM ET MALECTORUM
UV FMTI1DS BRASILIAS SEPTENTRIO-
MLIS USITATAMM.
Wörtersainmlnog
einiger Sprachen und Dialekte, die in den Nachbarländern
des nördlichen Brasiliens gesprochen werden.
Digitized by
Google
Digitized by LjOOQIC
KECHU A*).
abdomen — uspunr
abscondere — paca.
absünere cibo — sasi.
accendere ignem — ninacta huarcu.
adsoendere cymbam — - buampumäji
yacu.
aer — uaira (Thiepan.) S.
aegrotare — onkö*
aegrotua, a, um — usuri.
affinis — catay, massa.
alacer — capa.
albus, a, uin — coyru, yurak,
yura S.
alius, a, um — hukta K.
amare — cuya.
allus, a, um — süny S.
amarus, a, um — hayak.
amita — ipa.
anima — «ongo H., schungo S,
animal — cauzak H.
annus — huata.
anthropophagus — runa-micuk.
anliquilus — niaupa.
antiquus, a, um — UUu
an us — mamacuoa.
apage! — acaya.
aperiri, dehiscere — tokyafTupi: pok)
apportare — asla.
aqua — unu, yako, yacu.
arbor — hacha, gaspy §,,
arcus — pecta. ,
— coeleslis, ins — kuychi,
ardcre — raura.
ardor, calor — rupay.
arena — » üu.
argenlum — coliki.
assare — canca, cusa. \
audire — uyari, oy&nky $.
audilU8 — oschiko S.
auria — rincri.
aurum — cori, curi S.
auferre — apa.
avia — paya.
avis — piscu, pisco H.
•) Die Kechua oder Quichua wird in S. Paulo d'Olivenza, Tabatinga und an-
dem Orten des oberen Solimöes nicht selten gehört und ist, Unter dem
Namen der Inca-Sprache , das Vehikel der Handelsreisenden aus Maynaa
und Peru. In die Idiome der Indianer dieser Gegenden hat sie sieb, gleich
der Lingua geral brazilica, mH vielfachen Verfoderungen eingeschoben»
Das hier mitgetheüte Vocabular ist zumeist von Spix ( S) in Tabatinga aus
dem Munde eines Geistlichen und einiger Handelsleute aus Nauta ausge-
zeichnet, mit dem Wörterbuche der Kechaa von Tschudi (die Kechua,-
Sprache, II. Wien 1853) und mit Hertas (H) verglichen und daraus ver-
mehrt. Die Thler- und Pflanz&w» Namen sind von Indianern angegeben,
deren sieh 9pix als Jaget* bediente.
37
Digitized by
Google
290
Kechua.
avunculus — cacca.
barba — sunca.
bibere — opya S.
brachium — rigra S.
brevis, e — lakscha S.
cacare — acay, ysmagrischo S*
caedere — laca.
caespes gramineus — champa.
calcaoeus — taycu.
calidus, a, um; serenus — chirau.
callidus — amaula.
Cancer — yucra. , t
canities — soco. /
canlare — taki — huaka.
capilli — chuccha, tschuchä S.
cadere — urma.
campus — pampa.
caplivus, a — pacomas, piffas.
caput — uma.
carbo — kiHimsa.
Cataracta — pauchi.
cauda — chapa.
cilia — kechipsa, kesipra H, rfaiu-
k&ra S.
cio'i8 -1 uchpa.
cito, protiou8 — ulka.
clava — uinu, ehampi.
clamare — ghaparischka S. :j
clarus, a, um, limpidus — chuya,
iUan j5.
clavicula — tholyü 8.
coelum — hanac-pacha S.
coeruleU8, a, um — ancas, cöppa.
cognatus — masa.
colica — sirca oncoy.
Collum — cunea.
coloris varii — paucar.
cornere — micu.
coemelerium — caneha.
coecus, a, um — niausa.
concionari, praedicare — cuna.
conculcare saru.
cooniibere — kasaraaehka? S.
considere — liya.
consobrina — L caru ffana.
consobrinus ex malre — caru -hu-
auke.
consobrinus — huaukc mulla.
corpus — uku.
coquere — huayccu, yanu.
cor — sonco, schurtgo S.
corbis — bicra, runcu.
cornu — huaera.
corpus — » hucunchic S.
cortex — cara.
costa — hua6ta.
coxa — chanca S.
cras — ghaya S.
crassus, a, um — racu.
crebro — achbca culi.
cripilus *— pahakaka.
crepusculum — sipi.
crus, tibia — chaki, tschaki S.
crystallus — kespi.
culter — turai.
currere. — pahua.
xiymba — huampu;
daemon, diabolus — hatun hua-
lecca.
decrepitus, a, um — rtocu.
deglutire — milpu.
deleclari — • chamacü.
dens — kiru. '
deorsum — uray.
deserlum : — puna.
descendere — uraycu.
deus — oyuac.
dexlrorsum — pana.
diabolus — - s'upay.
diarrhoea — aca-aca.
dicere — ffi.
dies — punchau, ponscha S.
dies fe8livu8 — sama punchau.
— jejuoii — - sasi punchau.
diflfdlis,' e — "sasa.
digilus — ruoftfuu
diligens — kuchi.
dislribuere — achkura.
districlus — suyu.
divinare — ■ bnalu.
docero -*• yaohkaji.
dbtere — *- nana,
dotnuö — hüasi, uäsy S.
dortniscere — oausca.
dormire — mosc*, punu, pooyuyS.
dorsum — huasa.
Digitized by
Google
«Mboä
m
dacere — puta. . - . >■ • ;
dulcis, e — meniü, mt8qai.<
durus, a, um — nanak, awak.
ebriua — macbak.
edere — mikoy S.
ego —~ niocea, niuka S.
efflorescere ~ pancfai,
esse — ca.
excedere e cyraba — buampamanla
yaeu.
ex«r*»qnta — aca.
expeclare — suya.
expergisci — riceba.
explicarc — sutineba*
extra — bahua.
extrahere — horeo.
fabrieare — rora.
facies — uya;
fames — yarca.
ftmilia — ayllhü.
farina « — pitto* baceu.
femina — hurtrmi, guarmi
feinur — chanca.
ferro m — kellay.
fervere — jrupa.
ferus, a, um — tilla, kite. - -
filia malris — huarrai huahua.
— patris — ususi, nuika aua$.
alias fratri* — - korrcha:
— matris ♦— cari buahua, ösuai.
— natu major — corata.
— patris — ekuri, sehwry S.-
— soeri — calay. *
filura, laqueus — pita.
fitiM — raki-rakt.
flare — puhu.
flavus, a, um — oarhua,-ghilyu &
flores — inkiW, sisa.
floviu8 — mayu.
foedere — asoaedi
foedus, a, um — sara»
folium — rapi, banka 9. '
fonuculus neonatorum — nrapptL *
fontieutum doflipchmr* (ügatura) -*•■
rtiuppifc+nityi.
foramen — hutcu.
formare1 — Inallp*.
fonnosus, a, — sumak«
fortalilium — pucara.
forlis, e — - flfaehi.
fcagmentum — srpti.
fraler — huaoke.
— sororis — iura, dory S.
frigidus, a, um — cMri.-
frigus — caxa.
frone, tis — mati, pacra 8.
fruclU8 — uayu S.
fugere — mitiea.
fulgur — ittapa, Ikriiu.
famus — cosni.
furari — sua.
fuscus, a, um — sanl, ebumpi.
fusus — puchea. •
gaudium — cbamay.
gemere — ancht.
gentes — rona-euna.
genu — 'cohOör*
gramen — caebu.
gravidus, a, um, planus — chiotni.
guslare — mysgy S.
guttur — cdnea, tonkot H.
habere — capu.
hamus — yaurina.
hamus — pinta (pmdi : Guarani.)
• hasta — ohuki*
haurire — oisi.
hepar — euoupy.
heri — caysa.
hie, haec, hoc — cay. •
hodie — ghuna 8.
hostis — auca.
homo — runa, cari (vir).
— albus — %hary S.
homines muhi — runa alschkaS.
— pauci — muna alschga S.
humeruB — riera.
humeri, doreum — huaasa, figta-
tuju 8.
humidus, a, Ott — hueu, mikr.
biMtius — atipa S.
ignis — nina.
ignem accendere '— eana.
ignem reficere — loept.
ille, illa, illud — ehay, pay.
illu8tris, polens — capak.
implere — sali.
Digitized by
Google
m
&*«*.
inaures — pacu.
infans — kolla, uaua &
infans lactens — nanuk (nanuk
= filius: Botocudo).
infans (malris) — huahua.
infra — urapi H.
injuriari — kami.
inquielus, af — • luki.
insula — hualla,-
in leger, a, uro — cama*
intestina — niali* chuefeullL
inlueri — kahua.
ire — puri, ri.
jacere, slernere -— ch#cca.
jubere — hamu.
juvenis — huayna,
laborare — liamka.
labium — schimioara 8., cipiiH»
lacus — cocha, gqlscbu S.
ladro — chulml. -
laevis, e — kam
labia — uirpa.
lapis — rucni, rhoroy &
laqueus — seco.
Jarva — saynala.
lavare — * tacsa, uppa, maylla.
— vestes — lacecha grischyo S.
lavatum ire — arm&, armaeü.
laxus, a, um — pikri.
lignum — cullu, liamla.
ligo — liampa.
lingua — callu, galhiü S.
longus, a. um — suny S.
loqni — rima.
lucifer (sidus) — patarik ohaaca.
— aranyak h«#ara chaska.
luna -*- killa, kilia S.
magnus, a, um — halun.
roagua, inaaolalor — urou.
malleus — tacana.
malus, a, um. — acuy,
mamma muliebris — Atuntu, niu-
no S.
mane — oaya, pacear.
manus — maki, maky S.
manubrium — happina«
palma manag — lacla.
maritu8 — cösa, ghoa* S.
ymi.
matcr — mama.
malris »«cor —
medieioa — r haaapi.
medulla — cbillina.
mel — miski.
membrum feminiaum — motu
membrum virile •*- uUu.
mensis — killa.
menttri — liüUaya.
melallum — anta.
mingere — hispa, yspa giyteho&
mit lere — cacha.
molere — haccuy.
mollis, e — kapya.
mons — orkö.
mordere — cani.
mori — "huaniu, uainusohka 8.
mortuus, cadaver — aya, oainyuS.
movere — cuyu.
mulier — uarmy.
multum — achfcos* iachga 8.
murmurar* — sipska.
narrare — rima.
naaci — yuri, pacari.
na 88a — siru, cullaAcha.
nasus — aenco, sinka 8*
nalare — - huayla.
nebuta — puhuyu*
nere, acu leiere — ■ aira.
— acut ( Spina) — siracu*
— acu neeWrt — chuou.
nepos — hahuay, siftlca*
neptia — koncba*
nomen — suli.
non, nequaquam —
manamona S.
nWus avts — keaa,
niger, a, um — yana.
nos — niukanzy Su
nosse, scire — ys*b*~
novus, a, um —
nox — tut»,
nunc — ~ cunan.
nun» — eaobuoMy, kachuni.
obscurus, a, um
Ulla, jaec* H.
occidere — huaniuohi.
oculua niaui, aihui H.
odi — cbeeni,
Digitized by
Google
Kaebaa.
odonis, a» um ~ alavtsnak H.
olfacere — motky S.
otta — payifta, mmi,
omne — lisam, ■•
omnis, omnes — huniun.
e«, ori» — sini, scbimy 8.
— ossis — tulla.
Ovum avis — ruatu.
palatum — sanka.
pallidus, a, um — > suki.
panis — taota.
parere — buacba,
paler — yaya.
patera eueurbitina — puru.
paucus, a, um — pisi, otscho
blia S.
pauper — huaecba.
peclen — niaccha.
peclus — casco.
pellis — cara.
pes — - cbaki H., dscbaky S.
pigex, a» um — kella.
piscis — challua , dschaly ua S.,
challWa H. (chalgöa: Araucan).
pluvia — part, tatnya.
pluroa — palpa, ptthuru.
podex. — siki.
ponere — chura.
poples — gongury S.
porla — puntu.
praedium — cbacra (ohaoara: Bra-
sil.)-
praefectus — camasebik.
pretium — eama, chani.
prehendere — happi.
princep8 — cutaea.
profundus, a, tun — buco.
prope, prtfnnnw» a, tarn — sispa.
prosterflere — siru
puella — pasna, lasfci.
puer — huarma.
puleber, a, uui — aenapuy.
pulmones — surca.
pulsare ptdUMls — luslu.
pus — kea.
putamen fructus — ruru.
puttescere — isasu.
quantum? quaoti prctü ? "-hayeea.
quaerere — muna, masca.
quis? qoaks? — pi? may?
quooiam — raycu.
ramus — caHma, bakiscbka 8.
radix — sapi (aap6: Tum).
retens — beaylla.
regalis, e — lupa (lupa = dems:
Tupi).
— profundus, a, du» *-*■ takscha Sk
ren — ruru.
res — cak.
requiescere, adqweaoere — saata,
samacu.
ridere — asi.
rivus, scalurigo — pacha.
ruber, a, um — * paeo, puea ü* 8«
ructare -*- gbapa.
runcare silvam — ebeco.
rupes — kaka.
sabulum, areqa — aeo.
sagilla — huachi*
sal — cachi.
salttra, tripudtare — tusu.
saoare — eallpayaeu.
sanguinei coloris — puca.
sanguis — yahuar, yauare 8, (ja*
goto am tigris: Tupi).
saruia, a, um — allhi.
saliare — saesa.
sciscitari — tapu.
scindere, sccare — cuobu.
sebum — uira.
Seminare — tarpu.
senex — rugho S.
separate — ancbu.
sepulcrum — hoaea*
serpens — amaru.
statlare — cuybuy.
sie, saue, reole — y, hu.
sie, sane, rede — an (ere: Brasil.),
siecus, a, um — • obafci.
sidus — coyllur.
stdus ertteis australis — eataebibay.
silere — muki, muchu.
sinietrorsm — lioke.
silire — ununaya.
soerus — aka.
Digitized by
Google
Ät
Kadtoa.
soerus viri — ^ kisma, huarmi ma~
man.
socer viri — huarmi yayau,
sol — inti.
solvete — pasc*.
soror fralris — pana.
— sororiß — uitöia , niai-
na S. .
— mariü — cachuiniy.
splendere uü sol — ttla.
splendere — silu.
spina — kichca.
ttaanum — • ohayaata/ea,
slare — saya.
Stella — coillur H.
stercus — carea.
sterptft -— guaoo» huanu. .
siernulare — achkbi, kasiksehy S.
solidus, a, um — utik.
succus — hilli. i
supercilia — kesipra,
supra — anacpi H.
sura — machin.
sylva — saoha H., tsehalacha B.
lentorium cymfcaa — earpa.
tesüculus ~ korota«
lempus- -tt pacha, allpa.
— malulinum r— dsabopstota S.
— vespertinum — chiai, buiewu
terra — allpa, alipa 8.
texere — ahua.
timere — : mancha.
üngere — tulpu.
tollere — hucari.
tondere — rulu. • -
feslum pro tondeodit infantu» ca-
pillis — ruluchieuy.
tonitru — truinako S.
tripudium personaium, saUalio eum
larvis — aranya, sayoalay S.
Uistia, * — liakk
tu — cam, gka* S. *
tugurium — chuella.
tumor, abacessus — chupu * kirirL
tussis — uhu.
umbilicus — pu, pupu, feubo & -
umbra — lianlu.
unguis — dschilyua 8-
urbs* — hafeia liaeta (viaus. rottf-
nus). ** v
vagari, inquieUa» esse — taaori
(tucura: Tupi = locusta).
vapor — Jripyft*'-
vecors, pigerT a, um. — samf a, c»-
sicu.
vena, arteria — ♦ tirca.
venari — chacuy, yupa.
venalio — ohacu.
vcnalor — chacuy-mayok.
venenum — hampi, miu.
venire — ghamu.
veni huc, advenias — ghamuy.
venler — uiksa.
venlriculus — sonco.
ventus — uaira H,
verberare — macca, huacta.
veritas — cheea.
vermis — curu%
versus — kili.
vespere — chisi, schischy S. H.
ves^gium/in sabulo - — yupi«
vesiigium — chaki, sarusca,
velus, eris -^ uiachu.
via — nian H.
vicus — liacta.
videre — ghauako &.
vigor, robur — callpa,
vir — cari, oari-runa,
viridis, e — comer.
vivere — cauta*
vomilare — aku.
Numeri: 1 huk, so 6*
2 iaeay, yep.S.
3 k'ma, gbm» S.
4 tahua, dscbosgo S.
5 pichca, dsobtoaga S*- •
6 soota*
7 canchis.
ft pnsak.
9 iscon.
10 ekunca, «techunga - ro-
na S.
100 pachak.
1000 huaramoa.
Digitized by
Google
Kaobuat
Afti Balis: . ;: / - >
tapirus americanus •*• thuara^ Jstbs*
Ischa-wacä S. >
canis domfceücus — alco, atieo.
— azarae -»— atok.
cervus — schiba.
siraia — cusillu.
cebus apella — mona.
— gracilis — yuramatschy.
— faluellus — yanamalschy.
ateles paniscus — cbiva^ * t
lagothrix olivaceus — dschuro.
pithecia hirsula — ujipu.
callilhrix lorquala — tökonsiljo.
nyctipithecus felinus — . tota-kon-
siljo.
dasypus gigas *— gharaschupa.
dicolyles labialus — sinliru, üan-
kana.
— lorquatus — kokochuma«
felis cohcolor — puma.
— onca — ynlschu.
— pardalis — uluruncu.
hydrochoerus capivara — runsuca.
myrmecophaga — uruminkero,wan-
gara S.
delphinus — bogeo.
vespertilio — chichi.
falco urubulinga — yura gallinazo.
mycteria americana — touyuyu.
crax globulosa — paughe.
— luberosa — piorhy.
— urumulum — mulyly.
gallinula plumbea — loryry.
galluß — guiljo.
gallina — ualipa.
penelope marail — bokakunja.
— aracuan — uatarako.
— cumanensis ,— baba.
linamus — yuliü, iculcu.
palamcdea cornula — ghamoncuy.
psiltacus — loro.
— macao el ararauna — uaka-
mayu.
-i— minor (perikilo) — tSchoky. ',
anas viduala(palo: pork) — yaku
palo. . .
— brasiliensis — gayu-iriry.
ardea egretta -—■ yura galsa (gare*
branca: port.). -
colymbus ludovicianus *r- yanatifoy»
emys amasooica — - Ischarapa.
— dumeriliana — Istharapa-pUjt*
lestudo lalralata — tortog* (?*rt.)*
bufo — hampatu.
— agoa — sapo (porl.).
rana — kayra.
crocodilus niger — lagarlo (hisp.).
. — * ja&rerfnga — yura lagarlo.
elaps corallinus — malschacuja.
coiuber aestivus — soro malscha-
cuja.
boa scylale — yaku-mama (aquae
mater).
lachesis mulus — malschacuja,.
piseis tampake — ghamiläna.
— sorubim — sunkaro»
— pirarara — ihöre.
— piranha — bainja.
— acara — acarasü.
— urua — tschoron-lschoro.
— lucunare — lucunare.
scarabaeus — bighy?
locusla — kechech, linli.
cicada — lianlian.
formica — sissi.
scorpio — ßira sira.
cancer uca — yucra.
papilio — acarhuay.
labanus — tancayllu.
musca — chuspi.
culex — zangudo (hisp.). \y
simulium — dschosby.
Ixodes — acta,, hamacu,
pulex penelrans — piki.
pediculus — usa.
Irombidium (mocuira) — illa.
lumbricus — kuyca.
Plantae:
ananassa — aehupalla.
arachis hypogaea — (mani), inchi.
balalas eduüs — camole.
bixae semen colorans — achote»
capsicunx fruleecens — * ueho, achi.
— gro8Sum — * roooola.
Digitized by LjOOQIC
2«
¥a§üa*.
ftmgus — kallampa.
gosaypium — ulkt,
mucor •— meoea.
persea g rttissima — paha.
pbaeeoii — punHu.
psidättn pyriferum -
pädia (Tschudi).
r r? e^ —
salbt Humboldts»»» «*-> kuyau.
tabaeum — aayri»
Urtica — kiasa.
xea raays toala — haoafca.
zeae culmua — uirä*}.
— tpadix — choeila.
\
Y A G U A S **).
aqna — haha,
arbor, silva — igunlia.
arcus — cano.
auris — onlisiui.
brachium — huilfacal.
capilli — rinoncai.
caput — firignio.
cilia — buniuranacai.
coelum — harchü.
collum — oupeko.
cor — huiachai.
crus — huimana.
cymba — amognou.
deus — riso.
diabolus — bayento.
digilus — huirana.
femina — huatarunia.
flos — romoai.
fluvius — nahua.
folium — mi.
frons, Ü8 — uno.
fulgur — randoulia.
hasla — rooaitou.
hcrba — huachivvui.
ignis — kinau.
infan8 — porii.
)una — aliraani.
mala — hama^ai.
manus — huijanpana.
menlum — huimainai.
mons — ehoa.
nares — unirourai.
nasus — unirou.
nidus avis — sarohai.
nubes — herejoura.
oculus — huirancai.
08, oris — hui9ama(simi: Kechua).
pectus — hupenat.
perizoma e cortice — pichanai.
pes — mounioumalou.
piscis — kioua.
pluvia — humbra.
sabulum — tichin.
8agitla — rouala.
serpens — coli.
sidera — nanarachi.
8ol — ihi, (inti: Kechua).
supercilia — hunicacai.
terra — mouca (mechi: Sapiboco-
na, molehi: Moxa).
tonitru — hualara.
tubus pro explodendis sagittis —
rounacai.
tugurium — rorai.
unguis — huiracemini.
venenum — ramou.
via, semita — non (fian: Kechua).
vir — huano (nani: Zamuco).
*) Aach: den Halm kauen: Tschudi Kechua It. 101. Uiru heisst bei den
Coroados das aus Mays bereitete Getrinke, die Chicba.
•*) Castelnau Expedition ¥. 29T. — Wahrscheinlich gehftrten diese Indianer
dem Stamme der Guck an, aber es sind jetzt Anklinge an Omagua und
Kechua bemerkücb.
Digitized by
Google
Numeri: 1 tikilo. •
2 nanolMiL
3 monnioi.
4 nairmiknsiiftkm.
5 tau*a.
6 likilo-niatea.
7 nanohui-niatea.
8 moumoi-niatea.
9 naironkouioiou-nialea.
10 huikakouniou.
canis et tigris — ntmboa.
simia — huata (coata: Tupi).
lapirus — maicha.
p8i(tacu8 — coche.
psillacus macao -r» «pa.
crax — omilou.
crocodilus — norotou.
mandiocca — sucia (yuca: Haiti).
musae fruclus — samboai.
OREGONES*).
aqua — ainoe (uni: Moxo),
arbor — auaina.
arcus — olahL
auris — kinoleo.
brach i um — marigui jfrjgra : Kechija),
capilü — hupodiki.
caput — huha (echuja: Sapibor
co na),
cilia — oitka.
coelum — nuna (anprao: Moxa).
Collum — kimala,
cor — ponaikiou (ackeu : Yarura).
crus — grasi (tschaki: JCechqa).
cymba — ajplty.
diabolus — ana.
digilus — no-kai (rukana: Kechua),
feraina — erigno (uarmi: Kechua).
flos — sarirakL
frons — houila (daile: Yarura).
fulgur — saitaana.
hasta — ruina.
ignis — raiheu.
iofaos — higa.
lignum — grangai.
luna — huitsara (irare: Cayutyalja).
manus — onokuj.
menlum — liaidaieki.
nasus — hoho.
nubes — iniridineu.
ocutu8 — oi (niauy; Kechua).
os, oris — huai (yax>: Saliva).
pectus — ongolaini.
pes — elaiboi.
piscis — jadobi.
pluvia — noki.
sabulum — mainita,
sagillae — otaki.
serpcns — tat.
Stella — ico.
sol — idoma.
terra — nani.
tonilru — nuupna.
tubus pro explodendis aagiltulis —
onia.
lugurium, domua — buaho (oca:
Tupi, huaci : Kechua).
unguis — onohaic&u.
vir — comai (cahäme: Miraoba).
•) Castelnau Expedttw V. *W.
Diese Oregones in Man*« zeigen in der
Sprache keine Verwandtschaft zu den „Orelhudos" ( Grossohreu ) der £ra~
sflianer, die grossentheils mit den Ariquenos (UariquenM, Arecunas) des
Rio Negro identüzirt werden. Die hier vorliegende Mundart scheint am
meisten Anklinge von der Kechua zn besitzen, und andere, die auf die
Kasan, ftsliva «od Cayubaba hinweisen.
38
Digitized by
Google
Fanost
canis — arncou.
ligris ■»— huco.
simia — amai.
tapirus — igataiman.
manalus — iselima.
crax — miuki. •
psillaeus — aruaifra.
— macao — coraki,
crocodilus — aahguini.
fruclus musae —
P A N 0 S *).
actum est — queyouki.
aqua — umparse.
arbor — ivi.
arcus — touro.
auris — paviqud.
barba — quoushni-rani.
fcibere — sceay.
brachium — pouya.
campus — marspa.
Cataracta — ouetech (hy-tu: Tupi.)
capilli — wou.
cilia — lapouch.
clamare — sai.
clava — ouino.
coelum — oaibouch.
collare — tau.
craa — vaquishn6l£.
cymba — nountf.
daemon — jaunchi.
dens — schaila.
dies — n6te.
doraus — lapino.
dormire — ousray.
eamus — canano. «
edere — moapiki.
femin a — aivo.
femur, tibia — quichi.
flos — binie.
flumen — jausi-ouea.
fructus — b6ni.
fulgur — temoui maca.
fumus — chiaqui.
genu — tapouehquou-.
herba — ouasi.
horao — buene.
hodie — rama-nfite.
ignis — chi.
{ ' inlans" — - va^ue.
lacus — ja.
lapis — Tnajiä..^
lingua — nana.""*
luna — ouche.
magnus, a, um — Jausi.
permagnus, a, um — jausi-cobi.
mons — tounä.
nasus — raiki.
niger, a, am — chersk
non, nequaquam — yama.'
occidere — relequi.
oculus — bouero.
olla — quishpa.
os, oris -^ taishra.
ovum — vachi.
parvus, a, um — chocoto.
pes — tarn,
pili — rani.
piscis — yapa.
pulvis pyrius — poto.
remus — ouinti.
rivulus — ouca.
sabulum — maouipote, macht,
sagilta — arsbi.
serpens — rouno.
sie, sane — aspiratio.
8ol — vari.
stalim — rama.
Stella — ooist!.
slernulare — alichai.
•) Castelnau Eiped V. 292. Mit Tupi und Mobtm* aunächat ynmudL
Digitized by
Google
GocwAft*
supercilia — boipouchko.
terra — mawi,
IU88I8 — houeou.
lo nitro — lemaui
unde . -veaia' -r aou-ranon wi.
unguis — unchk.
vale! — carai.
venari — youmoueraukt.
via, semita — baVi.
canis — inawa.
dicolyles — yawt.
simia aleles. -r- isso.
vesperlilio ,— cachi.
paillacus — bawa.
boae pigmenlum — ouaahi.
canna saccharifera — shawi.
genipa, arbor — naa£.
go88ypium — waah-moue.
mandioccae radix — ataa.
tabacum — cbica.
zea maia — schequi.
COCAMAS*).
aqua — un6.
areus — oanouli.
arcus coelestis, ins — wouwasso.
auria — ~ nami.
bibere — curala.
brachium — igaa. .
calidus, a, um -— aaco.
capilli — - yaquisa.
Cataracta — yuwap».
ciüa — chisapicoara.
clamare — sasasima-ipi.
clamor — sasasima.
clava — eouira.
collare — yachoucare.
cra8 — camoutone.
cymba — ygara.
dentes — 8ai.
deus — yara (^= dominqs).
diabolu8 — ma'v ,
domus (tugurium) -r- ouka.
dorraire — ouquerj. ,
eamu8 — yapa.
edere — apiniou.
femina — oina.
femur — soutema.
firfitum eat, attlum est , *-» ' otpouri.
flos 8181. '
fluvius — parana.
folia — eouarasaa. >
folia ad struenda tecta — ehtpati.
frigidu8, a, um — 8eiri(chiri : Kethua)»
frons, lis — scouapi.
fructus — kaima.
fulgur — pica-<pira<caca.
fumus — tata-ttini.
genu — senipe. »«
herba — ca.
hodie — icourai.
homo, vir — niapisara.
ignis — lala,
infans — equerasse.
.\acuf t ypassou (hy-acu: Tupi).
laphr, saxum — ilaque.
lignum — coural6.
Hmue — chiri. h
lingua — comouira.
luna — yasi.
magnus, a, um — loua..
manus — pua. , , -..
mentuin — mouta.
minimus, a, um — tsehoura-sifti-
oura.
mona — •' iwata.
nasus — ti.
•) Caatelnau Expcd. V. 203.. Ei« verdorbener Dialekt efter Tapi.
Digitized by
Google
am
GooaoMSv Piebas.
niger, a, um — soune.
non, nequaquam — tema,
occidas eum — ayouca-poura-roura.
occidil eum — iquia-ayouca-poura-
aouripe.
oculus — chiaa.
olla — curata-cbira.
08, oris — youro.
ovum — soupia.
parvua, a, um — taohouranam.
pes — (ouita.
piacia — ipira.
quo vadis — macalipa nouso?
remu8 — yapouquita.
rivulus — parana-mirim.
sabulum — ilini.
sagitla — oua.
aemita, via — pi.
aerpens — moui.
sie, sane, rede — achifima (pori.:
asaim mesmo).
eider* — afeou.
8ol — quaralache.
splendere — pira.
stcrnulare -— macamiri-ayueata.
aupercilia — scouaptsa,
terra — toyouca (lyjuca = limua:
Tupi).
lonilru — tupft.
lubulus flalularia pro eagUü* —
pu-na.
lussis — macanuri
unde venia? —* maqui9a4rp#-nduri
unguis — puisape\
vale — tousapa.
venatum ire •*•*• ouaou+la-ipourabafi.
canisv — yawara.
dicolyles — tayassü.
felis 009a — yawira*.
— cuguar — ease-waaaou yawara
(tigris fu8CU8).
simia alelea — couala.
— lagolhrix — cai.
*— myeetes — aceuti.
vesperülio — aneira.
p8Ütacu8 — ayuro.
mu8ae fruelus, banana — pauarat
bixae orellanae pigmentum *-*
aohotev.
canna saccbarifera — ouaqukfe
genipae arbor — ouitov
gossypium — aroagno.
mandiocca — yawtrij
mauriüa, palma — meiHriti.
tabacum — pilema,
zea mai8 — awa*e.
p E fe A S*).
albua — papasey.
aqua — ain.
arbor — tapasey.
arcus — canoü.
auris — miliwa.
brachturtt j— Viomötc.
capilli — raino-aay.
caput — raitro.
cilia — vinimichWaf .
coelum — riese.
•) Castelnau Expeditiea V. 29& Die Indianer von Pebae, welche in swä
Horden, die Caumaris und die Cauwachis getheilt sind, sprechen dieselbe
Sprache mit den Pacayas (Castelnau V. 9). Sollte ein praefixura possessi-
vam in v i zu erkennen seyn ? Die Mundart scheint nur in wenigen un-
deutlichen Zügen eine Verwandtschaft mit denen der Guck, eine noch
schwächere mA de* Oinaguae anzudeuten.
Digitized by
Google
Jfeba*
3M
coeruleus — waaanou.
eolluro — mipiise.
cor — calsbi
cyraba — mooey.
deos — - viala.
diabolus — yuna.
digitus — brelan.
domut — lowarrey.
fetmoa — watoa.
fiavus — wayou.
flo8 — susaman*
fluviu8 — nowa.
folia — semay-nemey.
fron** ti8 — virno.
fruetus — nemasey.
folgur — raluya (raio: hiapan.)»
haata — ramoteu.
herba — vaahi.
ignis — feula*
infans — laira.
laoua — meilao.
Ugnuro — aupou.
lamen — renenau.
fuoa — remelaae.
maou8 — vinitaily.
menlum — vimella.
mons — m«U88oy.
nares — vinerro»ay.
nasus — vinerro.
nidus — rarou,
niger — > michalay.
oube* — eure-eure,
noo — aanoy.
oeulus — vinimicbl
08, oria — rito.
peciua — vinilrelay.
pca — vinimölay.
pluvia — rayla.
fa<9| — > Hatay.
ruber — aelourey.
sabulum tencha»
sagitta — ruelou.
sidera — larce.
sol — wana.
supercilia — vicrouaa.
terra — capale.
sie, saoe — taraoui.
ton^lru -r malayere.
tubulus pro sagiiluüa explodeudis —
naulasse.
unguis — reJanomaya* .
venenum sagiltarum — romolcy.
venler — chameau.
via, aemtta — nou (niaq: Kecbua)«
vir — comoley.
Numeri: 1 lomeu-lay.
2 nomoira.
3 lamoimanaa.
4 namerayo,
5 laonella.
canis — nemey.
ügris — oenoey, puma»
simia (in genere) — amou.
mida8 — roouiou.
chrysolbrjx — aounay.
caiülbrix nigrifroos Sp. — sundico.
ateles paniacus — couata,
mycete8 — numoi.
lagatbrix — ourooo.
tapirus — ameiaba.
crax — reishi.
paiUacu8 macao — appa.
psittacu8 — coasi.
crocodjlua — nuerto.
fruitul nuteae — panara.
mandiocca — coalesbe.
Digitized by
Google
aoe
Iquitos. Zapare.
I Q U I T 0 S*).
aqua — aqua.
arbor — nana.
arcus — ouana.
auris — quialoum.
brachium — quinamali.
capilli — panacachi (accha: Qur-
teffa).
capul — manacä' (yacac : Ümagua).
cilia — yanapiea.
coelum — nia. (?)
Collum — quitoucfouari.
cor --^ queuli. ' '*
crus — quiaqui (chaki: Kecbua).
cytnba -»- imina.
diabolus — shouara.
digitus — quiawashi.
femina — ilem.
fluvius — nupa (naba: Guarauno).
fron s, lis — külm.
fulgur — shinana.
hasla — aroua.
ignis — ninama (niriä'r Quileffajf.
infans — mayari.
lignum — naka.
luna — chashi (jacy: Tupi; katsl
Aruac; kaptri: Macusi).
manus — yattäiriäca.
menlum — quiamana.
nasus — cachirica (nukirrir May-
pure).
nubes, pluvia — asschi.
oculus — panami (pandaiee : Ato-
ray).
os, oris — kainga.
peclus — quiareurtf.
pes — quiainon
piscis — aca (akep: Vilela; catb:
Maya).
sabulare — cacouti.
sagittae — miana.
serpens — couni
sidera — nareja (chirica: Tama-
naco).
8ol — yanartia.
lonitru — treato.
lerra — nia.
tubus pro explodendis fiagittis —
imouna.
tugurium — nita (ula: Aimara; ante:
Tamanaco ).
unguis — quioco.
vir — icouan (achiatfi: Moxa).
canis vel tigris ■— moicra.
simia — scherouqaa.
manalus — acai.
psitlacus — waya.
crocodilus — scbeure.
mandiocca — momoria.
fructus musae — samouali.
abire — taiquera.
abripere — arizuno.
iAPAR A**).
accendere — atoa-leno.
acuere — cockuno.
•J Caslelnau Expedition V. 295.
•*) Osculati Esplorazione delle Regioni equaforiali lungo il Napo etc. Milano
1854. p. 284 ffl. — Die im Stromgebiete des Napo weitverbreiteten In-
dianer dieses Namens werden von den Brasilianern auch Xibaros, Jivaros
und Xeberos genannt. — In dem Idiome begegnen sich Worte ans der
Kechua, Quitena, Omagna und mehreren Mundarten, die ich zum 8tamme
der Guck rechne. Die Schreibung ist italienisch.
Digitized by
Google
fepfril
an
acus ad suendum — bicktolo.
accusare — olino.
adveake — eockueno.
aeger, infirmus — quoojano.
aeger — quizono.
aßr — paratu.
aestas — iaiupua.
ager — hingiricka-la»
albus — uckino.
alio tempore *— lamackari«
altus — sabilo, sahacka.
amabilis, bonus — • huizaaow
araare — hickano, pameiano.
amarus — hipana.
atnore caplus ♦— panituque.
atnplexus — ackaaaaru.
anima, Spiritus — rr zagutno.
ante, anleqeam — laqmra*
aqua — muriccia.
arbor — nackuaa.
arcus — ariucka.
arena — hiocka.
assare — maickino.
attingere — laekitanou
audax , slrenuus — r hanajeia
laucko (forlia homo).
audire, auscuUari -*- numino*
audilus — iossino.
aures — laure»
aurum **- ckuri = Kechua.
avis — piako ss Kechua»
baculura — aupicia.
barba — amo.
bellum gerere — • harauoo.
bene — bau.
bibere — huireno.
bis — namicki quiquira.
brachium — curpmasacka.
bursa — ckamizocke.
cadaver — puquereoo,
cadcre — ictino.
caedere — >- maackana.
calefacere — hupaaono.
calidus — achino.
calvus — ctaGka*€a&a*Bftfto*
candela,, kirnen — anamisciocfca*
canere, cantare — orano.
eapillus — anaqueso. .
caput — anaekaok*.
carbo — nisciacka.
caro
18C1U.
casligare — inackaqiiMf.
cauda — hohumack.
cera — tupacka.
cicalrix — hisia-zaraqui.
cilia — laceeka,
einig — aoamucka.
clamare ,-— aekanu. %
clamare, voeiferare — pigoato.
clarus *^ htttzacka.
claudere — niseimulano»
claudere, includere — niekimano.
coecus naaii8ia*tacko.
coelum — niacosina.
coeruleus — nijika.
collum — ulusna.
costae — Jufocka-euqua.
cranium — scimaaaoka.
cras — tareque.
crassus — . queracka.
crescere — zapetano«
crudus — mackano«
crus — buissiaeku (chaki: Kech.).
comilari — aramuokuno.
commendae« -r- tarackenö.
conslringere — eunttino.
convalescere — iokeUuü).
cor — huissia,
corpus — mahacka.
culler — zapuqua, ekiro.
currere — hassiao*
euelodke — nuquiao.
cymba — jara (ygara: Tupi).
dare — ckaquino.
debilis — pieckara.
deeipere, fallcre — - zapinookuno.
defatigatua — piruquereno.
denies — icare (kmi: Keck.).
deprimere, minuere — iquano.
deus — puelzo.
diabolus (magus) — lamaro.
dicere — atino.
dies — nukuäckale.
difficilis — hibja . niokaiucua«
dividere — naikano«
— in quatuor partes-— maiwkuiu).
Digitized by
Google
dolor — nock*er«i*o.
domina — hanu.
dormire — mackin o.
durus — «tackijroeJita«
edere — alzano.
ego — cuy.
esse — iquioo.
expandere rele — fiekawo.
expedire — hiennhono.
expergefaccre — ino^uano.
exteadeue — toruno.
exuere se vesle ~— eitano-taaetr*.
facilis — aiokailacna,
fatat ~~ raascrio.
febris -— ckisocka*
fei — hipacka*
feraina — itiuma*
ferire — supiciano.
flagellare — nwaoaaqueno,
flare — nobwino.
flores — luiccia.
flumen, aqua «*- «utriccia,
flumen — assio.
foedus — asacoeicha.
foliuoH a, — zaucko ami.
forlis, probus — seraackano.
— , robuftut — lirancafto.
frigidus — coohiieno.
fricare — tuakorioi.
frons — hisicua.
fugere — nascini.
fulgur — taaocuelaofca.
furnus — anasaoka.
furtum, latroouHUcn eonmrittere —
nuquand.
galea — hamuan*.
gemere — nackttano.
geou .+— hackaroeka.
gigaa — •ckiracka.
gravis ~ jgnacka-
gubemace -cymbam — huhzaHawn*.
gula — hullu.
gulo — hickoctcka,
guslus — huizano.
hamus — zuiciä.
haurire — imano.
herba — josuqua*
hm <~» tiacfeari.
hiems <~* a*imaroaqoL
hilarit — huizano.
hoc vespere ~ •nieoia monaia
hodie •*- jari
homo — taucko.
huc — came.
humeni8 — tamiasna.
bumidus — ttutaqua.
humilis — iaquaqui.
ignis — anaoMekucM.
ii — nucnaeay.
is — im.
illuc, illic ■—■> hau.
imber — eslumato.
incassum^ lamassa.
incipere — otua«.
inebriare «• *■*- mackaoi.
infans puetta ■ — nuito (hisp.)
itiuma.
— puer — roeanduu
ire — ockuno.
juncua — ckaraucka*
labia — jazoqu*.
laborare — oamiroekano.
lac ~~ ckila.
lacrymare ••— «eouno.
lacrymae -~- aniluekua*
laclare — zupeno.
ladro — nucualuckua.
lana gotaypina — taateqi»*.
lapis, saxum ~- naruqua*
latus, a, um — quecaito.
lavare se — ckaisciiMM«
leclus peaaiUa <*- nuqoa.
levis, velox — niackariqui.
Über, animosus «— kuiaano.
lignum — aistaoka*
lingua — mtmä.
longe, procul .— taieoa.
longus — sahacka.
loqui — acacujüoo.
luna, mensis *~ eamkua*
lutum — rapaoka*
macer — masico.
raacrescete *— tnassiquioo.
raagwis — queraeka, querajtu.
maligous — aasaooseino.
malum — asaeoeiofca.
Digitized by
Google
Zapat*
305
mammae — qnitiasa.
mane — tarecco, l* eatitacka.
man us — hickoma.
mare, lacus *— humiacka.
maritus — ackumuqueno.
mas — taucko.
maslicare — saqueno.
maturus — * upaca.
mendax — lamu-lüyano.
menliri — tamautuno.
mentum — mosa^ao.
mindere — tzaneno;
minus — asali.
miltere — hterockurvo.
mons, monles — Uiauacka. '
morbus — quizoekua.
mori — puqueno.
m ordere — zaino.
morsus — * tzai-eiarecka.
mortuus — puqueno.
mullum — cuma.
mulus — ackaso-huyacka.
nasus — nuhocua.
navem conscendefe1 — ■ h'rara hino
ockuno.
na vi gare — hiara Iwrto ecttmo {tot
in cymba).
negare — i unten*. '
nidus — pisco-buqueno.
niger — caqueno.
nocle — nignacka.
nominare — haitiono.
non — hatta.
nos — cana.
novus — zamicka , zamino.
nox — nignacka.
nubere — ackamino.
nunc — tari.
obsctrrua -*- nignacka;
obslare, impedire -^ huquano.
occidere — huagnitehiftr.
occullare — guiafzono.
oculi — namisia. '
odor — hapilano.
odoralus — nosutioi
onerare — aftino.
08, oris — atoapatttfl.
08, OS818 — - uttt.
osculum •dar*' — Czohuno.
otiosus *^ sidkano.
ova — ickuqüa.
palma martua *-*■ irioacka.
palpebrae — nasapi.
par — ckararaaitacka.
parSre — ickoqueno.
parvus — nisieoqui.
paucum — asali.
paler — cutnano.
pavidus — itinma.
peclcn — aritatanf.
peclus — tarnetftua.
pediculis se liberare — zuquanagrt*
hiciano (pedicultfs capere).
peius — hicioqua.
perdere — mascino.
perendie — tamacka-tarick.
perdilus in aqua — mutiecia hihi
puqueno.
persona — laucko.
pes — hinocka.
piger — sicamo.
pitus — anaquedo.
pinguis — zaluno.
pinguis '— zaluno, zalucka.
pinguem facere — zütumo.
piscari — Izuidno.
piscator — zuildqu*.
planilies — aniscina.
planta pedis — rtutwaefcu.
plenus — nezeaeka, neteadcata.
1 plicare, fleclere — tupaitono.
plus — hilo.
pluvia — humaroa.
po8(ridie — a paekuas* cante.
prebendere — hieran o,
prineeps Iribus — curacka.
probare — tanino.
promere — huitano.
prope — aniqui.
pruritus -**• aquazino.
pudicus — cariraqueno.
puer — conunacka.
pugnart» vel litem gerere — hopiono.
pugnus — agirailann.
. pulcher — huizano.
pulmo — huirucktfa.
39
Digitized by
Google
306
Zapara,
pulsus (arteriae) — culzano. ,
putens, foetidus — apilacka.
quaerere — packeno.
quiescere — piruqualeno.
quo — taiza.
radius solis — ianuqua.
recipere — malzino»
reclus — nasa-nasala.
reraunerari — riquano.
res bona — huizano.
— magna — chirack.
— mala — asacoseia.
respondere — arcquano.
rete — nioka.
ridere — tzatano.
rumpere — uscino.
ruber — naluno.
sabulum, arena — aiocka.
aal — iciocka.
saliva — aruacka.
8a)lare — sickino.
sane, certe — hiichja.
sanguis — unnacka.
8anu8, saivus — huizano.
saepe — cuma.
sapere, inieiligere — aitino.
salis — cuma.
scabere — arisciuno.
8curra — quatecko.
secrelum — niackoaqui.
semen — maacka.
senex, velus — iarosna.
sepelire — humono.
sepulcrum — ckinia.
sequi — iscino.
sibilare — T jooeoo.
eiccus — mauno, maucka*
sidera — naricka.
siva — nacku (nakeilag: Abipon).
8ilire — hichja-rino.
sol — janockua.
solvere (nodum) — Izaquitano.
somniare — macke~hooo.
sonus — ainucko.
specUre, cunlemplari — ouqujno?
spina — ickioacka.
Spiritus — paralu.
sponsa — inicka.
spuere — aruckkujatio.
Stare — iquioq.
Stella — naricka.
stercus, oris — huiacka.
sternuere — ackisioneno.
8terlere — muequano,
suavis — zutailu,
subjicere — anicia biciano.
sublus, deorsum — buamira.
sudare — ackinp.
suffocare in aqua — muriceia hina
puqueno (in aqua morluus).
sugere — supueno.
surdus — tauckemensu.
(actus — ickaxio.
längere — ickana.
lantum — hiaicka.
lempus — cki.
— matutinum — lar-icaqui.
tenere — ickano,
texcre — citano.
terra — jacua.
terrae molus — irissa,
terreri — pirüano.
timidus — itiuma (= femina).
limere — pereoo.
tollere — aciciano.
tonitru — hucenacka,
ubi — lai.
ulcisci — cramileno.
unguere — arini,
ungues — agnacki.
urere, coraburere — ockamaruno.
urina — tzani.
usque bic — anilira.
— illic — camirai,
tu — cka.
tugurium — itia.
lundere, pulsare — ciricio-Uono,
validu8, robuatus — lucurpcka.
vena — cuizano,
venari — numuno.
venenum — numanacka.
venire — aniciano.
venler — marama.
verber, iclus — apino.
vesper — nealeaacka.
vehere, jacfcre — haalano.
Digitized by
Google
Araac
3<tt
via ' — da.
vidua — mackko.
viridis — apacka.
viscera — marcoehu.
visus — nuckino.
vtvere — iqtrino.
vomere — ckimackono.
voroilus — chiniaka.
vos — quina,
vulnus — bisiarariqoi.
vox diminutiva — nianacka.
— anginen tau va — queraito.
Numeri: 1 nuquaqui.
2 namisciniqui.
3 % haimuckurrraraehi.
2 + 2 = 4 namisciniqui ckara
maitacka.
2paria + l=5 namisciniqui ckara-
maitacka nuquaqui.
3 paria = 6 halmuckumaracki
ckaramsitacka.
scmel — nucuaquira.
ter — haimuckumara quira.
canis — aftocko. •
cervus — nickero.
Hipos *— - ckaranano.
siraia — quatecko.
felis onca — jmalini.
raus — ckasciriccia.
porcus — hiari javari.
aquila — sisika.
gallina — cackaracka - hitiuma (fe-
mina).
gallus — cackaracka-taucko (mas).
passer — pisciack (pisco: Kechua).
crax — paucki.
psillacus — soracka.
crocodilus — manare.
vipera — conu.
apis — muruban.
aranea — manino.
culex — scinacka.
formica — quana-ckuno.
pulcx — airocko zuquanacka (ca-
nis pediculus).
vespa — ack apacka.
batatas edulis (camote) — ima-
zacka.
ARDAC, ARAWAAC*).
a, de — uria.
abesse, dislare — waikillen.
abjicere, perdere — abuledin.
aegrotare — karrin.
ae*r (ventus) — awaduli.
älacrem esse — wabudin.
alibi — abbamiin.
alio tempore, Herum — abbabiin.
aliquid — baumatalli.
amila — daarey.
amo — dansika.
— non (praeposilum:M.) — mansida,
amare — kansin.
ancora — diillehii.
angi — abukuniya.
anguilla — ihiri.
anima, animus — ulluahii.
annus — wijua.
*) C. Quandt, Nachriebt -von Suriname und seinen Einwohnern, sonderlich
den Acawacken , Waravnea and Karaiben u. s. w. Görlitz 1807. 8*«
Deutsche Schreibung. — Eingeschaltet sind Worte aus Hilhouse (H) in
Journ. R. geogr. Soc. II. 247, aus J. A. Van Heuvel, El Dorado, New-
York 1844. p. 100 und aus Scbomburgk (Seh.) Report, brit. Associat for
1848. p. 97.
Digitized by
Google
Aruiut.
anus — daaca lay.
appellare, neminaro — assan, aratin
(areito = canlus: Haiti).
aqua — wuniabbo Seh. tf. \yuni.
arbor, lignum — adda.
arcus — semaara-haaba.
— coclestis — jauale, ,
arescere — sakkan.
suris — da-dihy.
avia — daculah.
avia — kuddibiu.
avunculus — dadayinchy,
avus — daduHutschy, ' ,
bibere — allin,
bonum esse — iissan.
braebium — addennabüi da-denai-
na H. (d'adinna).
eaetebs — märeuro i. e, non cum
muliere.
capillgs — ubarrahii, da barra H.
caput — da-shi Seh., daa seye H.
calidum esse — ler£iu
caro — da-siroquaw.
cauda — ihi.
cervix — daa-nuru.
cera — pimiltika.
chorda arcus — semaara - haaba -
temy.
clamare — assimakin.
clarere, nilere — iis%auÄan,Harrfn-f <
nahan.
clava — mussy.
cinis — balissi.
coeluin — kassakku.
Collum — unaurohu.
coquere — abukun.
cor — oassinihü.
cras — mauli.
crescere — püllin.
crus — da-daanah.
culter — jadolle; eadawalla H.
curvum esse — hudun.
cutis, peius — da-ada H. üddahü.
cymba (corial) — kpljara.
dare — assikin.
«■*- non — massikin.
deus (bonus s. creator virorum)
— kururuman.
deus ( creator foeminarunj) — kujw
mina.
dies — kassakabu.
dirigere, corrigere — iuiissidan.
dominus — adaijahii,
domus — bahü; baacbeh H.
dorsum — da-haWub,
dulce esse — seraeo,
durum esse — tallan,
ebrium esse — sommulen,
edere — akullun.
ego — ilai,
carnem edere — akullahü.
esurire — hamussiäa.
— , carnem appclere — panassian.
et, eliam. — badia.
expeclare — aobaddin.
expergefieri — ahanubao.
focere — anin.
faciens, aliquid — aün.
faeies — issibuhu*
familia, tribus — ükürkküahu.
fatigari, la&sum esse — mibiteji.
femina — hiäru (iaaru ia idiam.
femin arum Boriquen et Anlill.
Orient.; eyeri ibidem = vir),
femur — da-bukisa.
Ferrum — siparalli.
flamma — ehetudum.
iare (»glheA suftlaic) — appudun.
flos — atlukuru.
foedum esse — wakaiän.
iblium — ubanna.
frater — ubukittihü , dalukeylchey.
fruetus — iwihu.
fruetificare, augeri — kiwin.
fulgur — bcylebeliro H. belbeliru.
fumus — kulehelli.
fungus — kamarassana.
genu — ubudallihü.
gloria — üssaquana.
gramen, campus — karau.
gravis odoris esse — kämön.
gtave esae — küddün.
gubernaeutam — temona (timon:
hisp. ).
habere '— karoflnnin.
habitare — kassikoan.
Digitized by
Google
m
hamus — bodeyhey* •,■.,♦-
hie, hoc. loco -r» j*ha.
hodie — danuhu.
homp — lukkuhu.
ii, illi — uai; eorum -~ nakia,
ignis — hikkibi Seh.; ikhiki H.
in, sijpra — ubanua. ...
infans -r- elonü, üssahü.
infantem esse ■■— elonin.
iosula — kai-iry.
ire — aijahaddin.
is, ille — likia.
ila, hoc modo «— gidea, gidemanr
laborare — kiroekebbün.
lacryma — ikirahü.
lapis — siba.
lavare — assukussun-
leotua panaüia — hammaka; daa*
corah H. .\
libeme, — apuasidio.
iibero8 (ollere, gwidam esse — r
kassan.
lignum ad inebriandos pisces — r
haijali, .
longum esse — wadin,
luna — katsi: Seh* kaJchi;: H. (kal-
si-uiua e^= luna in coek>).
Mjrobus -— qbükühü. .
lutwm, eoepum» muepr — ruruli.
lötulentym esse — rqrun«
magnum esse — ippirpn.
malvm v#l pravum quid -=- aboalu.
roaJum esse — qboao.
naQoif4um& aefvus — baijaru.
mane — mautia.;
manere, persistere, ptanari — ma-
jauquan. ,
nmnifestare — addiuikittiiK
manus — ükkabbuhu; da-cabbu H.
(d'akkahw)* .
margaritae vilieae — coraana.
«*ftilu& (vir, nnts) — wtfily.
marilo carere — * märeltn.
mator — wubu»
njedicamentum — ibbehü.
nael -+- raahba.
m*U09 a* uro — dakia.
mittcre — t imekudwn.
m*«ft — orottj, ayumvmlub»
mordere — ardin.
mori — ahu4»n, haikan.
iäojx, modo rrr wahadja.
mulier (fearioa) — biaru, Auäru. .
mundus — wunabu.
nasus — da-siri, .
negoliari, mercari -~-abfcn*
aegoUum mereatura — ^ahabü,
nepos — daalekenahy.
non, nequaquam — kumr {aul
verbum praemiaso: M.).i
ao* tt- wai.
ncWßo, ftetre — a4iuin.
n oster, a, um — * wakia* <
novum esse — emeliäo.
numerare — ikissidan.
nunquam — abbabfin kium.
obliquum esse — hauten.
oblivisci — ahaikassiän.
oculi — da-kusi. >
odi, nolle — kaiman (vox rcocfpta
pro crocodilo).
omne — lumoqua* •
omnes — namqua«
os, oris — üllertlköhu, da-liffekosi
os, 08616, .— da-frunah IL,, ubudaübÄ*
panis mandioesae — katti. , • >
pannus — jahu.
parere, partu edere '— - emeudim» •
parvum, lenuem essa ■*-♦• üi».
pater — iltihu, altin ali.
paler ( blandknenluitt liberoruni) -rr»
awawa.
palera cucurbilina -~- ewidah«
paueum — nikan* niman.
peclus — da«luasebu.
pes — daeuiy.
plantare — abbonin. .». *
pleiades, annus — wijua. • ■ - *
plenum ease -— iben. .
pluvia — wunny,
plus — abassatain.
porta Itlgurii — bahaasibu.
potio e pane maadioooae racenter
fermentato — ebelür.
— e pane mandioceae asso et- fer-
mentato — illihili, et alia: baivar«
Digitized by
Google
910
Arutra.
praestigfalor , meficüB — semmeti
(zemi: Haiti),
pretium, solufio — öjaunahü.
pridem, anlea eodem dre •— waboka.
prefündum esse — tvMan.
prurire — teilen,
puella — headaaza.
puer — elunchy.
pulvis pyrius — oolbara (polvora).
pungere — alliaditn.
quid? — * harnma? -■
quoniam — udumma.
reconciliare , placare — amatmadfir.
remu8 — naballehu ; nataaNey H. ""
6abulum — * murtuko.
sagitla — temaara.
ßal — pamu.
sanguis — curiea.
sapere — ifctssidin.
8axum — siba.
sed, autem — kan.
sedere — akattin*
sedile — abaltikoana.
senex — habeltu.
serpens — wurn
rfervtre -*~ erekedm.
skeescere, perdorare •— oan.
sicul, quomodo — din.
sidera — wiwa.
Sinns — odukkhu.
8ol — * haddalli.
solummodo -r- rubuin.
somno solüeitar? — tabuestön.
soror — dayudaata.
sporla — . waljoli.
slalim — danukebe.
stupendum ! — poi, poiman !
suave olere — buhujän,
sudare — hadabuttin.
superare — latlan afinua.
supra, in allo — aijumitn.
labacum — yeury*
sylva — conoko H. kiiimuku.
telum pyrium — arabusa (hisp.)
terra -** wunaboy ororu H. Seh.
lonitru — aculia caHy.
tradstre — aballin.
tuf *~ büi.
tuus — bokkia. "
lugurium — utfenna, buhü (bolm>v.
Haiti).
tugurium struere — ubanna butthi.
lussis,' catarrbus — Umnuli.
umbra, Spiritus — üjahö.
undae magnae — sibassibaru.
vacca (hispanice) — baka.
velle, debere — bia.
venari — aijukän.
venire — andin.
venler — da-deybayou.
verttus* — awadaHt.
vespere — bakkCMama.
vester, a, um — hukia.
vestire — käkön.
videre — addfkin. '
vincere.superafe — k ad annin atinua,
vir. homo — lukku.
vila, anima, animus — uttuahü.
vivere — kakün.
vomitare — öwedin.
vos — hui.
Numeri: 1 abba; abaaru H.
2 biama.
' 3 kabbuih.
4 bfbiti; bi ybich.
5 abbatekabbu (i. e. una
manus) abadacabo H.
6 abbatlimarr; aba temat-
ny B.
? biamattimanj beama le*
maini H.
8 kabbu'mtiman j cabuin ti-
, main H.
9 bibüibhnan; bi y broh
temain H.
10 biaman lekabbo (duae
manus).
11 abba kuttihibena (uötis
de pedibus).
12 biama kuluhibenar (dv*
de pedibus).
auetus numerus indicatur addito:
tadiaku vel tupakitlan i. e. plus.
20 abba lukku, unusbome.
21 abba lukku abba tadia-
ku, 20 plus 1.
Digitized by
Google
Auyani« britonim.
911
lapirus americanus — camma.
canis (perro hispan.) — peru.
cervus rufus Jllig. — beiü.
— simplicicotnis Jllig. — cujaxa.
bydrochoerus capivara — kibiole.
eoelogerrys paca — lappa.
dasyprocta aguti — puculeru.
dicotyles labiatus — keherum.
— lorquatus — abuja.
dasypus — geesst. .
bradypus — hau.'
mycete8 ruscus — itluli.
cebus fatuellus — püddi.
aleles paniscus — ■. horoc.
jacchus — issiriri. ,
raanatus — tuimoro.
crax — hitll.
psiltacus — culeaca, kulau.
calharles papa — mihili bucku.
— aura — annoane.
oolibri — binaili.
avis plalalea ayaya -*- tukkuku. ,
psophia crepilans — warrakala. !
formica — cussi.
pulex — > ubaijahü.
ixodes (cacapato) — » mibiki. , :
radix mandioccae — calH.
musa paradisiaca (papova) -*- praj
lane. ;
capsicum —- haatchi.
palroa manioria saccifera — .timitj
-(oaraibice: turuli).
palma rhaphia taedigera — coculiti,
— maurilia flexuosa i — ite. |
— eulerpe — manaoa.
lecylh» — tuluca.
hyntenaea — simiri. i
dipterix odorata — cumard (crabo-
bossi: caraibice). }
vanilla aromatica — camaije.
a^ave e qua filar para.nl — ühikili.,
zea mays — marisi. '
VOCABIM COMPARATA
E DIALECTIS
GUYANAE BRITA NICAE.
I
Die zahlreichen Dialekte der Horden in britisch Guyana weisen ahn-!
liehe Mischungen auf, wie die Brasiliens, und sind eben sjo schwer anfj
Slammsprachen zurückzuführen. Siir R. Schombtirgk gruppirt sie (Report;
of ihc britisch Association for 1818 p. 97) in die fünf. Reihen: der
Caribi-Tamanaco (N. 1 — 11), der Wapitya-Parauana (N. 12, 13), der'
Täruma, Waraua und Arowaac, jedoch nur vorläufig und Qhne Mass zu
geben. Die von ihm (a. a. D.) milgelheille Tabelle lassen wir hier, als,
ein schätzbares Material für weitere Vergleichenden, folgen. [
Digitized by
Google
%m
Onyaiue britanicM
o
_ O w .Q CO fc.
5 s ö !2 $ 5 •£. o .• fl
CB *C k.
£ *£.
>>v
H
o .5
-ff .*
o *
- « OD
« 2
•ß § * o « 2 o
S'S« 1
>» O C es
3 P* 3 >»
2 5 s*
3"
■8
■€
i 'S
Im
«S
B
I
3 - - 5
s * 5 « I .a ■§
•2ü *
£ CO S
oo — O
c .5 c
o
•c »
!.§«..§£
3-8 -S|
'Cf S
,5
> 5 » 2 > 3
? c » o f i
O OJ |
9
i'sf
a c 3
o ° 'S
>» >>fl
tc
23
a. o
•8 £
»Sä
2S>
o
o
'S
cd .w
CO CB
3 * c
>> c >»5
3 3 3 3
OB
es
JS
3 S
03 2
fc S
3 *E
a. es
e
(0
4) 3
«* — 5
e «B
2 s 8
Ä es .'S
s
!
O ho
*&"■!■
I CO
2 3
E
2 =
e«3
- ^ S S" 3 §*§•
o) o c >> cu 2 »-
>> >» 3 3 3 3 3
3 3 JS JS JS JS >•
JS
bO
2 *
£ £
S/S
.2 • 2:
S • 5
•Ä co ©
*S3 4> © £ 5 3 © « 3 © SC S.h
* 6
mm Um
* 2 I
.2-3 I
•3 <■ O
es
Soft
■f §S
5a»
o 2.'
Sc' i
"55"' •
a ' ' 'S.
« *'^5 m
o,^ o o o
«II
O 03 CO
o e o
3'
6
I«
OB
ZS CO
CB 03
CO O
•c
a
3
Digitized by
Google
Guyana« britanicae.
313
2
<
6
2
s
2
s
©
Xi
*» J2S ci 3.1: ?
3 .- «
1» « IS
«■ W sz
J5 Ji £
cS es cS cS
^ «a ca ea ge
f *C T3 "O T3
0)
*9
-O CO
co Qu
E s 3
52 t*
csg.9©j*©«*««*
3
E
s» g ■* x: .2 .a
MSE
o
i|
f "3
e 4 to
§ * .5 2 3 es
o 'S. * 5 Ja i3
03
3 es
je 0
es 3
1 es a s
9
l's
s.
9 .-
ifr
4 s»
ig .£ J £ äf§
9
CS
3
.24
C
3
•'S
S CO
,3 ft
Li
ff
* 5 13
44 jh £ oig 5
es
.9« es *
g 2 ü
*> co 5 60 44 g#
c c c c c 3
33p 9 p S
* *
CS
t*
•fei
3 CS
I 5
£2:3
■M
2 5 © - s-
»•3 2 3*3
_ «
o, s
o o
©
f
s§:§
ii
<» e 'C 3
c «1 «5 e
o e © ©
- * 2 a
3 2* 2 •*
o £ 9 'S
O. 3 O.J4
i
*C «3 CS O fr • 9 g
!.sls:gM&&8, fe
CS
0)
c
©
1
C CD
aj « dj 3 5
e8
©
S© £
E
9
'.g a
S *,
S
s
C* CS
'Sfe'S
« 08
CO ©
40
*4cMCO
S
9
SC
Digitized by
Google
314
Taino.
TAIN 0*).
abi, veni — ha, guaiba M. (hai:
Patagon; aya: Chactah; hoye:
Tarahumara.)
aer (venlus) — banzex M.
actern us — mamona R. jemao =
divinus, deus (mamona = deus :
Moxa).
albus — yuca, luca A. (luza:
Cbactab ; elu (tamoue) : Galibi ; la-
paca: Mbaya; zaco: Tolonaco;
lue: Chili; yurac: Peru; hacaya:
Cado; usca: Ozage; yutaga: Mo-
cobi; zac: Maya).
allus, eminens, excellens — Uhu,
Üchelu, car, huibo, ula (uipo:
Galibi).
amatus — rozi, berozi R.
anima, cor — nanichi.
animal, ferus — caraeol R. (cara-
cal: Lybice; caracoler Gall. vet.,
caraeol: Berber Alant.),
antrum — vava M., giaga, bei na 0.
aqua — ama, bagua (may, mayu:
Peru; nhama Puri; amuk, ahua:
Tzuluki; ha: Chonlal; maya, a:
Mexican; agua: Veragua; ak:
Aiakapu8; haya: Shebay; aya:
Yarura etc.).
arbor — maca, mapu.
aurum — caona, cauni.
avus — ahiaeavo R. narguli Ey.
bellum, exercilus — guazavara G.
huetu Ey.
bellus, prineeps, dux — taino, ni-
taino, mitaino, malo (Herr.)
bonus — malum M., boniatum 0.
— , nobilis — tiao R., daino M.
calor, calidus, siecus, febris — ze-
chon ; zezioncsM. (sezäo : Lusitan).
campus, planities — conueo G. V.;
zavana, zanaga, mazagua.
cantus solemnis, feslivus — areiloi
areile, areili; batooo G. (arilin=s
nominare, indicare; Aruac).
caput, apex — zimu M. huibo (yu-
popo: Accawai; pupei: Macusi;
opuwei: Arecuna).
cavus, cavum — yara, yari , yaru.
*) C. 8. Rafinesque (the araerican Nations, Pbilad. 1836) hat (I. 215) den Versuch
gemacht, aus den ältesten Nachrichten: Columbus (C), Roman bei Ferd*
Columbus (R.), Petrus Martyr TM.), Ovicdo (0.), Las Casas (L.), Herrer*
(Herr.), Gomara, Diaz, Acosta (A.), ferner aus Garcia, Gili> der eine lange
Liste grösseren Theiles von geographischen und historischen Namen ge*
sammelt hat, (G), Humboldt (H.), Munoz und Vater (V.) alle Wörter aus
der froheren Sprache von Haiti, der Taino, zusammenzutragen. Sie erweiset
sich, gleieh den Dialekten in den andern grossen Antillen und jenen , die auf
den kleinen Antillen von den sogenannten Eyeris(Ey.) oderCabres gesprochen
wurden, und gleich -den meisten des Continenls als eine vielfach gemischte.
Viele Worte hat sie mit der Aruac und andern Dialekten der Guyana ge*
mein, wesshalb wir sie hier einschalten. Wir treten übrigens weder für
die Vollständigkeit noch für die von Rafiaesque versuchte Deutung mancher
' Worte und für die Richtigkeit seiner Yergleichungen ein. Er hat dieselben
über viele ausseramerikanische Sprachen ausgedehnt, und hält die Haiti-
ner für peksgischen Ursprungs.— Die 38 Worte der westlichen Dialekte von
Cuba, Jamaica und den Lucayos und die 50 aus den östlichen Dialekten
der grossen Antillen und der Eyeri der kleinen fügen wir nach Rafines«
que's Zusammenstellung an.
Digitized by
Google
Taiao.
315
clava militaris — maoana A. ma-
chanaO. (macana: Daricn et mul-
tae linguae, macahui: Mexic).
coelotn ; — turei M,, coaiba R.,
ubec Ey.
coeruleiw, violaceus — tun na; qui-
b«y> guei in dial.
collis — huibo M.
eorbis, sporla — hava G.
culler — henequen.
caprum — taob C.
aurichalcum — hobin M.
noj) curo, sine cura — macabucaM.
cymba — canoa A. (kSn: Teuto-
nice, cahani : Alna, canahua, ca-
nabir: Galibi; guyon: Guaneh.
daerooo (angelus?) — zerai, ze-
mes, ehernes.
daemon malus, malum — luyra M.
mabuya Ey., GaKbi.
deus — jovana 0., yoeahuna R.
M. (aehaman, ahiean : Guanch.;
yaho: Apalachi; yahuagon: Hu-
ron ; toakon : Osage ; conome: Ya-
rura; cu, cayum: Maya).
dies — d).
dominus — taino, mato.
— ; massier — guama.
dorou8 — boa, bohio A. boi R.
canei Munoz. lunohoko Ey. M.
(bohio : Apalachi; buhio, na, otoeh :
Mayajbaua: Galibi; bahi:Aruao;hu-
aehi : Peru; oca : Tupi; ba: Mizleca;
pohos: Tao; chaho: Tarasca).
duo, seeondus — bem?
dux, priooeps, dominus — guama
M. (amo: Choco; aban: Maya;
hamon: Allantid. ).
edere, comere — imas, mani A.
ego, meum — ni, n\ mi, m\
ejus, is, Ule -*- li.
esse — tei, ei.
est, id est etc. — zi, el, ert.
ens — bei, beira.
exercitus, bellum — guazavara G.,
huetu Ey.
femina, uxor — inuya, hita, ili,
bibi, inara, liani, churon Ey. (ui-
ta: Gora; tilua: Mexic.; nualitu:
Sativa; esena: Moxa; tiguy:
Muyzca; tinio: Maypure; yate:
Mocobi; nikib: Atakapas; zina
(puella): Olhomi; wanita: Uchi;
iras: Gumana; ira: Goyba: nia:
Apalachi.
ßlia — rahen Ey.
filius — el, rabu Ey.
ßtam — hicoM.j(hilo, pila: Maya).
finis, cauda — yarima M.
flos — ana A. (dani: Olhomi).
fluvius, rivus, fluetus maris, dilu»
vium — niquen, neguin, zini-
quin , cuhen , agaa in Cuba.
(wuinic: Aruac; necua: Yarura;
uchi: Ghaclah).
fons — coa, maca, mini,
forlis — carib.
frator — guatiao H. (layo : Polynesia).
frigidus — ymizui R.
fruclus — guauanas Ac.
fruetu plenus — co.
funis, chorda — cabuya G.
gemma, nummus — aguacat 0.
homo, horaines, mas, marilus, gen-
les — hito, guani, cari R., ma-
gua G.
homines, genles, viri — chivi, ibar
M.; cabres Ey.
hortus, amoenus, gaudium — coai
R„ chali Ey.
hostis — anaki 0., akani Ey. (ana-
kirn: Aramic)
idolon — zemi, zemes, ehernes,
ignis — cuyo M. , cuxo Humb.
(icurLule; eguza: Saliva; yueu:
Moxa; culha: Chili; cuja, coia:
Malali; cuati : Sapibocona; haa:
Taruma).
in, inlra, inlus — hiqui in Cuba:
Lael. ; nacan C.
infans, progenies, gens— el, ili,
guaili R.
inflnitum — rapila, apito, virila R.
M. 0. (nomen dei).
instrumenlum musicum — habao R.?
insula — caya, caic, caiz, caiques.
Digitized by
Google
«16
Taino.
invisftilis — guiraazoa, zuiroaco,
quinazona R. M. 0. (nomen dei).
iraiua - — zynato M.
is, ille, illud, Uli — gua (arliculus
indicalivus) , i, hi, hin, zini, li.
jusculum, ooctus — calalu.
labor, opus — boria.
laboralor, servus, mancipium — na-
bor, anaboria, naborili.
lac — loaR. (leih: Celuc, iit: Sa-
xon.).
lacus -— haguai.
lapis, saxum — - sriba»
lapidosus, saxoaus — zibao.
latus, pars, ex parte — nara R.
leelus penailis — amaca A., aona-
zas L.; barbacoaH.; nehera, «e-
kera in dial, (eamata: Peru; aata-
ca, akat: Galibi, amaca: Yaoy).
ligoum, a/bor — maca, mapu A„
butos Ac; maica, chimala Dial.
(caa: Tupi, Mbaya; kag: Ataka-
pas; canch: Nalcbez; manga:
Adaiz; aca: Peru).
locus — guara R. (coara: TupiJ.
lumen, spleodor — tureigna M.
luna — - maroyo R., marohus 0.,
mona, kati Ey. (wanehu: Wa-
rau).
magnus, crassus, largus — ma,
magua, guama A. (ma: Apaia-
ehi; manaho: Othoroi; gua: Mat-
ches; guazu: Guarani).
mamma, ubera — loa R.
inaler — maroa M.
mare — bagua V.; balahua Ey.
(cagtia: Salivi; gua: Tupi?).
roedicua — bofci G.
melallum , durus — nin , guanin
C, hobin M.
miles — vara*
mitis, benignus, mansua — malum
M., boniatum 0.
montes, regio monlana, aapera —
tihui, huibo, baino, zibao, hayti.
roortuus, Spiritus, speclrum — opia,
opoyem, goeiz.
movens — mana.
muitum, nmlti — tocbeta M.
musica, slrepitus — habao, gia-
huba.
mundus — qtreya, ocon R. AI.
nebulosus — furzidi Herr.
non, nihil, male — mayana, maca
M (ma, malar: Maya, mana:
Peru, mani: Poconcbi).
nosse, scke, seien Ua — guarecoM.
nunc, hodie — 4i.
nux, putamen — zibayo M. (zifca
= lapis).
occasus soJis— secaya. (surya
Saoscril).
oculus — - m 0. (coai: Gahiri).
(alssi: Taruroa; cuai: Aruac).
oainis, e — qujs R. AI.; xua 0*
omnipolens — Hella R. siela (no-
roon dei).
opulentus, dives, divitiae — duchi
Munoz, duyhzi Mn duhos G.
panie -*• cazabi, cazavi A. ; «iac,
tnaru in Dial. (coaque: Chili;
caneu : Peru ; pasca : ApaJachi ;
maru: Zingani).
panis assatus — xauxau G. ; akas C
paradisus — eoyaba, coaibai R. Herr.
parvus, minulus, nihil, inaecUin) —
nigua; nianti Ey. (chigua: Da-
rier; enchique: Yaoy).
paier — ahta, baia R. * vara, ba-
ba Ey.
pax, quies, quielus — teka M.
peregrinalor — umakua Ey.
peregrinus — cbapetoo A*. ? Gua-
ehinango I>iaz In Cnba.
pBua, luaua pilorum — batos M.
potio e granis naaidis — ohieha A.
(chica: Peru; chicha ; Chili ; hui-
cü: GaUbi).
pontifex — buhui-liho A.
prata — zavana, zabaua A.
purpureum — ragui, aniqua M.
qui, quae, quod — hiqtii Lael.
rales — balza A.? (hispankse).
regulus — cazic, caciqne , caeiqui,
caxicas, eaaiche (pronunoiaüoBe
di versa)«
Digitized by
Google
Tftiitd.
317
reeesaue, loous — liba (iüva: Topi).
remus — pagaya, pages, nae M.
rilos, cerimoru* — reili (arilin:
Aruac).
ruber — riz: Dia«,
unguis — moinaly Ey-
aacer , saerum — auc M. , yac G.,
guaca R. (aca, huaoa: Peru,
huacan: Cora, hualic: Huaxteca).
aaeerdos — bohho, baulio, buhui,
bohique, behique, boilion, bouiti,
buulio, boyeto (diversorum ecrip-
lorura).
iacculus, burea — oucaio, xucalo.
(poeaa: Poeobolan; ooaouro:*
Mohigao; eoechmz: Mexioa*).
aeariatinaa — pu , bu.
senex, velus — ua, boh, be, bohi-
(o, bobiqoe A. «ata maximue —
nenechiii R.
sie, 8aoe (affirmauvum) ~ ha
(hea Afrio. Atlant; haa: Otoma-
oof Olhorei, Cumanehi; baha:
Apalacbi; oyah: Ozage; ahi:
Cado; yaaay: Aruac.
aidus, siella — starei M. (strica,
tirko Galibi, Tamanaoo, Oloma-
ca ei aliarum gentiuai in Guja-
na. chirica: Yaoy, silico: fietoy,
ergrai: Abipon, setere Patagon),
sol — boinial, binthailel, kachi:
Ey. coof. -cazic
splendidus — lurcigna M.
apiritaa, aoima, speclram — goefc,
opoyem Ey. (goz: Vilela).
sum — dacha M.
aume, cape ~~ chuo C, chugue
Her. (huyoa: Aztek; ohea: Ta-
rasca). Conf. : caacer.
aupra — ubek Ey.
syWa -*~ areabulos Ac.
tefts — gua (artieulus demofialrativus.)
tempestas, furia — furacaneM. hu-
raeahe G., urogan Ey.
templum, sacellum — cu Acosla;
Izia (Izia, cu (deus) : Maya, Chon-
tal, Mexican).
terra, conlinens et insula — java,
khaya, «ayos, hay» guaca. (k*-
ü: Guianau; hota: War au),
thron um -w duohi Monoz.
tinünabulum — maraoa (maraca:
Tupi; tamaraca: Aruac; nrnlacd:
Apalachi).
Urea, terlius — abera?
tu, tuum — ti', te.
tugurium, domu6 — boharque Mu-
nos, canei G., tuhonoco Ey.
unus, primu8, solura, onice — * ata
alu Mi (*la : Muysca , hatun :
Peru, carata: Sapibocoafe)r
urbs, domus — bobk>.
ventus (vel aer) — banne* M.
(aeale: Bora, eheeai Mex»).
vermis — cusi.
vestimenlum — < coebio W. R. ; y*-
guas Herr, (cuays: Gfclibi; pon-
cho: Chili),
vesüt — yaguaa Herr.
viridis -*• huarahua, ^uaragua Laet.
vita — bi G.
avis — bogtael R.;» ipis: Cuba
( gualpa : Peru ; eoxoi : Huasfteca ) .
avis phoenicopterus — ipiriaDiaa in
Cuba.
phasianus{erax?) — babiayasHer.
Cuba.
Cancer, (nca) — taracota?
canis — euchis, gochis, aloo (chi-
chi, alco: Mex., ehegua: Chiti,
eule: Lule, ateo: Peru),
concha — - guey C, cohob 0.
orocodilua — Cayman,
culex — - jejen M,
dasyproeta — aguli , aguohi, huti,
ulia, culi R. A.quaüior speciea:
maxima: hulit, minima: mohuy;
chemi, cori. Cfr. saraguchi: Ae-
gypl. , cuyes : Quito, coy : Huaa-
teca. cuya: Peru, curuc: Tayro-
nas. quinaris : Cauoa).
dasypus — alatu E.
didelphys ( opossum) — tona R.
elater noctilueus — cocuyo, cu-
cuyo, locuyo, cueuix; zievas in
Lucayis.
Digitized by
Google
318
Tainö.
formica (pismires) — coraexon R.?
lacerla -— guana, iguana A. , yua-
nas Herr, (leguan: Aruac, juga-
na: Cumana; aguana: Guinea,
jaganda: Congo).
manatus — manati A.
musca — cocuyo, cuinix, zievas.
piscis — ican, guaycan Munoz.
psillaous — paraca, maca: Cuba,
Aruac.
rana — lofc G.
remora (piscis) — reveo H. ram-
bos Ac%, remora G.
serpens — boba in Boriqueft (boia:
Tupi; eoa: Mexic.).
squalus (piscis) — teburaO., libu-
ron Ac.
atts (dicotyles) et pecari — zaino
scuna Ac. (tayasu: Tupi, iagua-
zen: Guanch.).
testudo — icota G.t icoiea Humb.,
cabini M. (cotoa: Cumana).
achras cainito — cainito.
agave «— maguey, magheih H.
ananassa — boniaraa G. fanpolo-
mi Ey.
anona — guanavan H.
arachis bypogaea — mani.
bixa orellana — bixa G., achioloH.
bulbus, cepa — cabaicos R. , ma-
coanes M.
balatas edulis — batalas.
calamus, arundo, maranta — yaru-
ma Her. (uaruinä: Tupi).
capsicum (acre, vellioans) — axi,
aji, ages (axi: Cumana).
cbrysobalanus ~~ hicaco. .
Cucurbita — h/ibuera M. 0. Munoz.
(higucra hispaaice = opuntia
luna).
dioseoreae radix — niames, ämes,
m'ames.
fungus — yegan, guiyegan R.
gossypium — mapu Ey.; zeiba A.
(ßombax) (eosib: Arabw. vet;
kipi, kapas: Sanscril).
guayacum officinale — guayac,
guayacan H., guacum 0.
heliconia — bihao.
clusia alba? hymenaem? — copal
G. H.
coccoloba pubescens? — copei 0.
indigo — digo R.
lycopersicum (lomate) — lomatesG.
mandiooca (dulois) — boniata 0.,
yuoo M.
yucca gloriosa? — yuca Ey.
ocimimi — zochen R.
mammea americana — mamey M.
mülum — panyckeM. (?panicom).
musa paradisiaca — banana H.;
camoie G.
palma — yagu« Ol", eaieo Ey.
pastin aca — guaieros M.
pimento — pyman, pimienla: Maya.
paidium guayata (pomifemm« pyri-
ferum) — guayava, guaxaba M.,
guava, guaiva, guyaba.
arbor cedro similis, podocarpus? —
cauvana G.
rhizophora mangle — mangle H.
sannen tum, liana — bejuco M., bi-
xuco, bexucum 0.
spondias hobo — xobos R.
swietenia — mahogani H. cahoba.
theobroma cacao — cacao A. vide
mexic.
tubulus labacinus — tobaco AL (baj-
cana: Caraibi).
tabacum — cohiba 0., cogioba R.,
cohoba M. (dokhan: Arabice,
tuhica: Nuba).
zea mays — > mahiz, mayz A. (mai-
za: Bask; raas: Nepal, Congo;
maiz: Turan; Jiazez: Apaiachi;
iziz: Huasteca; zara: Peru; ya-
sit: Cora; umita: Chile).
Digitized by
Google
Taino.
319
Dialecti in occidente insularum Cuba, Jamaica et in
Lucayis *).
lorom — nucay C. L.
deus — yocahuna, guama-coti, gua-
ma-oxocoti C.
domus — bohio C.
ens supremura — atlabex G.
fluvioß — agua C.
foos — mini L.
insula — caya L., cayo 0., caic J.
intra, in — hiqui, nacan G.
lignum — maica J.
nobilis — to, malo G.
panis — zabi C*
peregrinus — guachinango G.
princeps, domiuus — guami B.
regulus — caxicus C.
ruber — ris C.
sacculus, bursa — cucato J.
sacerdos — behique, bohique G. L.
spirilus, 8pectrum — dupi J.
terra, regio — katos L., xai £, oa-
can, guaca G.
vita — bi C. L
canis — alco C.
concha — cohobas C.
crax (avis) — babiayas C.
crocodilis — cayaman C.
dasyprocla — usias, hutte, quina*
xes C, hulia L.
e laier noctilucus — oocuyos G.v
zievas L.
perdrix — lizas G. (Ocampo).
psillacus — maxa C., macan J.
remora — reves C.
vermis — cusi J.
vermis (curculio palmarum) — *
piojo J. (?).
dioscoreae radix — mames G.
guajacum officinale — guacum G.
opUQlia (caclus) — tuna G.
podocarpus — cauvana G.
theobroma cacao — cacao G.
9ea mays — maysi G.
coccoloba uvifera (uveros C. his-
panice) — copei.
Dialecti orientalis insnlae Boriquen et insularum caraibi-
carum **).
angelus — chemin; aogeli — che-
mignum £.
avus — narguti E.
bellum • — nihuelu £.
coelum, supra, superne — ubec E.
cor — nanichi E.
cymba — piraguas B.; canoa, pa-
ges E.
daemon malus — mabuya E.
deus — jocana, guama nomooon B.
domus, tugurium — luhonoco E.
femina — inaru E.; feminae —
inuyum E.
filia — raher* E.
filius — rabu E.
gens, populus -- ibas B. cabiesE.
*) C = Cuba, nach Columbus, Acosta, Herrera, Diaz, Laet, Munoz. J = Ja-
maica, nach Columbus, Garcia, Gomara. L = Lucayas, nach Columbus,
. Oviedo, Acosta cte.
•*) B = Boriquen (Puerto Rico), bei Herrera, Acosta etc. E =r Dialekt der
Weiber der Caraiben, fast ganz verschieden von dem der Männer nach
Rochefort u. s. w.
Digitized by
Google
3»
Oyamli.
horlus — chali E.
hoste — akani E.
is — ni, ri\
lectus — neckera E.
lignum, arbor, arcus — chimala E.
luna — mona, kalt E.
mare — balana E»
mas, vir — eyeri E.
maier — tribi, uuou-churon E.
nebulosus — furzidi ß.
nobilis — ditayno R.
nunwHß* gemua — agucaL
panis — maru E.
parvus — nianli E.
palet t— baba, nueu-cbili E.
purpureus — po E.
sacerdos — boyez E.
sangui* — moinalu E.
serpens — boba B.
servus, mancipium — labuyn E.
sol — kachi, cochi E.;
sus — saine B.
Spiritus, speclrum — opoyem E.
lempeslas — urogan E.
terra, insula — kati £.; ca, ay B.
uxor — liaoi E.
vialor — uinckua E.
vir, eyeri E. ; viri eyerium St
bombai ceiba — zeyba B.
cocos (palma) — eoquiUas B. (?)
hippomane mancinella — - maaza»
oila B,
guayacum . offieinale — guage B.
musa paradisiaca — earaois E»
palma — caico.
swielenia mahagoni — maga B.
violaT — quibey.
OYAMBI*>
accendere — amoini.
acus — cacoussa.
aogrolus, a, um- -^- ikaraw.
aetniops — tnecrou, necrou (negfo
porl. ).
ala — ipepokang.
albus, a, um — * sing,
aüigare, affigere — ovonkouale*
alias, a, um — ipoko.
amare —• erartou.
amicus. socius — semou, iy«, ale-
wawa.
amila — pipi.
aahefcare — * ^mottng.
animosus, audax — nokiye'ye.
apportare — eroule.
aqua — ih.
arbx>r — iwira\
arcus — paira.
avunculus — pai.
assare, lorrere — ennile.
eures — fiami, inami.
baculus — epouilou.
barba — eacouara, eaconawa.
— in menlo — cratoubape-piraba»
~ i« labio •**- oemeraba.
bene — naycoye*
bonus, a, um — icato».
bullire, fervere — emonmoye.
calcaneus, calx — epouita.
•) In den südlichen Grenzgegenden der französischen Guyana, an den Quellen
des OyapockT Jari u. s. w. *- Adam de Bsutc und Ferre in BnM. de la
, See. de Geog». 1834. 107 und Leprieur, ibidem 225. — Ein äealich rei-
ner Dialekt des nördlichen Tupi.
Digitized by
Google
Oyamhj.
321
capilli — apira.
caput — eacang.
carbo — tata-rapoing.
cauda — waya.
chorda aroua — ourapama.
clava — cawaropa.
colligere — eoupite.
coUwm — > oooroukawa.
confringere — eöuka.
consobrina — cacagne.
consobrinus — taTro.
conlenlus, a, um — erourou.
coquere — oyippe, oyouppe.
cras — coye\ covi.
crales pro exprimenda radice man-
dioccae (upiti: Tupi) *— tapici.
cymba — igara.'
wilter tonsorius — nawaye (na-
valHa: port.).
currere — eniane.
cutis — pirera.
dare — hemeheng.
debere — naponme.
decootum «eae «*— houhi.
deglubere — cpirok.
denies — erai.
deplumare — eäwat.
digiti — epoua.
— pedis — epouia.
discus — parapt.
dormjre — okette.
dorsum — eape, tappe,
dum, postea — courmoo, coromou.
ebrius, e — wawej>ore.
edere, comere — eyemiyon.
ensis — safere (gaNice).
fames — amouaem.
farina mandioccae — meyou.
febris — carayeu, carayou.
femina — nimene.
femoralia — siröa, chirolleS.
femur, crus — evakoua, etapo.
filia — nimenu
Andere — icoka, eoka.
fluvius — euyee, ih£e.
fraler — eröi.
fron», fronlis - erouwape.
fumum labaci haurire — emottook.
genae — eroba, eraya.
genu — - enepouissame, enen^pou-
ang.
globuli sdopetarii — pirato wassou.
— vilrei — mohira.
gracilis, e — ek6i.
grando plumbea — pirato miri.
habilis, e; aptus, a, um — omou-
nian.
bamus — pina.
heri — coue\
humeruB — erlbapoui.
hydria — » macoua.
ignis — lata.
imbecillis, e — nokouwaye.
indusium — tilou.
ineplus — necacoye, nocacoye.
infans — yawira.
in tuen, speclare — emae*a.
ira — aymouroume.
ire pescalum — iae iapi naeti.
j urgare — jawon.
labia — ireme, erembe.
labor, opus — morico.
lassus, a, um — eraoupape.
lavare — ecouloug.
leclus pensilis — tya, tia.
lignum — ewtrapoko.
— cremiale — '- eiboura.
lingua — cincou.
longus, a, um — ipokamoi.
luna — yäe\
maxier, a, um — ocining.
magnus, a, um — lourou.
malleolus — eperena.
malus,, a, um — .nlcatou;
mamma — assoussous.
mane, lempus malutinam — oy*iwe\
man us — epapoui.
matureseere — ipirang.
mel — eira.
menlum — erediba.
meridies — avicateu.
mons — iwilira.
monslrare — onpia mou-em.
mori* — omanou.
morlarium — einaca, einoua.
mungere, emungere — eoulira,
41
Digitized by
Google
3£2
Qpunhü
mullum — jatfeew.
naaus — *■ inci.
nalare — eyayou.
nere, suere — • emoupwpouk.
nidus — wira.
niger, a, nm — epiou.
nou — - natu,
ooeulece — eyouka.
odi — naorewi.
oculi — erea.
oleum — jande, yiandi.
olla (canari) — louroua miasig.
os, oris — ecourou, owou,
os, ossis — canguera.
ovum — oupia»,
parvus, a, nm — miasig.
palus x— ipawa*
pect us — epocia.
pendere, stippen dere — moyassiko.
pes — epoucoupe.
phalangea ötyälorum — epouakang.
piger, a, um — niawari, yniawane.
pileus — camererou, cbapore.
pilus — haba» hava.
piscalor — gkouwa.
piscis — pira.
pislillum n^orlarü — eimoura,
pluere — amaiioul, okile.
pluvia — a manne,
pluma — ipepo.
posse — einoung.
prehendere — ekik, eiki,
profundus, a, um — japoua.
provocare — name, niame.
puor (parvus, maguus) — j^üira,
(counoumi, kirey).
pulvis pyrius -i couroupara.
pungere — fössok«, ,
rem us — epoucoita,
rivulus — taca, yarape, taearerew. ,
rixalor — ner£cassi.
rostrum — icic, incic
ruber, a, um — , pirang»
sabulum — issing.
8agitla — ourapara.
— petere — ejewa, ejiwoo.
sal — soalo, corey.
salve! — copeL
■ saxum — (acourou.
scamnum — apoca.
scamnum (pagata) — carouron
(yama(euk).
secare, soindece — acoussi.
securis — you, wiwu
semila, via — p£.
sencx velus : — lamoui, tamou,
lairi, lamoucbi».
sie, sane, recle -— Ihö.
sicera — cawaUata; paratem.
sidera — y&e-laia.
silis — eiwaie,
sol — cayarä.
sordidus, a, um — ökta»
sor.or — nianiat
speculum — warawa, warwa.
spina — * gniou. •
. sponsionem facere — $moum*au.
stnllu8 — yawetle.
supercilia — eropoukaraba.
sura — erelouma.
sylva caedua (abalifi) — eeco-
labacum — peJemma* macourey,
pelemmora.
lelum pyrium — mokawa.
lerere, conterere — eäpika» ekilik.
lexere — epowane.
libia — eroloumakang.
limidus, a, um — okiye«
lubulus fumarius — - peipo (pipa).
lugurium, domus — • oka.
tunica .— - lemoukourou.
umbilicus — epouew*.
unguis — epampe*
venator — oyoujka, iporang.
venler — eroue.
venlus -~ welou. .
vir — yo, teeo,
viridis, e — saheuk.
Numeri: 1 pessou.
2 mouepugue. r
3 mapour.
4 moypeale«
5 jateute.
bos — lapiroussou.
bradypils didatflylus — abicaye,
tnajj.
Digitized by
Google
OjattMl
bradipus Uidaclylus — ahi.
canis — yawar. , ■ : ■ j .
cervus — eoö, eassou/eoüafcsoü.
— simplicicomis — cariacou.
coelogenys p**a ~*-paca, .
dasyp*» — dapaehi.
dasyproola acuaohi— acömebi-waye.
— azarae — aoöttehi, acouci.
dicolyles — iailitau.
felis 009a ~— yawara* «aiüouchi.
— pardalia ••-♦*• mar.acftya-pDUcoUt
hydrochocrus capybae» ~+~ capivoira.
lulra brasiliensis — . ya/wakakgha.
mus — adoaya/
— raUus — anouyaou.
ateles paniscus — cöatfa. - u
simia callilhrix -t- cahi.
mycctes fuscus — akikou, akikew.
aus ~ tayaousing.
tapirus americanus — lapiira.
vesperlilio — anira.
ampelis carnifex — arawira.
— cotioga — * mtomiwara on-
name.
— cayana — erä»ttka.
warn — arapono.
caprimulgus — - wakirawa.
calbartes jola — ourouwou-piwa.
columba — picaöu*
colymbus — larara.
crax aleclor — mountou, mouitou.
cryplurus (major) — inamou.
— (minor) — soüi.
ihraeafcto» harpyia — wiratfu. -
eurypyga ( (murale) — kfcrßt.
hirundo — oura-singa.
gallus — massakara.
gallinae pullus — massacarä.
penelope cumanensis — coujouvi,
couyouvi.
— marail — maraye.
perdrix — oulou.
pipra rupicola — pedung.
psitlacus macao — arara.
psitlacus — courey.
psitiacus (conurus) — perichi.
jpscjphja anppilans — akami, iakami.
querqueduia — cawiriri.
linamus — moucoucawa.
lrochilus — perep6r<3wara.
boa ~ mohiou.
bdihcopa — yararaga.
crocodilus — yakare.
iguana -— waya markt,
(upinambis moakor ~ ikirwareu.
bufo -*— yo*rwaye.
rana — • oouia.
lesludo — yaotttfti, yawi.
apis — eirarouw*. '
bombus — manana.
cassida — niabi.
culex — nacioung, naeiou.
elsfer nodilueus — tttttfitaag.
formica — laracua.
ixode« — yaife^oughc,
musca — mcrou.
mulilla. — Uoya.
papilio **a- panama*
pompilus — montouk.
pulcx — touny.
— penetrant — tounne.
tabanus — maganga.
vespa — caba, cava.
arachis hypogaea — mondowi.
bambusa — cöurt^ouri.
banana (m»sa) — bacowe,
balatas cdulis — ictig.
bixae pigmentum — roucou.
bixa pingere ■«- ro^cwawg.
canna saccbarifori — acikarou (as-
sucar: port.).
capsicum frulescens — ikeing.
carica papaya — mahou.
dioscorcae radix — cara.
frulex gossypii — awamonian-iwira.
gossypium — - amoniou.
filum gossypinum — enimopoü.
jatropha manihot — manihoc.
palma mauritia — mirici, miriti.
sarmenlum (liana) — oussimo.
Digitized by
Google
324
9ÜKOT.
P A L I C ü R*).
aqua — om.
da mihi aquam — enonta oni.
angor, sollicilus sum — bononka
dini.
contentus sutn uxore mea — bara-
betkiou ronkakia.
non contentus sum trxore mea —
kantebek nonkaka onaga.
corrupturo est — r babouse.
bonus — kebeine.
bos — paca (hisp.)
credo — kata.
cymba — monho.
dabo tibi globulos vitreos — eaepa
karbilate.
andoles? angeris? soiticitus es? —
maba pika dini.
domus, tugurium — paitipin*
dornum meam peto — pinhouet pin.
femina — tanan.
gatlus — takarak.
ibo, volo ire — que p'rkele.
infans — caloandia.
leclus pensilis — aneyou.
luna — cairi.
mandiocca — oulate.
farina mandioccae — eouac.
multum — banekenafc.
mulli pisces — baneken aima ki.
habeo m«Uom sioerae — baneke
polalawin noroonc.
nolo edere — ana eske.
patera cucurbitina — tomaur.
tene pateram Uiam cucurbiünam —
apooi tomaur.
piscis — aima.
pone hie supra — ikene nola.
puer — makibmani.
quid est hoc? — marne.
remus — poolaite«
salve — aitene.
sidera parva — orapyoubouye.
aldebaran — awaori.
antares — acourr&
crux austrat» — leyebon.
fitellae a et ß centauri — tekempen.
orio'n (3 reges) — mahori.
plejades — tepessiri.
sidus „poulinicre" — coussoupou.
spica — ouroukama.
sol — - tamoye.
silio — arabouin.
vir, mas — walri (uara: Tupi).
*) Bulletin de la Soctete de Geographie, Ser. II. Vol. I. p. 228.
misch von Tamanaco, Galibi, Maoao, Amac, Uairaicd u. s. w.
EmGe-
Digitized by
Google
DIf TIOWAIRE «ALIBI
DICTIONARIIIM
gallice, latine et galibh
Digestum e libro:
Diclionnaire galibi, presenle sous deux formes, 1° commencant par le
mot francois, 2° par Ic mot galibi, precede d'un essai de Grammaire,
par M. D. L. S. a Paris 1763. 8°. (Suile de 1a Maison rustique de Cayenne.)
Auctum sermöne latino.
Digitized by LjOOQIC
- ' t ' • » »
Digitized by LjOOQIC
ttictionariam,
gallice — latine — galibi.
af ä cause de, pour, conlre —
ob, 'propier, causa, pro, contra —
boeö.
je suis bon a aaon fils — bene-
volus sum filio mev — aou
iroupa mourou boco.
je suis venu pour les galibis — -
veni pro galibis — oboui galibi
boco.
Jesus est fache conlre les me-
chans — Jesus hominibus rnalis
succenset — teleke Jesus yao-
uame boco.
a presenl, presen lernen l, l\ celle
heure — nunc, jam, hoc tem-
pore — ereuie.
au, dans ou dedans — in vel in-
tus — ta, taca.
au soleil — in sole — - hu-
eiu la.
a la pluic — in imbre — con-
nobo la.
ä la caze ou dans la caze — in
casa — aulo la vel auto taca.
aux, vers, eti, conlre, de — ad-
versus \ in, contra — bona*
je vais aux isles, vers les isles
proficiswr in insules, ad in-
sulas
— aou nisan oubaou bona.
ego ire insulae versus. —
veux - lu aller cn france ? - — visne
in Gallium proficisci? -t-\
more icheman france bona
tu velle galüa versus
nisan?
ire.
(man, cellc parlicule apres le
verbe iehe, vouloir, marque l'in-
lerrogalion. — particula man
post verbum iche, velle, sig-
nificat interrogalionem).
conlre une pierre — confra
lapidetn — loubou bQoa.
il a peur de ta robe, c'esl-a-
dire, pres, de la robe, conlre
ta robe — metum habet vestis
tuae,prope, juxta vestem tuqm
— yeLecari camieba bona,
absenl — absens — Qtianan, nis-
sen (nis6en= parli, profeclus.)
Remarquez qu'ils sous-enleodenl
souvent la premiere personnc
dans leurs discours, comme cn
cet exemple; raon pere n'y est
pas, il est absenl. 11s devroient
sexprimer ainsi :
aou, baba ouanan
mon pere absenl; inais ils
se conlcntenl de dire: baba
ouanan — anmadverte, saepe
Digitized by
Google
328
Diclionarium galibi. A.
intelägendam esse primam per-
sonam in colloquiis, ut ex gr. :
pater mens hie non est, übest.
quod illos hoc modo exprimere
putes: aou (mens) b*bsi(pater)
ouanan (absens est), solum-
modo exprimunt : baba ouanan.
achcler ou irailer — emere sive
agere — sibegali, cibcgali, set>e-
gali, sebegari.
je veux achcler un lil de colon
— volo emere factum xyUnum
— aou ice sibegali acado.
pour ne Pavoir pas aehele — dum
non ernennt — anabemapa.
adroit, je ne suis pas adroil — non
sum versutus — anabopa ipoeo.
afin que, pour — ut, ad — boia.
pour fuire aulre chose — ad
aliam fiteiendam rem — *
' amou coto bola
alius facere ad
äge, nous sommes egaux en age —
aequales sumus — anaiabouan.
agile , en furie — agitatus, furio-
sus — pofipe.
aiguilles — acus — cacousa.
ailleurs — alibi — atnoueö.
meüez mon lil ailleurs — lectum
meum alibi ponite —
amoueö Taro bali
alibi da tectus.
aimei" — amafe — cipouymai,1 si-
rica, ciponimd —
les Alles el les fem m es aimenl le
chrislaf bien clair el bien dur —
puellae fhninaeque amant cry-
stattum clarissimum et durisst-
mum ~ '
ouati pirilou lassieri
feminae cryslallum darum
pope eiponime
durum amare.
aif — a€r — cabonpino.
airain, cuivre, ou lailon — aes, cu-
prum, orichalcum — youaraplrou.
ateseltes — humeri — ei'aiari, eiatäri.
ajoupa, espece de case faite sur
le champ — reeeptaculum , casa
in agris aedificata — lapouy.
aller — ire — nisan.
je vais — eo — aou nisan, oussa.
j'ai ele — fui — aou penare
ego aliquam
nisan.
* ire.
j'irai* tantol aller, demain marcher
— stätim iturus sum, cras üu-
rus sum — alte nisan, coropo
nisan.- ....
je m'en vais — abeo — ao ce-
raba vel ao nissendo.
lorsqu'ils prennenl conge apres
leurs visiles : je m'en vais —
cum post salutationem disce-
dunl, dieunt: abeo — anole oua,
anole oüssa, oussa irounbo.
oü vas-lu? — quo tcndU? —
oTa MissanV
(la consonne M. marque la se-
conde personne — KL conto-
nans M. significat seeundam
personam).
vas-i'en — apage — - ilangue
v. ilang1 iroumbo.
vas par-la — itluc perge —
ouebo mossa v. ouebo moea.
vas-i'en de-lä — hinc discede
-*- ilan^aruH.
allons, partons — eßmiis, dbea-
mus — . cama v. cama*).
allons prier Dieu • — eamus ad
Deum adorandittn — caman
xerouban diosso
dicere deo
il c8l alle derriere — retro, postre-
musivit — acouloulanotacanilon.
je n'y ai pas 6le — nön adfin
— anetaöuapa tiei'am£.
il esl alle chercher de Peau —
discessit- aquam petiturus —
tounaic.
il est a!16 chercher du bois —
discessit lignatttrus — hueuele.
aller par mer — profiscisci per
mare — caraa parana.
Digitized by
Google
BicIiMarium gaübit A.
339
allumer du fcu *— incendere ig-
nem — ouaio bogue.
t^nk fitcere.
tller^, je dttie allere — perturba-
tio, pertorbatos sum — acouraeli,
nicoumeh.
»man ou matrice — matrix vel
Uterus — - mounay, mouet.
amt de l'bamma — amma ko-
mm» — acapo.
ami, cort4e4er6, allie — äfmcus,
fbederatus, socius — yamori.
Les francais sonl am» et con-
feder 69 des Galibm — Franco-
galä amici ac socii GaUborum
sunt— Francici iamori Galibis.
Francogalli amici Galibi.
(fteraarquez, que le verbe £tre
et les articles les, des ne
sont p**mt expnm6s — animad-
verte, articulum et verbum
esse non exprimi).
am», compere — armcus, farmümis
— banare.
arnilie — amicitia — • apooube, apo-
coüte.
je veux avoir ton amitte — • ami-
citiam tuam peto —
aou ice amore apoeubc.
ego veUe tum atmcüia.
(Le verbe avoir n'eti point tn
usage parrni eux — Verlnm
habere ab iis non Usurpator).
aneien, vieiHard — vetus,senex —
tamoeesj, am 00.
anges — angelt —
leeHneiri bourtouli.
animae famuH.
anknaux terrestrts — animatia ler-
restria — Ippete nonetnbo.
Qoe ce eoit nion animal ou mon
oiseau — - utinam hoc mimal
meum, haec avis mea esset —
Yegueme.
annee — annus — ■ airieco.
ansart, grand couteau sans pointe
— * mmgnus cutter sine cuspide —
atounban.
apostume — Ulcus , apostema —
icooourou, liconome.
apparlienl — est — abolemon,
aporeman.
oe qui appartienl ä quelqu'un —
quod est alicuius (proprium
alicuius) — ouonapo«
a qui esi cela? — cuius est hoc?
aftok ouonapo?
ce pain appartienl a mon pere
— hie panis est patris mei —
meiou baba abolemon.
panis pater est.
(Quaod on leur prend quelque
chose, et qu'ila la redemaodent,
ils diaent ~ si quid iis sumi-
tur, quod repetimt, dicere so-
lent — » aou örepali, (qui sig-
nifie: c'est a moi, cela m'appar-
tient — quod sigmficat, hoc
meum est).
appeller quelqu'un — nominare
aHquem — icoumaque, -icoumague.
eommenl t'appelles tu? — quo
nomine vocaris ? — otc le amore ?
comment s'appelle cela? — quo
nomine hoc vocatur ? — etete
ntoae vel ini?
apporler — • ufferre — amanique,
oeftebi, ameneque.
j'apporte du pain — panem af-
fer 0 «— meneiou si oiaean.
panis ego venio.
as-tu apparle du pain? — attu-
Mstine panem? —
meiou meueboai amore?
panis venisti tu
j'apporlerai du pain — panem
afferam — meiou seneUgue.
panis ego feram.
porle ce pain a la maisoo —
hunc panem domum fer —
meiou toura ta aUtaaque.
panis domus in ito.
je veux acheter des lila de Co-
lon? — volo emere lectos xy-
ünos? — aou ice eibegaü aca-
do amore?
42
Digitized by
Google
330
Diclionarium galibi. A.
je viendrai demain avec mon
pere, je t'en apporierai beau-
coup — venUtrn cras cum pa-
tre meo, äff er am tibi multum
— aou coropo noboui acono-
me baba, aou meneboui amorc
tapouime.
apporle-moi des poutes du ecrf,
des Ananas — affer mihi ca-
tulos cervi, arumas — aou
meneboui corotogo , eouchari,
an an als.
celui-lä t'en apportera — tue
tibi a/feret — moce meneboui
amore v e I moee caye.
apprendre — dkcere —
j'apprends — disco — secalissa.
tu apprends — discis — meca-
lissa.
il apprend — ducit — necalissa.
j'ai appris — didid — secalili.
tu as appris — didicisti — nie-
caliti
il a appris — (Hdicit — necaliti.
apres — posl — amani.
apres demain — perendie —
amani coropo, maoi coropo.
je viendrai apres- demain tes —
perendie huc vemam —
manicoropo noboui erebo.
perendie praesens hie.
apres que, indication du
temps fulur — cum quum
cum tempore futuro —
apres que tu aoraa menge —
cumcoenaveris — monoui poto.
arbre — arbor — vue vue.
va cueillir des acajoax aox ar-
bres — carpe anacardia ex
arboribus — inouet cipoti vue
vue.
arbrisseau de eoton — arbuscula
gossypina — maourou.
arc — arcus — ourapax, ouraba.
mon Als, donne moi mon arc —
mißt, da mihi arcum meum —
tigami ourapax Tare me.
fiüus arcus dare.
(comme si Ton disait: fila, don-
ne Tarc — vehtä nas dicere-
mus: fiH, da arcum — Le
prooom mon n'asl pas oxfwi-
mc : ils paurraiaiti cepaadant dire
aou (mon) ourapax (arc). A
l'egard de me, qui est apres le
verbe fare (doMer), c'esi une
particule qui n'a aueuna.signi-
fication, et qui ne aert que pour
l'elegance — Prmomen emm
meum non expressum est:
quamquam dici potest aou
(meum) ourapax (wcum). Por-
Hcula me past verbum tare
(dare) nihil signifteat, sed ele-
gantiae causa Usurpator).
argenl — argentum — ouraoura-
lou vel ourala.
arquebuse, fustl — tekm partum
r— aracabousa, arquabousa, raca-
bouchou.
arrefer, s*arreter — retinere , com-
morari — boucane.
arriver, aborder — advenire, ap-
pellere (navem) — natapoui
il est errive un canoi, un navire
a Geperou — Ceperi scapha,
navis advemt — Cepecou bo
canoa« naviota natapoui,
asseoir, s'aaseoir, assis <— ponere,
assidtre, positus — pöpeigne,
pepeigue, nopo.
asstetie a mettre la viande — pa-
tina, in qua carnem pmunt —
meloulou.
assomer — ocöäere — aibogaye,
chioue.
j'ai aujourd'hui asaamme un cecf
avec la massue — hodie cer-
vum olava oeeidi — eouchari aou
. chioo6 erague aconome boulou.
attaeher — affigere — apotea, yei-
moi, chimigue, chimuguer»
j'ai attaehd une epingle 4 ma
chemise — acum subueuiae
meae affixi — aoo cacouasa
chimigue camisa.
Digitized by
Google
Dictionartum galibi. A.
331
cette fomtitc a atlacbe toui pre-
sentement uoc epingte — haec
femina nunc ipsttm acum af-
fixit — ouali, crime, cacoussä
cbimigue.
(Les yarticules, celte, a, une,
ne sont pas exprimoes; c'esl
comme si Too disail: Femme
presenlement cpingle allacher
— particulae haec, una non
sunt expressae; veluti si di-
ceretur: femina nunc acum
affigere).
atlendre — exspectare — tece.
attendez a tantöt — exspecta
pauüsper — alte le ce.
N'aUends pas — ne exspectes —
aninaomokepa.
aube du jour, l'aurore — dilucu-
lum, aurora — emamory.
Levex voos, il est jour — - Sur-
gite, dies enim orta est —
(Les Galibis n'ont point de raols-
pour exprimer lever. Mais
quand il est joor, tis sc Ievenl,
en dissnt: il est jour, je
vais sous le carbet: Ema-
roori, tapoi la nisan. Biet,
en disant, que ta, apres le mot
la p o l, est ajoule sans necessito,
n'a sans doule pas reflecbi sur
la sigmficalion de cette parli
cule, qui peul avoir lieu dans
la phrase qu'il eile: — Galibi
verbum, quo exprimant sur-
gere, non habenl. Oumigitur
iüuxit, surgunt idque expri-
munt dicentes: illuxit, in
conclave meum eo: Erna-
mori, tapoita nisan. Biet,
qui dicit, particuUm ta verbo
tapoi addi necesse nm esse,
animo non complexus esse vi-
detur, quid significet haeepar-
ticula, cui locus est in ea, quam
commemorat, sententia:
Tapoi ta, au carbet.
conclave in.
aueun — ediquis — amoueon.
uujourd'hui -—hodie — erague, iraque.
je mangerai aujourd'hui du pois-
son et des oiseaux — edam
hodie pisces avesque —
aou erague olo, tonoro
ego hodie piscis, avis
amine.
edere.
aussi — etiam — raba, roba.
aotanl — totidem — enouara.
autre — aUus, a, um — amou.
est-ce un autre? — norme hie
idein est? — amoute eatoube-
ronan ?
autrefois, il y a longlemps — Olim,
multum jam temporis est — pe-
nare, capouroume, capouloume.
autrefois — antea, quondam —
caporon£.
j'ai vu autrefois un Indien avec
les Francais, qui elail grand et
gros — olim cum FrancogalHs
Indianum vidi, qui magnus
erat et crassus —
aou caporono sene Calina
ego olim videre lndianus
aconome Francici apotome
cum FrancogaUi magnus
apoto.
crassus.
(On voil par cette phrase, qu'ils
n'ont point de pronoms relatifs
qui, que; la conjunetion et
y est aussi supprimee — hac
sententia apparet, eos prono-
mine relativo, qui, quae,
quod carere; etiam cotyunc-
tio et hie omissa est)
avancer, aller vite — progredi, dto
ire — cochi, ticane.
cet homme va Ires-vfte — Mc vir
citissime it — oquili ticanä man.
avant, avant hier — nudius tertius
— manicoiare.
avaricieux — avarus, ay um —
amonbessou , amembe , amonbit,
amonbe, aimonke.
Digitized by
Google
332
Dictionarium gatibi» A. ß.
avec, de compagoie — cum (praep.)
aconome.
(Ils se servent aussi de marö
et de la parlicule k e a la fin
des mots pour exprimer avec —
utuntur etiam verbo marö et
in exitu verbi particula ke% ut
exprimant cum — Bibi marö,
avec sa mere — cum matre
sua.)
II a Mette les ennemis avec ses
fleches — hostet vutntravit sa-
gittis suis — nioui eiloio bleö-
uake.
aviron — remus — aboucouila.
babioles de cuivre, bagatelles —
crepundia cuprea, rmnuüae —
caraeoulis.
baigner, se laver — lavare, lavari
— opi.
se baigner en quelque lieu —
lavari aUquo toco — opi bous-
saye.
noua allons nou8 baigner dans
la mer — eamus, ut in mari
lavemur — opi parana nisan
v. cama.
baille, donne — ioca, da — icco.
balle de mousquel — fflans ptum-
bea (e sclopeto mttenda) —
araoabouaaalano v. barou.
banane — musa paradisiaea —
palalana, paratanon, paranlana.
baue ou siege — scamnum vel
sella — monle.
bander, tendre — pandere, tendere
anabica.
(od arc ne bände pas — arcus
tuus non est intensus — ana-
bicapa ouraba.
barbe — barba — alasibo, lacibo.
bateau, pelit baieau — linier, na-
vicula — canoua.
balon — baculus — yabose.
beau, belle, ton — pulcher, dura,
chrum, bonus, a, um — coura-
me, courattcne^ iroupaconemsn.
beaueoup — multus, a, um — la-
pouime, aecoomouro.
bien, cela est biea — b&ie, hoc
bene se habet — emerlai.
tres-bien — optime — ouarlay-
man, aouerleman.
bient6t — mox — colomonolo.
Wanc — albus, a, um — tamoue,
tamoune, aboirike.
ble d'lnde — frumentum Indicum,
Zea Mays — aäoassy.
blesser — vuhterare — nioui.
bloc de bois, mdle en faeon d'esca-
beaa — truneus Hgneus, scabeM
instar — moulels, mouley.
blond ou roux — flavus, a, um
vel ruber, ra, rum — tavire.
boire •— bibere — sineri, ceneury.
donne a boire — praebe oä-
quid ad bibendwn — cooabo
v. couaboco.
(Cos roots sonl vraisetnblablenient
derives de Coui, qui signifiie
une lasse — haec verba sunt
verismUe derivaia de Coui,
quod sigiuficat patera9 pa
tella).
compere, j'ai soif, donne -moi a
boire — carissime, sitio, praebe
mihi aliquid ad bibendum —
banare, aou nicoumeli, sineri
amice ego sitio bibere
iare me.
da.
je ne boirai pas — non bibam
— aiabouroupa v. abouroupagon
ouitake.
bois — Hgmm — vaivai, vuevu6,
hitehue.
boisson, breuvage — potus, potio
— vicou, ouieou, ouocou, ouacou.
bon — bonuSj a, um — iroupa.
bon a manger — suavis ad
edendum — tipechine, libou-
chine.
Digitized by
Google
Dietiooariutn g*Ubi. B. C.
trea-bon — - perbonus — irou-
paman.
boojour — salve, sakreto — « you-
paquaye, yarigado.
bonnei, calotte — tegumenlum ca-
pitis ~ youmaliri.
bouean — /bci4sJwnahut)t-~cw\bo.
le cochon brule sur le bouean
— fw in /ö<*0 aduritur r~
poinga toupo cambo
sus in focus
chiquerique.
cremare.
boweaner, faire r6ür — infumare,
fingere ~ oaftiboasicourame, cam-
boroe, eemboae.
bouebe, la bouebe — 0$ , Otts —
embateri, empatok.
bouebon — obturamentum — eno-
boun.
boue, fange, vaze -~ lutum, coe-
mm, Hmus — aeourou.
ce petil Francak marche fori bien
dans la boue — Ate parvus
FrancogaUus per lutum bette
incedit —
tigami Franciei
parvus puer FrancogaUus
ocourou ta man nisan.
kUum in bene ire,
bouillie de Magnoc — puls mag-
niocca — caaeiri, embagnan.
bouillir — fervere — nimoceit, ti-
moca.
femme, va faire boutltir le pot —
femina fac bulHat oila —
apouüime, tourona timoca
femina oila bulHre
ilftngue.
L.
bourbeux, e*n bourbeuse — Umo-
svs, a, um, aqua Umosa — aoou-
roube man.
bouleilie — » lagena — mauta, mou-
routouaiou, mayela.
je veux boire a la bouleilie —
volo bibere e lagena — aou
ice aineri mouroutoualou.
bouiou, maaaue de boi« donl ils
ae serveal a la gnerere — clava
lignea, qua in belto utmtur —
boutou.
brae, le bras — brachium -+> ya-
boule, apori,
briaer — /rangere — nalauiboü,
nalatnbouli.
bruler — cremare — nioonroli,
chiquerique.
qui n'eal pa» bnWe — qui WH
est incensus — acopa.
bruB ou noir — fuscus, a, ym v.
mgery ra, rum — libourou,
C.
9a, la — hie, huCy ülic, iiluc —
enebo, monelo.
c'eal~la — iüic est — enebo,
cailloux — sikx — taupou.
callebasse — Cucurbita — - loulo»,
mayela«
calme en mer — tranquilHtas ma-
ris — polipe oua.
vagus non.
carapagne — ager, campus —
oujapo.
canari ou pol de lerrc — va* vel
oila ftcHHs — louma.
canne de sucre — arundo WCCha-
riflra — anassicourou.
eanon — tormentum bcUicum —
tirou.
canoi, pctU bateau — linier, na-
vicula — canaoua, coltiara*.
*ila apellent ausai de ce nom-la
la conatetlation du charriot —
hoc nomine etirnn sidus sep-
tentrionis vocant.
capilaine-general — äux, praefec*
tus — pololi - manaye f yapotoli,
apoto capitan*.
magnus.
*il8 ae servenl du mol eapagnol
capilan; c'eat comme s'ils di-
aaient groa eapitaine —
Digitized by
Google
S34
Diclionarium galibi. C.
utuntur verbo hispaniensi ca*
pitan, quo erprimant mag-
num ducem.
le capitata de lous les hommes,
de lous les anges — princeps
omnium hominum, onmium an-
gelorum — ibapporo booitou-
nou aiouboutouli issimeiri boui-
touli, roba.
captif — cqpHvus — ayatnouti.
eaqueter — garrire — orbana ele-
boque.
carbet, le carbet, lieu, oü ilt s'as-
semblent — concktve, locus con-
veniendi — laboui, lapoi.
cassave ou pain — farina vel pa-
nis — meiou v.' ereba.
cassave, qui n'eat pas brülee —
farina non adusta — meioe
acopa.
casser, roinpre — frangere, rum-
pere — natanbooty.
eaze — ca$a, tugurium — auto,
caza.
ceinlure ou cerceau — cingulus,
circuhis — escouty*
cela — hoc, istud — moc, moce,
monce, ini, yeri.
c'esl pour cela — hoc iddrco
est — eve ebepo.
cela est bien — bene est —
emerlay.
celui-la — ille — moce-caye.
c est cela — hoc est istud —
anoronibose lotin.
cela esl-il bon pour ce mal? —
hoccme ad ittud malum salu-
tare est? — ora bogue elombe.
cendres — cbtis — erono.
eerlainement — certo, profecto —
islarenay.
ehair — coro — ipooombo.
chaleur — ardor — assimberi.
chalumeau — calamus — cericoura.
champs — campt — ouiapo.
chandelle — lumen, lucerna —
oololeta, louli.
changer — mutare — ipetaqueme.
chanler — cantarc — erenry, itany.
chanvre — carmabis (film e foUis
BrvmeUaccarum) — coura, oua.
chapeau — püeus — «• sombraire.
sombrero (hisp.).
chapeau de paille pour danger —
piteus strammeus ad saltemdum
— apomatiri.
chatouiller — tUUtore — tetague-
tinay, tilaguerine.
chaud — fervidus, a, um — as-
simbei.
chaudiere — corüna, lebes, olia
— caoari, pol, marmite, toroua.
mels le pol au feu — oUam igni
admove — lorotta ouato ique.
chauffer, je eh a äffe le cul — /&*
vere , foveo amm — aa*eg*uea.
chausser — mauere — cossouy.
chaux, pierre a chaux — calxy la-
pis cakarius — amaipo.
chef, le chef ou la tele — prin-
ceps, dux vel caput — youpopo,
boppo, yais laet.
chemin — via — oroa.
chemin par terre — iter terre-
stre — mapo.
eheoir, lomber — labi, cadere —
nomaye*
chercher — petere — soubi, aoupi.
eherehe — pete — soupi.
que cherchez-vous? — quid pe-
titis — etebogue amore? v,
esle amore soubi?
va chercher — affer — amilangue.
va chercher du feu — pete ignem
— ouato amilangue-
cheveux — crines — ioocai ou
ioncay, ionc6 ou ioncay, yoncetli.
chez moi — domum meam, dam
meae — jecossa» aou ecoeaa.
je veux, que tu demeures ebez
moi — volo te dorn meae mar
nere — aou amorö aou ecotaa.
chiehe, vilain — avarus, sordidus
— amoube, amombc.
les Indiens disent que les Fran-
cis tont chiches, vtlams —
Digitized by
Google
DiclidnariiMn galibi. C
335
Jndiani (Mamty Francogaüos
esse avaros, sordidos — calina
segaltti Franciei araomb6.
chier -- cacare — mecaboureu,
veiabourou.
chiques, les chiques — pulex pe-
netrant — chico.
Chirurgien, mädecin — * chimrpus,
medicus — piaye.
va chercher le medecin — ar-
cesse medicum — piaye ami-
tangue»
choyer, se choyer, prendre garde
ä soi — observare, cavere, sibi
prospicere — raare, noraoi.
choux du pois — - brasska (cala-
dium) — laya touqoe joupou.
ciel — coeittm — eabou, cabo,
capou.
ciel oü les Yayes croient que
vorrt les ames de ceux qui onl
bien vecu — coetum quo Yayi
animas eorum putant venire,
qtä honeste vixerunt — eaupo.
cinq — qumque — atoneigne?
oielonai.
cizeaux — fbrfex — querici, gu-
erioi.
donne-moi des cizeaux , je veux
couper de la toile — da mihi
• /brficem, Unteum desecare volo
— guerici tar6 me aou ice ca-
mtsa etriquatc.
clair — clarus, a, um — tassaie-
ray, taisstery.
ctarte du jour — lux, dies — hu-
eio^rou»
clef de poHe — ciavis portae —
boutou boulourolipena , boulou
bouftouHpena.
clef du coffre — ctavis cisiae —
beuloubotiloulicassa.
donne-moi la clef du coffre —
da mihi ckmem dstae — bou-
(üubouiourolicassa Sare me,
cloux — clavus — assimoucou,
bootoubootouli.
allacher une planche avec un
, clou — asserem clavo affigere
— vu^vue chtmugud aconomc
, bovitoulKMUmiH.
coeur — cor — otali, ilopoupo.
coffre r-w/0 -«• arca, oassaXhisp.)
mels les bagalelles dans le coffre
— minutiös in cista pone —
caracouü eassa la.
minuHae cista in.
eoignee, hache — securis, ascia
— ouioui.
celle eoignee de fer esl forte —
haec securis ferrea est robusta
— ouioui sibarali polip£.
ool —- Collum — reimi,
cetle Indien ne a le eol courl —
haec Indiana breve coUum ha-
bet — moc calina reimi semine.
colere, fache — ira, iratus — la-
riquai, lerique.
cel Indien esl en colere • — hie
Jndianus iratus , est — moc
ealina terique,
la t mer est en colere — mßre
tumuUuosum est — parana te-
rique v. paranubo polipe.
coUier — . eollare, torques 7- co-
rouabet.
liene, m« fille, un collier de cri-
sial — tene, mea filia, torquem
chrystaUinam — mido ouali
corouabet pirilou« ,
colline — cottis — cassali.
combien — quantum, quot — ot'
v. ole, ele, otloro,
combien eles-vous — quot estis
. — enouara.
combien veux-tu vendre cela —
quanü hoc vendere vis? —
ele beteme monci (pour moce
vkissim — pro, moce).
combien veux-lu de cea ban.anes?
— quot vis harum ficorum? —
ete beteme plalaoa?
quot permutas ficorum.
comme, a la ressemblance de . . .
— ut, comparatus cum — ne-
ouara«
Digitized by
Google
da«
Dlction&rium galibi« C;
oet Indien es* comme (ou res-
semble) k un Francis — hie
Indianus ut FrmcoffaUus (vel
FirancogaUo simiHs) est — *
moc call na Prancicl neouara.
comme cela, de la softe — ita,
hoc modo — enouara, irouara.
comment — » quomodo — olele,
elele.
comment t'appellea-ui ? — quo
nomine vocarisl —
etel£ aroore? otete amore?
quomodo tu?
comment, quoi? — quid?— ote?
compagnie, de compagnie, cnsem»
ble — societas, in sociefate, una
&M — aeconome.
Kompagnon — sochts — aeeono,
aecononto.
compere, ami — bonus, anäcus*—
banare.
conserver — consertare — nomoy.
content — content** -^-aouerle.
e«-tu content? -- esne conten-
tus? — aouerle man?
conlre, contraire , pres — contra,
contrarius, prope — teigaba, reif*
begua.
tee Francais sont eoniraires aus
Gafibis — FrancogaUi con-
trarü tunt GattMs — Francici
reibegua Galibis,
corde — fknis — • tabou'ia ve4
anrvole, coronft, coura oua.
corne, une corne — cornu —
imeretipo.
corps, corps mort -*- corpus, CO-
daver — tiromosse.
c6te dn corps — costa corporis —
soropo.
j'ai la cot* rompue — Costa percus-
sussum — aousotopo natanbouti.
c6lc — latus, eris — yeoämi
de Tun et de Pautre c6l6 du
chemin — ex Mtroque totere
viae — y£ooim oma boco amou-
mam.
collon, arbrisseau qui le porte —
gosmfpium, gossgpü frute$ — ma-
OttfOU.
coude du bras — - cuöitus — apo-
irana.
coudre — ncre — satochey.
coup* oovp de pied — ictus, ictus
pedis — cbitouca.
conpc a botre — scuteüa ad po-
tandunl — eouay.
couper — secare, ampuiare —
cieote.
couper du pain , de la toile —
secare panem, linum — chi-
qoete.
couper du bot» — Hgmm cac-
dere — vitcvue cicote.
courir — cmrrere —
niesen le cossi, ftegaite, coci.
vre celeriter.
mon ftts oouH vite — flius
meusr celeriter currii — tiga-
mi, tegane coci.
cooronce, fache — ira meensus,
ireUus — tariqtie, terique.
eouroueer — irrüare — tarique,
terique.
oourt — brevis — semine.
couleau — cutter — maria, maya,
«wtia.
j*ai perdu mon couteiu — cuUrum
meum amisi — maria outaji.
j*ai oubtte mon couleau — cul-
tri mei non memmeram —
maria o nein 6.
couteau dont la pointe est du edle
du traBchant, (serpelte) — cut-
ter, cujus acies in cuspidem te-
flexam exü, {fakc vinitoria) —
übopingan maiia.
cousin — patruus, avuneubts —
bamoa, bamon.
mon cousin, viens a Ceperou
Toir le oapttaine — tni patrue,
i Ceperum ad visenäum du-
cem -^ bamon aene Ceperoubo
aene Yapotoli.
coutume, mode — comsuetudo,
mos ~* emtole.
Digitized by
Google
Dfclionariua* ^alibhC t).
337
aeat «a coulume, ~+,haec est
ejus consuetudo — emärero.
couvertuce d'uneeaze — tegumen-
ium casae — auiibjppe.,,
couverlUre da Kt, ~ Wie ^~, aca-
tibippo vct batibippcv
eouviir, — tepire — sawoui.
couvrir uno mai^on — tegere
domum — moigoaia aamoui.
le franc palmisle esl boa<«pour
couvrir lea malsona. — patma
calla ad domos tegendas apla
. esl ~ raaripa iroupa tooignaia
> saiuoui.
er&ckat* saiive ~ Sputum, sakva t
ealag». ...
craindre, avoir peur — timere,
metUm habere — lenarigue, le-
aariqtiien , leoariquä, lenarequien.
cribie — H cribrum - mana!6.
crker — eltmäre — * yieolay, wcole.
crieur — clamato? — * oicotay.
erislal — crystaUum « — pirikku.
lea fillea . et le» fcmme» aitnent
le erislal bieo clair et bien dur
- — ./Ufa* feminaeque amant
crystaUum cktrissimum ac du-
risswwm — ouali piritou
lassieri pope cipoftiaaÄ.
ifcrttö durus.
eroehu — r curtw < — ligonay , li-
goeoitt».
cel komme a lea pieda crochus
— äic Aomo pedes curvos ha-
bet — moc oquili ippupo ligo-
ooö4k
ecoire, on ne Ta pas cru. -*- ere-
ifere, »on ereditum ftf— »ataoui-
capaxoma.
croix, en forme de uro» — ärt&r,
m formam enteis — . paionebo.
cueftür — carpere *— aipoli, cipoli.
va oueillir des acejoux aux ar-
hroa. — carpe anäcardia ex
arboribus — mouel cipoli vue
vue.
cuilHer — platalea — >itoiipoi, ieil«
. pol, toopo*.
*(toupo 9ignifie aussi dessua
— toupo sigmficat etiam
supra).
cutf.uu peau — pelhs vel cutis —
opipo, epopo, opopo.
«mit. a souliers ^- Corium ad
caiceos fatiendos ~ raoraniui.
ou vre, faire cuire — coquere, co-
quendum curare — seiapouri,
sabouli, aiboulk.
cuire. du poisson — cöquere
piscem — olo ieommaqtre.
cuiainier, frieasseur — coguus —
cocque (htsp. ).
cuisse, la cuisae •— • femur — ei-
peti, ipili.
out, I* etil — podex — ineatin*
je le fpuelterai le eul, lu es we-
chant — podieem tuum cae-
dam , nam malignus e$ —
aou inesain macouali alie,
^o potf^a: eaedere statim
anioVe iroupa oua.
h< &0KW «on.
je chauffe le cul — arnm cak*
facto — • anse gouea.
daaa ou dedans — in vel intus —
ida, ta, taea..
debout — ereetvs, a, um — pore»
derneurer lä, debout — hie ma-
rtere, ereetum — por£ bonieane
enebo,
deceder, mourir — decedere, moti
— nirombouy» iromboui^ niraraboui»
deckaraer, decharne — macescere,
macer — ipuma, ipouma.
degouUer, oouler — desHllare, mä*
nare — anicota,
la cbandelle De degouUe pas —
lucerna non destiUat — colo-
U\fL anicol^ pana.
demain — cras — acoropo, co-
nopo, acolopo.
43
Digitized by
Google
338
BtelioiiariuA» gatibi. fcr
xtemander — petere, qwaerere —
ebequaqoe* etucaguq.
je te dema n de du pain ■*- peto
oft» te panem — aou. antore
roeiou ebieague.
jt te demaade de» Fraocais pour
attev ä la gtterre Uier mes en-
oemia — />^/o «r te Fron-
ce&älos, ut proftcisear m bel-
lum ad necandos kostet — •
Franeiei ice, aou*
FramogaUi velle epo
ajoenome ouatiitoe bogue
cum bellum faoere
rtoto sibogue.
hostet necare.
demeurer en qoelque litu -*~ A«»
Mtan* akque toco — piqüanatque,
nopo boucand ique.
«7«* habitetre locus.
deiü» — dtato — yere, yeri.
(yeri eigotfie quelque fois
cela — yeri sigmfieat non-
nunquam hoc).
depecher, se depeeaer -~ tfutto-
rar*, festmore — irauek
derober — fwrari — sapouy, mo-
name, nemoui.
qui a derobc le couleau? —
quis furatus est cultrum? —
anoc nemoui malia?
derriere, H est alle derriere — posle
ivit — acouloutano tiefe ailoo,
deacetrte — descensu» — yaap*,
neape, peabo.
cell« desoente est fort rode —
Äic descensus asperrhmts est —
peabo poßpe.
des quer <Tou vient qtfe — £t#»
primum, quid est quod — mall,
que.
deasous, au-deesont — tfl/ra —
oubino.
ao-destous de la tone — fo/fri
kmam — nöurto oubino.
dessus, au-dessus — super, smpra
— loüpo.
au-dessus du ciel , pur les ejeax
— supra coetüm, in cöelo —
oabou toupo.
detruire — dekre — acamarA.
ennemia qtfil faul perdre *—
hoste* qui sunt deiendi — ei-
loto acamare*
canari easse, perdu; rompu, de-
miit - oUa fr acta, perdita,
rupta, deleta — toum* aca-
tnare.
dem — du& — oaecdv, ooquo,
öOeo.
devtaer, caqoeter — fabuktr% gar-
rire — eoran£, orana.
dtable — dtöohts -** irodean,
youroucan, jeroucan, loupao* yo-
toean, trocan, aiapounau.
(par lee Galibis — 4p\td Gaü-
bos — hyoroca»; - par oeax
qui sont avant öms he tefree
— 4pt*ri tos qui in terris mm-
§is remoüs habHeml — anaanb ;
par les Cerattma — apud Ca-
raibos *— meboya; celui qu'ils
craigneul te p4w#, ei qui est se-
iet) eux un vrai mangeur d'ln-
diens — is, quem maxme H-
ment, et qm opimhme eorum
Jwdianos demrut — ehinai;
celui , avec leqeel Ha oroient
que levrs Pieyea oni le ptos
de relation — is quocmn
medieos eonkn maodme am-
ju*m* esse putmt — wat-
tippa).
le diable est raechant, il bat les
Indtene et il ne bat pas tot
fVancais — diaboh* maXffms
est, fundii Indianas, neu
FrancogcMos —
ieeüran irooee oa», ealine
diabotus böntts nen btäsm
maaowalt, Francici maeouaii
fxmdere Frmcogedä fimdere
oua.
mm.
«Ken — 4te« — tamount oaboo;
vielliard du ciel — senesc eoeä
Digitized by
Google
PicfoQftfiy«) gtlfti, D.
339
~ tamoaiasi cabo« djosso, la*,
raoucou.
dieu a feil Lc eiel. )a mer, les
poissons, le soleil, la lune, les
eloiles — deus creavit coelumy
terram, mare, piscts, sofern,
lunam , siellas — iamouasi ca-
bou itcapoui cabou, oono, pa-
rana, olo, veiou, nouna, sexica.
a dieu, je vou» »alue — salve,
salvere te jubeo — salua* sa-
lua». sarua* cerabado.
diligeoier, aller vil* — properare,
GÜO ire *— cochi, enochiquendo,
eoci.
va vüe chercher du feu — fac
eeteriter ignem pelas — oualo
coci amilaegue.
dioer — coenare <— er£bali.
dire — (Heere — laique me, cai-
qve ju«, segaliti.
utfon dil t- ntihi.dicwU — si-
gariti aoy.
dites-lui — rfirite #' — igalique.
je dirai — dicam — eegaliiague.
dis a la femme quelle fasse
promplement mpn A\i — die
femme Utae* ut xmfestim lec-
tum meum sternat —
cai%ueme aiaorä apouitime
dicere tua femina
coche aoM Acado sicauxamay.
ctio meus lectus facere.
les sauvages m'ont dit, que tu
eiais maUde — Indium mihi
dixerunt, te aegrotum fiässe —
li Indian sigariü aou amare ye-
lombe.
dim — decem, — oia batone.
doigU doigie, de la m*in — digitus,
digüi matws — oueiioucoboli,
amo, yamori.
celle Alle a les doig.1« Joags —
huec filia digüos habet langes —
ouali lamori mancipii,
fiüa digiti longi.
dofiner — dare — epena^n« yare.
donne — da —~ yeco. ,
4vnt)ß~n)oi — da mihi — amiaro.
doone-iaoj du pain — da mihi
panem — meiou iare.
je l'ai donne du pain — panem
tibi dedi — meiou sebegadi*
il m'a donne du, pain — panem
mihi dedit — meiou nemegadi,
donne-lui pu pain — da ei pa-
nem — meiou abegagu6. moc
coual.
(Co mol couat est une adjunc-
lion -— hoc vocabulum couat
est adjunetio).
mon compere, que me donnera-
lu pour une fleche? — caris-
sime, quid mihi dabis pro sa~
gitta ? —
banare, esle belle plioua.
amice quarUum permuta sagitta.
dormir — dormire — anagay, na-
negue, lemene.
je dors — dormio — aou na-
negue vel leinene,
j'ai dormi — dormivi —
aou anoimbo nanegue.
ego affatim dormire.
je veux dormir — volo dormire
-T- aou ice velooübe.
je n'avais pas dormi, qu'il 6lail jour
— non dormweram in lucem — -
o.uelou anicaboui pa
somnum dormivi non
lemamouu
prima luce.
dos — dorsum — icanare, caslubo.
les Feoimes porlenl du bois sur
le dois — feminae lignwn in
tergo portant —
ouali Sarai vuevu&
feminae portare lignum
caslubo.
dorsum.
douleur «r- dolor — alomb£, elombe,
yelon.
je suis malade, jVi de la dou-
leur — aegroius sum, dolore
afficior — ZQü elombe, yelombe.
ego dolor.
Digitized by
Google
340
Dicllonarlum galÄH. D. It.
j'ai du mal a la I6le — Caput mihi
dolet — ouboppo yelombc.
' caput aegrotum.
Taisselle mc fail mal — axilla mihi
dolet — eialari elombe.
axilla aegrota.
doux — dulds, e — tepochine.
dur — durus, a, um — lopp£,
pope.
E.
eau — aqua — touna.
eau bourbeuse — aqua limosa —
acoufou be man touna.
limus plenus vdlde aqua.
eau qui ne se laril ni ne s'ecoule
— aqua, quae neque siccatur,
neque movetur — abou mapo
man toüna.
eau de vie — sicera — brandouin,
brandevin.
gchaufiure — papula — tamoin.
ecouter, ecoule parier — audire,
audi dicentem — ouanancele.
ecrans, sur tesquels ils mangenl —
asseres (scamnum), quod etiam
pro mensa usurpant — aouaris
aouaris.
ecrire — scribere — anime»ro.
J'ecris — scribo — simero.
lu ecris — scribis — mimero.
il ecrit — scribit — nimero.
je n'ecris pas — non scribo —
animero pa vel animero pa oua.
tu ne Pccris pas? — nonne id
scribis? — animero pa man?
ecrouelles — struma — tpuomoin.
ecume — spuma — aco, acombo.
ccume de cc qui bout — spuma
qus rei, quae fervet — acombo
ourapo.
eloigner, eloigne — removere, re-
motus — lisse.
eqiplalre — emplastrum - enoboun.
(Ce mot signifie aussi uh bou-
chon — haec vox etiam obtu-
r amentum significat).
empörter, empörte — auferre, aufer
— amoüncoron.
encore — adkuc — amourouba,
amouroba.
cnfanl, jeune enfanl; pelit garcon,
— infans, infantuht*, parvutus —
pilanl, tigami, sibiou.
peitt garcon, 8i tu pl eures, je le
donnerai le fouel — pusitte
puer, si flebis, virga te cae-
dam — tigami, amore natarnoue
tourale alle macouali sebtflaguc.
enfers, Treu qu'ils supposent an
fohd de la terre, ou von lies ames
de ceux qui onl mal fait — 0r-
cus, quem tocum in intima terra
esse putanty quo anitnae impio-
rum veniant — soy.
enfle, gros — inflatus, crassus —
polo.
ton pied est enfli* — pe$ tuus
est tumidüs — toutacai abou-
bourouman. *
jVi la gorge enfl£e — guttur
mettm tumidum est —
aou enassari polo.
ego guttur tumidum.
enkrer — ebrium reddere — cner-
beyet, enerbcye, enerb£.
tu as beaucoup bü d'ea* de vie,
tu es tvre «*- multum sicerae
bibhti, ebrim es —
amor6 sinert ■ brandevin
tu bibtre siccrn
tapouime, enerb£ amore.
' multum ebrius tu.
ennetm — hostis — loto, itolo,
eitoto.
ennemi qu'ilfaut perdre — ko*
sHs qui delendus est — eitoto
acnmare\'
enseigner, dire, montrer — docere,
dicere, monstrare — segaKti.
entendre, ouir — audire, exaudire
— setey, cicouti , secotiti, ci-
gouli.
entends, ecoule — audi, an$*
cttlta — setey amorä.
Digitized by
Google
Dielionarwm gatifci. E.
3M
j*ai enlendu, j'ar 6co*te -*■ aw-
Äw, ausoultavi — aou selay.
entends-lo? — • audisne? — «
aroere cicouü?
je ne l'entends pas *— . te fwm
otttffo — anagoutipa.
lo nVndenls pas? — r no/tni öt*p
d&? — anatapa?
je n'ender.ts pas ->- tton audio
.angwnpa.
je n'eftlends pas,- je ne sais pas
— nan ifttetügo, nesofo — tou-
afopa, anagctatipa.
envoyer, il cnvoie — mttere,
mittit — aeo'iöeon.
epate— denws, a, um — aaaucipe.
epaule — kumerus *— amanta*
imotali.
epee — gladius — ousipara, an-
chipara, dachipara, sbubara.
j*ai lue un Paticur . avec uion
epee — oeddi PaHcurum gla-
dio meo — * aou Palicoura ehi-
ouc caebtpara gue,
(La parlicule gue est vraisem-
bl ablernen l ta meine que ke,
qui a ta ftn d'»n mot aignifie
avec — parüctüa gue ea-
dm esse vidtiurac ke, quae
verbo addita sigräftcat cum).
epine — sptotti -^ aoura queli.
tirer «ne epine der pred — spi-
nam e pede trahere — • aoura
queli cheqoc pouparo.
epingle* — acus-* acouaa^alloßerou.
eponge — spongia — anaaguira.
esclave — servus — tanron, amoli.
TaHa elait esttave du vieox sau-
vage Button, ennemi des Fran-
cais — Taute erat servus Jfo
mortis senis Indiani ei Fratuxfr
galHs inimici —
Talia penare amoli - tambussi
Tati* oHm strvm senex
• calina BimmV iloio
fnfHantis Biimn irnmicus
Francki
Franoogalä.
esprtt -•* Spiritus ^- isstmei'
les espriis — magna mgekia —
issimetri. '
um homme qur a de Tespril —
hämo ingemosus —
issiraei ke.
% spnHu* cum.
un homtne qui n'en a pas —
h&mo- ftö« ingemosus — *issi-
mei pa. . ■ ,
eatomae — stomabhus — itipobö-
rou, ipobou, iüpobourou.
el — et — raba.
el loi — et tu f^* amore raba.
elain — stannum — eourassoü.
etoile — Stella — serica, sirioco*.
♦(girieco signifie auesi une an-
nee — siricca etiam annum
significat).
elonner — obstupefacere — lena-
requien.
etron -** exerementum — ouate,
hwelo.
cel elroo pue, seni mauvais —
hoc exerementum pulet, male
Olet — moc huelo tegueVe*
F.
feee, visage — fades , vuUus —
yepoia, yepoiali, embalali.
. celle £lle a un beau visage —
haec pueUa habet fadem pul-
ehram — • mac ouali embalaJi
couramene.
facher — kritare — larique, l^fi-
que» ieleke.
Jesus est fache conlre les mechans
Jesus maus succenset —
VeJeke Jesus yaouau*e boco.
trasei Jesus maä contra.
facheux — nwosus, a, um — te-
riaAje, iropasua.
faim — fames — nicoumely,
avuir fainv — esurire — teiarou-
ania, tetarone.
laira — facere *— aeioapoui, bo-
gue, cbicassan, chicapoui.
Digitized by
Google
m
lUilioaariui* gaübi. F*
je fai* — - facto ^~ aou chieaasen.
tu. {aia — /5aww — amor6 *ni-
cassan.
j'ai fall — feci — aou cbwapoui.
je ferai — fackm — aou chi-
catague.
fais un lii — sterne teetufn —
aeado amioapouigue*
j'ai feit u* to -*- gtrvvi factum
— ano imbo miri acado.
va l'en faire du feto — discede
ad ignem incendendum — . ou-
alo opinpague.
va faire bouillir le pol — fac
butUat oüa — touroua tmo~
quatangue«
je o'ai pas fair* ~~ non feci —
anieaboui pa oua. -
c'est fail — hoc factum est —
abopotairo.
qui n'esl pas fait — quod tum
factum est -**» aoieabouiporo.
esl-ce de Ion fait — hoc fat-
tum est * te — aaikerepo ene.
n« fais pas cela — noh hoc fa-
cere — ouadei.
faire des pelits (en parlanl des
oiseaux) — edere fetus (in-
telUge de avibus) — animinga.
les oiseaux n'ont pas fait leora
petits '*— aves mn peperenmt
ptöös suos ' — toi (Mio aminga pa.
fange — httum — aecroeoü.
lernet — feminmtis, a, um —
oly, ouori.
femme -*- femtna *— apouitime,
ma femme — feminä mea —
ipreli, aou oli.
les femme« -j- femknae — oulian.
ma femme veut de la eassave —
fimina mea fkrtoam vutt —
aou oli eassoorou ic£.
fer — ferrum — efpartM, sibarali,
sibarari.
fäsaes — nates — tnessin.
feu — ignis — ouate.
un lison de fett *— -' torris —
ouato lopo.
ieuilles des arbrefl — faka orbo-
rum — - earombe-, obalombo.
fievre — * febris — acooleou.
figues du pays — ficus terrae —
aragverou.
fil, du fil — fitum — inimo, jaemo.
fiHe — filia, puslla -~ pouTouoe,
moi moi, ouali.
* eette fille est bell*, alle a les
cheveux noirs, le visage plein,
un peu long — haec pueüa
formosa est, crines habet ni-
gros, fadem pienam et.paulum
Umgarn —~ nnoc ouali coura-
men6, nioeö iooee nbourou, e«-
bataai apoio, anchiqae maoope.
ftls -~ fiHus — awwtfou,
fils d'amilie — ßius amiciHae —
iraoureu. tigami.
flamans — Beigas — Fiaroioga.
les oMvchandiaei das Flamans ne
vatent rie* ei eeMes das Fran-
caia aoat beilas — merces Bd-
garum viles, FrmcogaUorum
bunte sunt —
Fiaininga enekali iroupa oua,
Belgae merces bonae non
ice Fnürcta raba enekali
veUe GaMä et merces
iftaopa tapouio>e%
bonae multum*
fleebe — sagitta — püaaa, plia,
bleaua.
j'ai fail una flache de roaeau —
sUgittam ex anmäme feci — ■
plia ehicapoui coumaraoua.
flecher, pareer a «atipa de fleohes
— smgittam cenjieere , sa&tta
percutere — aibopiy«.
Aeur — flos *^ ehoirere,
fleuva — flwiUs — ypoliri.
flute — Hbia — aivaJiv
(fl«Me da 3 pieda q«ii u'a qu*uo
irou et paur eaaboualrare une
aatthe. Gkaqar flute n'a qu'un
Un, et Üa soni too/ovrs au
moins huil flu les et quelque
fois plus de ftmquaut« — tibia
Digitized by
Google
Dicltonarium galtbi. F. G,
913
tres pedes longa cum uno tarn-
tum foramme pro ore. Tibia
quaeque haket unum tcmtwn *&•
num eaeque tibiae semper &Mo
et nonnunguäm ampHus qmn-
quagmta sunt.)
tote, une aulre foia — tempvif, alio
tempore *— amoumete, amouoiflrco,
amouoiacone, amouoiacote, awou-
oiati.
quelque fois — nemunqupm
— * amouriaeo.
• aulre foie, H ya fong-temps —
otinty mtdtum temporis interi
jechm est -~ p««iarfc. -
forme, en forme de croix — forma,
in formam crusis — pat6nebo.
fort ou tres — vatde vel admo-
dum — man.
tres-fori — summopere — toppe
man.
fortewent, vfgoureuaemenl —
gravksime, vehemenHssme —
balipe.
fosse du col — lactma colli —
tssabenourou.
fou, fol — amens — totiarepan,
»oaarpon, touale.
fouel — virga, flagellum . -~- ma-
fcooalh macoaft.
fouetler — flageUart -*- makouali.
franc^ie, las francats ^ Franc*
gaüuSy a, um. Francogalli *—
Frfrneici.
les Frmeais »out sage» et pjoinl
enfana — ■ FrtmcogmUi sunt sa-
pkvties , non pueri — Francici
louare Francici pitam£ ou».
(II yi tieo de croirey que la
negaüon oua est sous-eritdndu
apres le mol touarti, qoi ne
differe qu'en une lettre de tou-
ald, qui aigtillc fou . — * est
cur creddmus negaüonem oua
esse intettigendam pest verbum
touare,, gmd una tantum
Htera distal a touale ;, quod
sigmficat dementem).
lea friocaift aont bona, ils reo
lenl 6lre amis des sauvages —
Francogalli sunt boni, lndkh
nis amici esse vohtnt -+*• «•
Francici irevpa, ealina
Francogatti boni • • Indiam
banarc ice; v ^
amici velte.
frere — /^ö/igr -*- bamen, heu^ay,
biou. ' - ■•! ,
frere atnv — /frofer nate -mqjor
■»— ensaryn, ensin.
pe*H frere — ftatercufus —
digami, tiganti.
beati-frere ~ *■ dtf&ifr — bamen,
haman.
fric»s*eor — coquus — cocque.
froid, avoir froM — fripidus, fri-
gere — lieomin&
fronl — frons, tts *— ipeii amori
cet enfanl a le front laige —
hie infans lahm firontem ha-
bet — moc ligami ibari lafo-
fruit — fruetus — eperi, eaperibo.
fumoe — fimus — » maitag«in^,
xmatoqutn^.
il y a de ta lümee, dea qu'il y
a du feu en ce lieu-14 — r fu-
•■ rot/* orietur, cum ilto loeo
■ t^nw incensus erit —
etiebo ouatoquihe, in afique
oualo erebe.
i^7»ir illuc.
fu8ilt moosquet — setopetum ,, tu-
bus igniwsmus — araeabousaa.
ftreil k battre k feu — chalybs
ad setntitias eüciendas — cay
cay, eoureneton.
fulaille, tonneau — dolium, cadus
— pipa (hisp.).
Öahbi, peuplea sau vages —Gakbi, In*
dianorum gens — Calin* (gaHn).
Digitized by
Google
m
DiiiioMwm gabbi. BV
je fai& — - facio «** aou chicasseo.
tu Dm« — /Sawis — « amor6 *ni-
cassan.
j'ai fail — feci ~~ aou cbwapoui.
je ferai — fltciim — aou shi-
calague.
fais un lil — sterne teetqm —
aeado amioapouigu&
j'ai feit un Ui -+- «fcwt tetfwro
— ano imbo miri acado.
va l'en faire da feto — discede
ad ignem ineendendum «— . oa-
ato opinpague.
va faire bouillir lc pol — fac
bulüat oüa -*»■ touroua ewo-
•qaatangue«
je o'ai pas fait ' ~~ tum feci —
' ameaboui pa ciua. -
c'est faii — hoc factum est —
abopotairo.
qui o'esl pas fail — quod tum
factum est <-** aweabouiporo.
esl-ce de Ion fail — hoc fac-
tum est * te — aailuerepo ene\
n« fais pas cela — noH hoc fa-
cere — ouadei.
faire des pelils (en parlanl des
oiseaux) — edere fetus (in-
telHge de avibus) — animinga.
les oiseaux n'onl pas fail leore
petits *— aves non peperenmt
pWöS suos — tolono sminga pa.
fange — httum — aeoatoü.
femelte — feminmm, a> um —
oly, ouori.
f emme -•*— fermna ^— apomtime«
ma femme — feminä mea —
ipre*i, aou oli.
les femme« **. fembme — oulian.
ma femme veul de la eassave —
femina mea fttrinam vult —
aou oli eassoorou ic£.
fer — ferrum — eiparaW» sibarati,
sibarari.
fasse* — nates — -niessin.
feu — ignis — outfo.
un üson de feu *— torris — «-
oualo lopo.
feuilles des arbres -r feüa arbo-
rum — ' earombe-, obalombo.
fievre ~ febris — aeeoleou.
figues du pays — ficus terrae —
megverou.
fil, du fil — füum — inioio, tjfcemo.
fiile — fitia, puella ~+ pourouae,
moi moi, ouali.
* eette fille asl bellt, eile a les
cheveux noirs, le visage pleio,
un peu long — haec pueüa
formesa est, ermes habet ni-
gros, fadem pietum eUpauhtm
Umgarn — moc ouali coura-
men6, moc6 iooee tibomou, e«-
batsü apoio, enchiqn« matueipe*
ftls — fiHus -~ fftMtfOlk
fils d'amitie — fiäus amicUiuc —
iraoureu; ligami.
flamans — Beigas — Fiamioga.
les roavchandiBet des Flamans ne
vatent rie« el eaMes des Fran-
cs sont belies — merces Bei-
garum vüee, Frmcogaitorum
bonme sunt —
Fiaminga enekali iroupa oua,
Belgae mercee bonae tum
ice Fraftcte caba enekali
vette Galäa et merces
ifoopa lapeuiibci
bonae mulktm,
flettbe — sagitta ~ pl&MMi» plia,
bleeua.
j'ai fail une fleche de roeeau —
sägitkm ex arwuhne feci -*
plia ehicapoui coumaraoua.
fleeher, pereer a «eups de fl^ohea
— smgitta* conjictre , sa&tta
perCtttere — aibogaye.
Oeur — flos — ehoirere,
fleuv« — flwius — ypoürL
flüle — tibia — aivaJk
(fl^te de 3 pieds q«i n'a qu'uo
irou et fMMir eaabouebure une
a«che. Chaqoff flüle n'a qu'un
Unv et Ma sont tol^ours au
moins huil flu les et quetque
fois plus de tioquauie —
Digitized by
Google
Dictenarium galibi. F. G,
343
tres pedes longa cum um tarn-
tum foramine pro ore. Tibia
quaeque haket unum tcmtum *«~
num eaeque Hbiae semperwto
et nonnunguam amplius fmn-
quagmta sunt)
fots, une aulre foig — tempus, aüo
tempere — amoömete, amouoftco,
amouoTacone, amouoiacolc, 4moti-
oiaü.
quelque fois — nmminqupm
— * amouruoo. •
aulre faie, H ya tong-lemps —
otim, nndtum temporis interi
jectwn est — penar^.
forme, en forme de croix — forma,
m formatn crutis — patönebo.
fori ou tres — vatde vel admo-
dum — man.
ires-fori — summopere — toppe
man.
fortement, vfgoureutement —
gravksime, vehementissime —
talipe.
fosse du col — lactma colli —
iss&beooüroti.
fou, fol — amens — touarepan,
tottarpon, touale.
fouel — virga, flagellum — - ma-
fcooaH^ macoati.
fouetler — flageUurt -*- makouali.
franew, las fraacais — Franc*-
gaUuSj a, um. FranoogalH —
Frameici.
les Fraittais 9»nt sage» et pjoinl
enfans — FrmcogmUi sunt sa-
pknlee , non pueri — Francici
touare Francici pitame oua,
(fi y a heu de croir«, quo la
negalion oua est seus-eritendu
apres le mol louartj, qoi ne
dtffere qu'en une lettre de tou-
ald, qui sigtulc fou — est
cur creddmus negaüonem oua
esse intdHgendam post verbum
touare, guod una tantum
Htera distal a toualey quod
significat dementem).
les franeaia &out bons, ils reu
Icnl ölre amis des sao vages —
FranoogalH sunt bom, Jndkh
nis amici esse vohmt —
Francici irtmpa, e Ali na
FrancogatH boni *• Indiaru
banaru ice. • '
amici velle.
frere — frater — - bamen, heu*-ay,
biou.
frere afne — frater natu tnqjor
*— ens*yn, ensin.
petrl frere — frOterculus —
digami, tiganti.
beau-frere ~* afftfds — bamen,
haman.
fricasseur — toqm$s — cocqtie.
froid, avoir froixl — frigidus, fri-
gere — ticomin&
front — frons, tis — ipe« aroori.
cet enfanl a le front lafge —
hic infans lahm frontet» ha-
bet — moc ligami ibari tapo-
pir£.
fruit — fructvs — eperi, esperibo.
fumee — fimvs — mailaguinl,
ttwttoqtrtnc.
il y a de la tonte* , des qu'il y
a du feu en ce tieu-ld — » fu-
mus orietitr, cum illo loeo
ignk internus erit —
enebo ouatoquinc, in atique
ittue fumus cum
oualo erebo.
igms iüuc.
fusil, mousquel — schpetum, tu-
bus igmvmnus — araoaboussa.
ftreil a battre le feu — ckalybs
ad sdntiUas eßeiendas — cay
cay, cotireoetoa.
fulaille, tonneau — dolium, cadus
— pipa (hisp.).
tiatibi, peuples sau vages — G akbi, In*
dianorum gens — Calin* (gaMn).
Digitized by
Google
344
Dfctionariüm galtbl G. H,
garce, pulain — - scortum,Tneretrix
— , yauansy.
gentese — juvenca — vacca (hisp.).
genouil — periscelium, genuale —
oetma, yeoauari.
geos» \8oldate» camerades — ' homi-
nes, milites, socii — poiloli.
gorge — guttur — r etiuaasa, enas-
,«ari> jeene» ..yais,
gourde — rigidus — mourolago.
gnuue ~,0r«uM#f — eboipo.
grains de verre , . rassade t— iwöt-
gartiae vkreue — casaourr.
graisse tiree des ooyeaqx de t'aou-
ara. -*— oleum e nucibus paimae
aouara extractum — quioquio.
(Ce mot signiße au8«i oiadre,
. graisse r — haec vox etiam
ungere, illinere sigmftcat).
gramer, oindre — ilHnerey ungere
— quioquio.
grmnd — magnus, a, um — apo-
le»e.
gras — pinguis, e — tikacay, ti-
cague,,
oe cochon est grand, gros ei
gras — haec sus e$i magna,
, crossa^ pinguis — moc pojnga
apolome» licague, apolo.
gros — crassuSj «, um — apoto.
guenon — simia (/hnina), Cebus
fatueüus (Apella) L. — eoecou.
guerre* colere — * bellum, ira — ou-
alime, erecou, erecourouo.
faire la guerre — bellum in-
ferre — oualimie. bogue.
les sauvages soot venu* pour
aller a la guerre — Jndiani in
. bellum proßeturi venerum —
Calina menepouy oualime bo-
gue,
habil, chemise — vestis, indusium
camicha.
habitan* — mcolae — outoboous
ofttonoiue.
bache , — aseia> securis — ouy
ouy, ouj ouk
baier ou lirex .ooiUre inael — svr-
sum ducere vel trabere — apoi-
guere^ apojquefe.
hallebarde — bipennis ~ palassari.
ha*naqu«, fit de. colon — lecius
pendens vel lecius xyHaus —
acado.
hamacon — hamus — couci # on-
. que* et***
haoap a boire , lasse. — scuteüa
(ad potandum) — ceiii, eouay.
Jwuwhe — coxa t — eujnata» yetali.
haut — atius, a, vm ~ ouipi,
. auce>
cet oiseau vok* haut — haec
avis alle volat — moc ionore
tencle nuce.
herbe — herba — iloupoQ.
celte savane ou prairie est pjeine
d'herbes — hie campus vel
hoc pratum plemum berbanm
est — moc ouaipo itoapou
lelaiigue.
heure, ä cette heure *— hora, mmc
. — er&ne.
hier — heri — coyara, coiare,
coignare.
avani hier — rmdius teräus —
monio coigaaro*
kiver, pluie — hienu, iiflber —
eonnobOi
homme, male — homo^ vir *—
oq«iriv oquili, oukeli, o^uieru
lee bodunes .en general — ho-
mines umversi — bouilonou,
oueUan.
holte t- carbi* (in (ergo porianda)
catoH, eMauli.
soi(e de peüte hotte, corbeille
a jdur ronde» de. Ja longueur
d'environ 2 pieds» et large a
Boa ouveriure d'ttn pied —
corbieukt quaedam , peüueida,
rolunda, duo* fere pedee longa,
uftum pedem in are lata —
kourkourou«
Digitized by
Google
Dictionarium galifci. H. I. J. L.
345
hooe, hoi'au ~ ligo , rastrum —
massefa.
huile de quelqoe chose que ce
soil — ofctwi * qualibet re factum
— loubi, calaba.
I-
ici — Mc, hoc loce — arololobo,
erebo, erebo; enebo, akimato.
ile — ineula — ouepo, oubaou,
oupaou.
image, lableau — imago , piclura
— ebaton.
indien — - indicus — Indiana, Ca-
ll na.
combien 6les-vous d'Indiens? —
quot Indiani estis? — Indiana
enounra?
Instrument compose de callebasses
vuidee — mstrvmenhm cucur-
Mtis factum (ab Aethiopibus in-
troductum?) — balafo.
ivre — ebrius, a, um — enerbeye,
enerbeyet.
jambe — crus ~* issairi.
jardin — fiortus — mayna, moigna.
jaone — flavus — lapire, lequere.
je, moi, mon — ego, me, mens
— aou.
jeone — adolesccns — bouito,
bouitome.
jeune enfant — infantuhis —
pitamr.
voila un beau jeune homme —
ecce formosus adolescens —
poito conrame.
jour — dies — oouriia.
poinl du jour — prima lux —
emamori.
\t jout est beau — dies jucun-
dus est — courila oouramene.
jusques .— msque — noba.
jusqu'a ce que j'en aie trouve
un autre — dum ahum eorum
inuenero —
amoucou noba seboricao ( ou
aHus usque invenire
seporicao).
I.
la, ici, en ce lieii — ilHCj Mc,
TlOC loco — moe, erbo, moia.
c'esUla — iUic est, ubi . . . —
erebo.
demeurez-la — illic manete —
boueane erebo.
laft — lac — cicourou , manatele,
covipo.
lailon — orichalcum — youarapilou.
lampe — tucerna — touli.
(Ce mol signifie aussi un rat
— haec vox sigmficat etiam
rattum).
laneette des sauvages — scalpeltus
Indianorum — acoulaYabene.
tangue — Hngua — riourou, enou-
rou.
la langue parle dans la bouche
— lingua in ore loquitur —
nourou sigalHi ida embaUri.
la langue du pays — hngua
vernacuta — coulananon.
langueur — languor, lassitudo —
nourou.
large — latus, a, um — lopopire.
larron, derober — für, fitrari —
maname, moname.
ce francais a d6robe du pain cbez
les sauvages — hie Franco-
gallus panem apud Indianos
eripuit — moce Francici me-
Tou moname Indian ecossa.
las, lasser — fatigatus, fatigare
— acolope.
j'ai ele loin, je suis las, fatigue
— longe äbfin, defessus, de-
fatigatus sum — aou nisan
lisae, aeolope.
44
Digitized by
Google
346
Diclionarium galibL L. tlt.
je suis las — fatigatus sum —
yakin lai.
laver ou baigner — lavare — opi.
lellre, ecrilure — Utera , scriptum
• — carala, calila.
leur, il, lui, son — is, ei, iis, eos,
suus — moce.
lien, avcc on attache quelque chose
— vinculum , quo aliquid affigi-
iur — aboitopo.
lier, atlacher — ligare, affigere —
cHimugai.
lieu, endroit — locus — ique.
ligne, hamecon — linea, hamus
— onque.
linge. — linteum — camissa.
lil, de colon — lectus , lectus xy-
linus — * acato, acado.
livre, papier — Über, Charta —
carta.
logis — domicilium — caza.
loin — longe, procul — tisse,
tiche.
long — longuS) a, um — mos-
simbe, mancipe.
lourd, pesanC — gravis, magni
ponderis — moehimbe, mosimbö.
lui — ille — moc, moce.
lune — luna — nouna, nouno.
la lirae est pleine, it faü bon
pecher de crabes — luna plena
est, tempus opportunum ad ca-
piendos grapsos —
nouna apolo, coussa sapoui
luna grandis grapst capere
iroupa.
bona.
pleine lune — luna plena —
nouno acouliboutan.
dernier quartier de la lune —
ultimus lunae quadrans —
nouno acosimbora
luna retiquum
vel acosimbala.
(c'est-ä-dire, ce qui reale de la
lune — id est, quod reliquum
est lunae).
Hb comptent le teraps par le
nombre des lunaisons — jw«-
mero vicissitudinum lunae tem-
pus computant.
maigre — macer, cra, crom —
ipuma.
cet enfant est maigre, on lui voil
les os — hie in/ans macer
est, ossa ejus cernuniur —
moc ligami ipuma amore sene
yeppo.
main — manus — amecou, apori.
tes mains — manus (phsr.) —
eigna, eignale.
les Portugals ont les mains cro-
chues, c'esl-a-dire sont larrons
— Lusitam manus habent Ion-
gas i. e. fitres sunt —
tounaine apori ticocanai eni
manus longae hoc
sigalili mouname.
dicere /ur.
maintenant — nunc — ereme, cri-
me, erome.
maison — domus — caza, amoigna,
soura.
je veux une maison — domum
cupio — aou soura ice.
je menerai tous meß gens tra-
vailler ä ta maison — omnes
famtUos meos domum tuamad
laborandum ducam —
paporo aou poitoli menepoui
omnes ego famuli ducere
erbo mansiremebogtie amore
iUic laborare tum
soura.
domus.
malade, maladie — aegrofas, a, um,
morbus — eyelombe, etombe,
anetano, aneiaimeoua.
mal — vir, mascülus — oquili.
mamelle8 — pectus, ubera — ma-
nati, manale, manateie.
manger — edere — amine.
Digitized by
Google
Dietionarium galibi. M.
347
je mange — edo — aou amina.
j'ai mang6 — edi — aou amine.
je mangerai — edam — aou
arainatague.
roange cela — ede hoc — amore
amina ini.
j'ai mange — edi — sönoui.
lu as mange — edisti — mo-
noui.
il a mange — edit — nonoui.
neos mangerons — edemus —
zono.
qu'as tu ä manger? — quid ha-
be* quo vescaris? — anoV
ioulemena'n?
je ne mange pas — non edo
— anönopa, anönopa oua.
je ne veux plus manger, je suis
saoul — nolo amplius edere,
satur sum — aou amine icepa,
anoimbo.
donne-moi a manger — da mihi
aliquid edendum — amine me
lare.
apporte-moi a manger — /er
mihi akquid edendum — amine
ameneque.
viens manger — veni ad coe~
nam — aene amore amina.
les racines de palates sonl bon-
nes a manger — radices patala-
rum suavem eibum praebent —
napi iroupa amine.
patatae bonae edere.
je ne veux pas manger — coe-
nare nolo —
aouat amine aou.
non edere ego.
marais, elang — pahis , locus —
piripiri.
marecageux, pays marecageux —
paluster, terra palustris — sa-
bisabi.
les marais sont pleins de tortues
— ptdudes sunt plenae testu-
dinum — moc piripiri aracaca
tetaligue.
mare, residu de l'eau de magnoc
evaporee — faeces ex radice
magmoca expressa — cipipa*.
*(ce mol signifie aussi poudre
fine — haec vox etiam puU
verein subtilem significat).
marchandises — merces - — enekali.
mareber — ire •— mossa (v. aller.)
maree — aestuum accessus et
recessus — acourou.
mari — maritus — yon.
marmile, pol — vas, otta — to-
roua.
marquele, lächele — maculosus^
maculis adspersus — limoueuole.
marleau — maUeus — ünlin.
massacrer — trueidare — ciouy.
massif — soUdus — mossimbe,
naueipe.
massue — clava — boulou.
malrice — Uterus — mounay.
mauvais , mechant — pravus, ma-
lus — iroupa oua.
bonus non.
mechant homme — homo malus
— yaouame.
medecin — medicus — piaye.
meilleur — melior — lipochine.
menleur — mendax — tonabime,
enabiri, maraca, anamerourou, ana-
nemoumai'.
qui n'esl pas menleur — non
mendax — anabipa.
meniir — mentiri — taressinga,
iquali.
tu ments — mentiris — tarsin ga.
pourquoi est-ce que les Indiens
menient? — quid causae est,
cur lndiani mentiantur? —
olotiome Indian iquali?
mer — mare — parana, balana.
la mer est agilee, en furie —
mare proceüosum, saevum est —
, parana polipe.
mare vagum.
la mer est calme, douce — mare
immotum, tranquiüum est —
parana iroupa.
merde — excremerUum — ouat&
Digitized by
Google
348
Dictionarium gatibi* M. N.
mere — maier — bibi, issano.
grand' mere — avia — apoto-
me bibi , ai.
metire, mels — ponere, pone — ique.
meis-la ce pain — ilHc pone
hunc panem — ique erebo
meiou.
j'ai mis-la du pain — panem
illic posiä — aou meiou siri
erebo.
je mellrai-la du pain — illic
panem ponam — aou meiou
siri enebo.
meUez mon lil ailleurs — aUbi
lectum meum collocale —
amouco iaro bali.
alibi da lectum.
midi — meridies —
apolome veyou, icourila.
magnus sol
nuel — mel — ouanan, ouan.
le miel esl doux et clair datis
ce pays — mel hty'us terrae
dulce et darum est — ouan
tipochinä lassieri erebo.
millet — Zea Mays — aouassi,
ouassL
miroir — speculum — sibigueri,
sibigrisena, sibigri.
donne-m'en un miroir — pro-
pone mihi exemplum hujus
rei — sibigri me iare.
moequer — illudere — icay, icari.
mode, coülume — mos, consue-
tudo — emerle, emiole.
leg Francais ont coülume de
fouetler les mechans enfans —
FrancogaUi pravos liberos
virga caedere solent — Fran-
cici emiole ligami iroupa oua
macouali.
modereroenl — moderate — en-
chique.
mens,
«uou.
cnique.
moi, mon, mien, me — ego,
me — aou.
moi6, un mois — mensis, unus
mensis — ahuinique nouna.
iina hi na
monlagee — mens, metties —
ouibouL
m ordre — * mordere — Ugue, ne-
cabouti.
je mords — mordeo — aou ne-
cabosan.
il ma mordu — me momordit
— r neoabouli aou.
je le mordrai — te mordebo —
aou sacaboutiguc.
mordez-le — mordete &w —
nee aboe.
les enfans mordenl — infantes
mordent — ligami necabouli.
mort, un mori — mortuus, mor-
tuus qtndam — iroraboui.
mort, la mori — mors — niroun-
boule.
mourir — mori — niramboui, ni-
rounboui.
il mourra* — morietur — ni-
roumboui allire vel aniouunip
coro,
il esl mori — mortuus est —
ab o'i am e nöma'i vel niroünboui.
mousquel, fusil — tubus ignivo-
mus — aracaboussa.
museau d'un animal — rostrum
animatis — ipolele.
nager — nare , remigare — oua-
lay uiana» oualaye roana, alaiman.
les Indiens nagenl bten dans un
canoi — Indiani in navicula
bene remigunt —
Calina alaiman ida caooa.
lndiani remigare in scapha.
navire — navis — navio, oaviola,
cannabira.
negre, maure, noir — aethiepf, w-
ger — libourou.
aez — nares — enalali, oalali,
■ enelale.
niece — fratris vel sororis fitta —
lapio.
Digitized by
Google
Diclienarifcra gaiibi. R 0. P.
m
nom — wwttn < — e*e.
quel est le nom de cela? —
quod est knie rei nwnen? —
nok' ele?
non — non — oua, ouali; ouane,
oualinan.
non pas — minime — ouace.
notre, nos, nous — noster, nostri,
nos — ao«»
noaB — nos — ana.
nuage — nubes — eapou.
nues — nubes — beoou,
miil — nox — cooquo.
oett ~ OCuhts — eoourou, yenou-
rou.
le aoleil est t'oeil de la lerne —
sol oculus terrae est — veiou
enouro« nono*
-o«uf — Ovum — imombo, imon*
la poule a pondu — galRna wa
peperit — eorotoeo imombo.
oieeao — avis — tounourou, lo-
noro.
ombre - urribra — limouere.
onete ou tanle — patruus (avtm-
cuhts) vel amtto (matertera) —
yaou.
or, de Por— attrum — caaunague.
ereilte — auris — paa*.
tu entends avec les ereiltes —
auribus audis — aeonome pana
amore secouti.
os — os, ossis — yepo.
ou, ou bien — aut, vel pottus —
bei.
an, par ou — übt, quo — oi'a.
oublier — obUvisci — oneine.
j'ai oabti^ men conieau — ctUtri
mei obtitus sttm — maria oneine.
oui — sane, ita est — terre, lere.
paio — panis — meiou, eraba.
donne-moi du pain, cempere —
da mihi panem, hone — ieco
mekju banare*
pain de fronten l — panis triti-
cus — poloto.
j'atme autant le pain de caesave
que celui de fromenl — * amo
non minus panem cassavae
quam tritici —
aou ciponime me'iou
ego amare panem cassavae
enouara poloto.
ut panem tritici.
palinol, boisson — potus — palino.
panier, grand panier — corbis,
magna corbis — grougro«.
panier, petit panier — corbtSyOOr*-
buh — paguara, pagera.
panier a mettre de« fleches —
corbis ad candendas sagittas
— amali.
le» Indiens ont apporle an pa-
nier pfoin d'huftres — Indiani
corbem attvlervnt plenam ostre*
arum — catina grougrou lela-
ligue amaipa seneboui erbo.
papier, lettre, Venture — Charta,
lUera, scriptum — carata, calata
parceque — quia •— oulenome.
pourquoi J'en vas-tu? — *• cur
discedis? — oulenome amore
n rasen?
parceque j'ai soif et que tu n'as
pas du huieou — quia ego st-
tio et tu cerevisiam maydis non
habes— oulenome aou nikou-
melli, amore raba ouacou
nimadi gaa.
* nihil.
pareil — par, simiHs — mourou-
ara.
paresseux — piger, *"4, rum —
anquinope-
par-la — hac (via) — enaebo,
morabado.
je vais par-la — per famc /o-
cum eo — moratado den.
parier — dicere — caike, cegalHI,
eoranaue.
Digitized by
Google
3M
Diclionariom gatibL P.
parle — die — anaque.
(ce mot signifie aüssi de quoi
— haec vox etiam qua re
sigmftcat).
parles-tu Indien? — loquerisne
lndiane ? — Indiana caike vel
Cegaliü amore?
ecoule parier — audi dicentem
— ouranan ce le.
parle a (celui-la) — die (UH)
eroubaco (moce).
par-oü -r- qua (via) — oya, neT-
bado.
partons, allons — abeamus, eamus
— cama.
pas — non — pa ( apres le verbe
— post verbum), oua (apres le
nom — post nomen).
non pas — non, minime — ouace.
notr, je ne suis pas parasseux —
minime, non piger sum —
ouace, anquinope oua.
pale pour faire du ouacou — massa
farinacea e granti maydis pro
paranda cerevisia — tapanon.
payer, je vous payerai lous —
omnibus vobis debitum solvetm —
paporo aou sibegalai.
omnes ego solvam.
peau — cutis — opipo, ibippo.
pecher — piscari — sepine.
pecher du poisson — piscem
capere — olo sepinä,
0(0 bogue.
piscis facere.
pecher k la ligne, a l'haraecon
linea, hämo piscari —
ongue soubai.
linea quaerere.
peindre,.peinlure — pingere, pic~
iura — \imere.
pere — pater — baba, youaman.
pere grand, grand' -pere — granr
dis pater, avus —
tamoussi baba.
senex pater.
pertuissaone, hallebarde — bipenr
nis — palassari.
pesant — gravis — mossUabe,
amolchimbe, amolchimban.
pel — crepitus ventris — piqua.
(u es vilain, lu petes; cela pue
beaueoup — teter es, crepas,
hoc vehementer putet — amore
iroupa oua, amore piqua, moc
teguere tapouime.
peier — crepare — piqua.
tu es vilain, lu as pele -— teter
es, creptästi — amore iroupa
oua, amore piqua.
petit — parvus — enchinoc, en-
sike, ensiti.
tres-petil — parvulus — enchi-
que ce.
pelU d*un aoimal — ex ammaä
natus — magon.
(ils ajoulent a ce mot le nom
de Tanimal — huic verbo no-
men animaHs addunt).
pelun, tabac — herba Nicotin**
— tamoui.
je veux prendre du pelun —
pütverem sternutatorium dtur
cere volo — aou ice sapoui
tamoui.
peu, un peu — pauhsm, ahquwt-
tulttm — enchique, ensico.
peur, avoir peur — metus, metuere
— tenariquien, tenarique.
le lonnerre me feit peur — to-
mtru me terret — coooroerou
tenarique.
pians, les pians ou pains; espece
de veröle — impeägo — poili,
poetai iaia.
pied — pes — ipoupou.
les pieds — pe des — boubou-
rou.
coup de pied — ictus pedis —
chitouca;
pied , mesure — pes , mensura
— toupourou.
pierre, cailloux — lapis , silex —
taupou, tobou.
pierre a chaux — lapis calcm-
rius — amaipo.
Digitized by
Google
Dicüonariuro galibi. P.
3M
pierre verte — lapis nephriticus
— tacoura oua.
piman, poivre du Bresil — capsi-
cum — pomotry, pomi.
le piman est bon a faire de la
sauce a la viande el au pois-
son — capsicum est aptum
ad jus carni vel pisci eUxo ad-
dendum — pomi iroupa louma
iponombo, oto.
piquer — putigere — necabouli.
il y a ici beaucoup de maringou-
ins, ile piquent — hie multi
cuüces sunt, qui pungunt —
tapouime maque erebo
muiä euUces hie
necabouti.
pungere (mordere).
pirogue, espece de barque longue
— scapha quaedam longa — ca-
noa.
pisser — tmngere — cicou, chieou.
je veux pisser — mingere volo
— aou ice chieou.
planche — assis — vuevue, si-
moulaba, simouraba.
planler — plantare — planten,
anibömoui.
planier da magnoc dans la teere
— magniocam in agrum plan-
tare — quieray planten no-
na ta.
je ne plante pas — non planto
— anibömoui ta.
plal, astielle — lanx, patina —
prapi, parapi, palapi, patabi.
plein — plemis — tetsligue.
pleurer — flere, lacrimare —
loura, natamoue.
voyez, cet enfanl pleure — vi-
dete, hie in f ans lacrimat —
amore sene, mote tigami nata-
moue.
pleuvoir, pluie — pluere, pluvia
— aconabo, conopo.
U pleut beaucoup — valde phtit
— eonopo tapouime.
pleyades — pleiades — xerick.
(le retour des pleyades sur l'ho-
rizon aveo le soleil, fait Tan-
ne« sofake des tau vages —
pleiades cum sole ad> coelum
/redeuntes effidunt solarem an-
num Indianorum).
plomb — pktmbum — piroto , pi-
roie,
pluie — pluvia, imber — eoonobo'.
a cause de la pluie — imbris
causa — connoboke.
allons, de peur que la pluie ne
vienne — eamus, perieuhwt
est ne pluat '• — caman conno-
boioboule bona,
plume — penna — apollire.
poignöe de quelque chose,#ou lien
avec lequel on l'altache — ma~
nubrium alieujus rei vel vineu-
htm, quo aliquid affxgitur —
aboilopo, aboitobo.
poil — crinis — oncay.
point du jour — prima lux —
emamori.
point du tout — nequaquam, mi-
nime — ouaiinan.
pois a manger — pisum esculen-
tum — coumala (comanda: tu-
pice).
les pois fönt de bon polage —
e pisis bonum jus paratur —
coumala iroupa touma chicapoui.
poisson — piscis — oio.
les poissons — pisces — ouolto.
poitrine — pectus — pyelapo, yais.
poix, de la poix — pix, piceus —
mani, magni.
pondre — ova edere — imombo.
la poule a pondu — gaUina
ova peperit — corotopo imombo.
porte du logis — porta domus —
pena.
porler, se porter bien — - agere,
bene agere —
yetombe oua.
aegrotus non.
porter un fardeau — onus ferre
— sare.
Digitized by
Google
852
Diolionarium galibi. P. Q.
je porlerai — portabo — sa-
retan vel earelum.
je porle du bois — portolignum —
aou vuevue sar6.
€^o Ugnum portare.
je porterai du bois -— Ugnum
portabo — vuevuä saretan,
porle ce bois — hoc Ugnum
parte — vuevu6 aletangue.
j'irai demain ä Ceperou, je por-
lerai du bois — cras Ceperum
ibo, Ugnum portabo — coropo
Ceperou bo nisan , vuevue sa-
retum.
portugais — Lueifanus — lon-
naine.
pol ä Aire — olla coqxtinaria —
louroua. '
polige, aaucc — jus, jusculum —
touma.
pou, un pou — pedicuhts — omoui.
les Indiens mangent les poux
en ce pays — Jndiani peäi-
culos hujus terrae edunt —
Indiana omoui amine erbo.
poudre a canon — pulvis pyrius
— couroupara, eouroubara, bou-
roubourou. *
poudre fine — pulvis tennis —
oipipa.
poul, le pouil — gpUmae puüus —
emtli.
poutie — truncus — ikirilicatopo.
pour, conlre — pro, contra — boco.
pourpier — portulaea — sacou.
le pourpier esl bon aVec de
Thuile — portulaea cum ofeo
bona est — eacou iroupa aco-
nom6 ealabe.
pour que, afin que — ut — bota.
pourquoi — cur — oulonome,
olonome.
pousainiere (eloile) — vergüiae
(sidus) — serica.
prairie ou campagne — pratum
vel campus — oubi.
preefpice, escarpe — wrago, prae-
ceps — anaia.
prendre — sumere — sapooi, so-
pouai.
prends cela — hoc sume —
monc6 apouiqu&
tiens, prends — tene, sume —
apoua, apouike.
je n'ai pas pris — non sumst
— an&boi pa,
il a pril — sumsit — abolaml
ne le prends pas — ftoft» id
sumere — aboipa caco vel
abo'iilono.
prends ce pa'tn — sume hunc
. panem — amore meiou sapoui.
va Ten prendre des oisseaux —
discede ad aves capiendas —
itangue lounourbu sapouay.
pres de, vers, du cöle de — apud,
versus, a, ab — ouino.
presen leinen! — nunc — * e>&n£.
pr&er; pr£te-moi cela — hoc mihi
mutuum da — amenique bague.
prier, parier a . . . t— precari,
loqui cum aUquo — eolan vel
xerouban.
prier Dieu — precari deum —
xerouban diosso.
(comme si Ton disail: parier
ä dieu — idem sigmfleal,
quod toqui cum De4).
prix de quelque chose* en revanche
— pretium alieuius rei, compen-
satio — ebelem£, ebelime.
promp lernen! — - celeriter — tela-
one, alilA.
puer, sentir mauvais — puterey
male olere — tiguere, legoere,
ueore.
seniir bon — bene olere —
teguere oua.
putere non.
pulain — scortum — yauansi
quand, quand sera~ce? — qmando,
quando hoc fiet? — etiague, ela-
gue.
Digitized by
Google
tHctionariam gahbi. Q. R.
353
quand vtendra-tu ici? — quando
huc venies ? — etague amorö ne-
boui erbo?
quarvtile, ert quantite, plein de —
quantitas, magna copia, plenus —
b£ (a ta fin du mot — post ver-
bum).
maison pleine de bois — domus
tignorum ptena — aulo hue-
hue be.
quatanle — quadraginta — opou-
poum&
quatre — quatuor — aeouruubame,
ouirabama, oecobaimeme,
que? — quid? — et*? ote?
que fais-lu cete? — quid hie
agis? — 6le bogue amore erbo?
que' est-ce la? — quid hoc est?
— ete moce?
que veax-tu? — quid vis? —
ote ice?
qae veux-lu pour eela? -— quid
vis hac re commutare? —
ote beteme?
qoel? — qtri? — anac?
quel est le nom de cela? — quo
nomine haec res vocatur? —
ftokete?
quelquefois — nonnunquam —
amouriaco.
quelqu'un — aUquis — amoueo,
amouna.
qoi? — quis? — nee? noke?anoke?
qui esl-ce? — quis hie est? —
anokere?
qui esl mort? — quis mortuus
est? — noke nirounboui?
qui e8-tu? — quis es? — nee
more se?
quinze -t- quindeeim — poupou-
tone.
quoi, de quoi? — quid, de qua
re? — etequaye? anaqu6? ele-
megame?
de quoi parle nt les Indiens? —
de qua re lndiani disputant?
— elemegame calina?
(an geste tient, sans doute, Heu
du verbe, qui est sous-entendu
— haud dubie verbum, quod
est intelHgendum , gesfu expri-
mitur).
racinet — radices — parentana.
raclures de magnoc — scops radi-
cis mandioccae — oassiripo.
racommoder — reconcinnare , re-
ficere — cicouramouy.
ramer — remigare — ataiman.
je rame — remigo — aou atai-
man.
je ramerai — remigdbo — sa-
laimague.
rame donc — remga tandem
— alaimaca.
raser — rädere — tiagu6.
rasoir — novaeukt — querici, ke-
remici.
rassade — margaritae vitreae —
cassourou, cassoure, cachourou.
rat — mus rattus — mombo, ra-
toni, louli.
(touti signifte aussi une lampe
— touli etiam lucerna verti
potest).
refuser — nolle — ice pa.
velle non.
regarder, voir — respicere, videre
— ceney, sene.
je vois — video — aou sene.
j'ai vü — vidi — aou penare
sene.
vois — vide — amore sene.
viens voir — veni, nt videas —
aene amore sene.
ren verser — evertere — nomaya£.
repaitre, (voy. manger) — pasci,
(vide edere) — amina.
reposer, dormir — reambere, dor-
mire — anaquay.
se reposer — requiescere — po-
peiqua.
resine — restina — colliman, car-
riman.
45
Digitized by
Google
354
Dielion ariura galibi. R. S.
(la resine, qu'ils appellent ainsi,
est noire, luisanle, donnanle une
odeur agrcable sur les charbons
— Quae resina, vocatur, ni-
gra est et nitida et in carbo-
nibus posita suavem odorem
emittit
Celle qu'ils appellenl baratla
oulre son odeur agreable est
un bäume so u verain contre les
blessures nouvelles — ea, quam
nominant baralta, praeter
suavem odorem etiam Optimum
recentium vulnerum praebet
remedium).
regle — reliquum — acossimbo,
aconomböro.
retourner, revenir — reverti, re-
dire — neramai.
je relourne a la maieon — re-
vertor domum — aou neramai
moigna la.
je suis revenu de Ceperou —
redii Cepero — aou neramai
periare Ceperou bo.
je reviendrai lanlöl — mox re-
dibo — aou neramalague alic
vel cochi naboui raba.
relourne fen — hinc revertere
— ilangue.
relourner,- revirer — verterc, mu~
tare — soulingue.
retourner une torlue — testudi-
netn vertere — aYamori sou-
lingue.
relourne une lorlue — verte tc-
studinern — olincaicaie aYamori.
je relournerai eetle null une tor-
lue - hac nocte vertam te-
studinem — aou eeoeo souü-
galague aYamori.
revanche (par metaphore) les
prix de quelque chose — com-
pensatio (per translationem) —
pretium alieuius rei — ebeiime.
rien, je nVi poinl — nihil, nihil
häbeo — nimaey, nimadi.
rire — ridere — louane.
riviere — fluvius — rpotiri, eicoo-
rou.
robe — vestis — camicha ( hisp. ).
röche, caillou, pierre — rupes, si-
lex, lapis — laupou.
coeur de röche — cor lapidewn
— couipo.
(ce nom ils donnent aussi ä un
grand arbre , qui a de» peliles
pierres dans son coeur — hoc
nomen etiam indilur magnae
arbori, quae parvos lapides
continet).
rompre, casser — rumpere, /ran-
gere — nalamboli, nalanbouli.
rompre une corde — fimem dis-
solvere — corona nalanbouli.
j'ai rompu — dirupi — sam-
bouti.
je romprai — dirumpam — aam-
boulague.
romps — dirumpe — empoque.
rond — rolundus — omecoule,
nemecoute.
rölir — torrere — cambome, cam-
bone.
je fais rölir de la viande — tor-
reo carnem — aou cambone
iponombo.
j'ai fait rölir — torrm — aou
cambone penare.
je ferai rölir de la viande —
torrebo carnem — aou cam-
bone seriian.
fais rölir — torrc — cambone.
rouge — ruber — uguiere, tapfre,
rouge-brun. — rubidus — tigare.
roux ou Wond — ruber vel fla-
vus — lavire.
rüde — asper, rudis — polipe.
sable — arena — saca, unichin,
sacau.
sache, savani — sapiens, doctus
— louarepaeua, louare.
Digitized by
Google
Dicüonarium gaHtri. 8.
955
saliner - venam incidere — si-
bogaye.
va cbercher le Piaye, qu'il me
saigne — arcesse medicum,
ut mihi venam incidat — pi-
aye ilaugue, limonoure ilangue.
sain de eorps, qui n'est pas ma-
lade — sano corpore, non ae-
grotus — etombe oua.
salive. eracbal — saliva, Sputum — ■
eslago.
ta aalive est puanle — saliva
tua male ölet — amore eslago
tiguere.
sang — sanguis — inuouenoure,
limonoure, moinou, moinourou.
saoul, je suis saoul, j'en ai asscz,
c'est asset — satury satur sum,
satis comedt, salis est — anoimbo.
saouler — satiare — tuimbague.
je veux saouler ce sauvage —
hunc Indkmum satiare volo —
moc ealina aon iee tuimbague.
je te saoulerai lau tot — mox
te saäabo — alie luimbague
atague.
(atague marque sans doute
le teros futor — atague haud
dubietempus futurum exprimt).
eo avoir assez, 6tre saoul —
satis habere, saüatwn esse —
ao'unbo, aouymbo, anoimbo.
s'arreter, demeurer en quelque Heu
— versari, manere aliquo loco
— boucaoe.
s'asseoir — assidere — popeigul,
popeigni.
salan — diabolus — yoarocan.
amuce, potage, soope — Jus, Jus-
cutum — touma, loumaly.
les sau vages n'onl point d'aulre
sauce que la pimentade — In-
diani mäium jus nisi pipera-
tum haben* —
Cali na ntmadi touma
Jndiani mini Jus
pomi.
piper Brasiliae.
sauvages, peuples — feri (Jndiani),
homines — galina va Indi, Calina
v. Indian,
savane, prairie, campagne — Cam-
pus herbosus, pratum, campus —
ouoi.
savoir — scire — orou.
je nesais — nescio — laina, tana.
je ne sais pas comme je n'en-
lends pas — nescio , non in-
teltigo — loualopa, anagoutipa.
scie — serra — gregrc.
seorpion (animal) — scorpio (ani-
mal) — sibir'nri.
(ils se servent du meme mot
* pour nommer la constellalion
du Seorpion — eodem nomine
etiam pro sidere scorpionis
utuniur).
sec — siecus, a, am — anöli.
qui n'est pas sec — quöd non
siecum est — anölipa v. ano-
ripaman.
sei — sal — pamo, sotou, sauli.
les Indiens ne mangent point du
sei — Jndiani sale non utun-
tur — Galina sauti amine oua.
seile, un seile — setta — mouley.
seile, siege — sellay sedile —
moulö, monte, amontcri.
ton siege — sella tua — aiabo.
semblable — similis — enouara.
tu es semblable a mon fils* —
fratri meo similis es — amor6
enouara ligami.
senlir mauvais — male olere —
licore, leguere.
seniir bon — bene olere — te-
guerc oua.
serpe — falx, falctüa — monceta,
maceta, sarabou, mans6la.
que veux-lu de cellc poule? —
quid vis pro hac gallina? —
ebelemc corocologo?
j'en veux une serpe — eultrum
pro ea volo — aoti ice maceta.
serrer, presser — premere, com-
primere — apoiquece, apoica.
Digitized by
Google
356
Dietionarium galibi. ß* T.
serviteurs (ceux qui servcnl) —
famuli — bouitouli.
seul — solus — auniq.
un seul — unus — oouin co-
man.
seulemenl — solum — logon, lolin.
un seulemenl — solum, tantum
— oouin logon vel lotin.
si, ne s'exprime poinl — Si non
exprimitur —
si vous travaillez vile, je vuus
payerai lous; il faul lo ur-
ner ainsi la phrase: voua
vile Iravailler, lous moi payer
— , « assidue laborabitis, vo~
bis omnibus mercedem per-
'solvam; hoc ita verten-
dum est: vos celeriier labo-
rare, omnes ego solvere —
amor6 coehi cireourame* paporo
aou sibegalay.
si tu n'es pas paresseux, je ne
serai pas vilain — si tu non
piger eris, ego non molestus
ero —
amore enquinope oua, aou
tu piger non ego
imombe oua.
teter non.
sifflet, un bitfiel — tibia — ane-
lolegon.
soeur — soror — - oua ouaca^
enaute, wargee.
soif, avoirsoif — sitis, sitire —
acoumcly, nicoumeli.
j'ai soif, donnez-moi ä boire —
sitio, praebe mihi aliquid ad
bibendum — aou nicoumeli,
sineri m£ iar&
je n'ai pas soif — non sitio —
anakelipasiman.
soir, le soir, la nuit — vesper, nox,
coie.
soldats — milites — ipreloli.
goleil — sol — veiou, huei'ou.
soleil levaol — sol oriens —
veiou nobouy.
sol ortus.
soleil cooehani t~ sol occidens —
veiou nilomboui.
sol martmts.
le soleil est si chaud, qu'il met
hors d'haleine les pereoones —
sol tarn fervidos radios emit-
tit, ut homines vix respirare
possint — aeoumoukae hueiou.
sommeil — somnus- — ouetou.
8ommeiller — dormitare — velou-
bogue, veloube.
sortir — discedere — mo^a, mosea.
il esl socli — tttscessU — moc
mossa.
sorti — absensy procul — noss*.
sors de la — - Mnc discede —
tangarua.
sotrfflet, coup de main tur la, joue
— alapa, ictus manu genae ad-
flictus — sibanömoia.
soufflel a soufüer — folüs — ou-
ari ouari, ouoli onoli.
soulier — ccUoeus — sapalo, sa-
pata (hisp.)..
souvenl — saepe — louM*.
(*ce mot signifie aussi beau-
coup — haeo vox eäam sig-
mftcat multum)*
sucre — saccharum — carou, si-
carou.
sur, dessus — in, super — ioupo.
T-
labac, pelun — herba meotiana —
lamoui
table, peliles (ables pour inaoger —
mensa, parva* mensae, quae apud
ooenam usurpmtur — maumtou,
lableau, image — pictura, imago
~ ebaton.
tableau du diabie — pictura
dMtyli — anaan tatiha.
lablier, pelil lablier donl ils se cou-
vrent *~ patmus, quo vestiH sunt
— bibiale.
lambour — tympanista — chara-
boura.
Digitized by
Google
Dielionarium galibi T.
sst
tarais a passer la farine de magnoe
— cribrum ad farinam trans-
mtttendam — matapi, manaret.
lanle, niece — wnita , fratris vel
sororis fiHa — tapie.
taalöt — mox, staHm — ahe, aliee.
attends a tantdt — mane pau-
Hsper — alie te ce.
taqutn — homo avarus , nirms
parcus — amoünbe.
lasse a boire — ws potoritm —
couy.
tasaile ou marquelä — maculosus
— timoneuole, timeuole, timou-
euole.
les ligres sonl marquetes — ti~
gres maeulosi sunt — caicou-
cfci tia»etiole.
tcmpete sur la mer — tempestas
maritima — parana iatigue, pa-
ranabo polipe, parana larique.
mare iratum.
lerops, il y a long temps — tempus,
multum temporis est — binato,
binatome.
dans pen de lemps -* päuco
iräerjecto tempore— allire vel
alliretö.
tendre, bander — tendere , pa&
dere *— anabica.
Ion arc n'esl pas band6, ne
bände potnl — arcus tuus non
internus est «■**■ anabica pa ou-
raba.
te»ir, liens, prends •— tenere, tene,
sume — apoüibe, apoua.
liehs ~- tene ~ eudo , enlo,
aboico.
liens oe pain — tene hunc pa-
nem — moc meTou eudo.
liens fort — tene firmiter —
aboico baltpe.
s* tenlr de bout,- droit — se te-
nere ereotum — apore, por£,
tabater.
lerre ■— terra — nono, soye.
tele, la tete — * Caput — oupou-
pou, opoupou, oxiboopcH».
letins, mameMes — mama, ubera
— manat6, manatole.
lirer — trahere — chique, cheque.
lirer wie epine du pied — spi-
nam e pede extrahere — aoura
queli cheque pouparo.
lirer un fusil — glandem e sclo-
peto emittere ~~ arcabossa -chi-
morigue vel chimortgai.
lirer contre mont — sursum
trällere — apoiguere.
tison de feu — torris, titio ~
ouato lopo.
loi, vous, tu, ton, tien — tu, vcs,
tuus — omorej amolo, amoro.
loraber — eadere — nomayae,
nomaye, nome.
lonneau — doUum — pipa (hisp.)-
tonner — tonare — conomerou.
il tonne pai ici — tonat per
hunc locum — conorherou en-
chique ert>o.
tonnerre — tonitru — conomerou,
lonimercHt
torrent d'eau — torrens — tia-
bome.
tot, bientöt — mox , brevi — ai
rete.
tous — omnes — papore, paporo.
loul — omnia — papo.
tout pour i tout — omnino ^
mouloü papo.
travailler — laborare — mansine-
mebogue, cicouramai.
trembler (de peur) — tremere
metu — ligamin£ leneraquicn, le-
narique.
les Indiens tremblenl quand on
lire le canon — Indiani tre-
pidant, cum glans e tormento
emittitur — Calina tenariquc
elague lirou chimarigue.
tremWer de froid — hörrere fn-
gore — ticomin6, ngornine.
les Indiens tremblenl de froid
quand il pleul — Indiani /ri-
gor* horrent, cum pluit —
Calina ligomine conopo etaguc.
Digitized by
Google
358
Dictiotiarium galibi. T. U. V.
trepied pour porler te canari sur
le feu — (ripus, gut ottarn super
ignem portat — touma aböne.
tres ou fort — admodum vel
valde — man.
cet Indien est Ires-bon — hie
Indianas »aide benignus est
— moc6 Calina iroupa man.
trois — ires — oroua, oroa.
Iroquer — permutare — ipela-
queme.
trouver — invenire — mebori,
meboti, seboli.
j'ai Urouv6 le cbemin — viam
inveni — oma meboti, mebori.
celte lndienne a trouve un jar-
din — haec Indiana hortum
invenit — moc ouali calina
moignala seboli.
jusqu' ä ce que j'en aie trouve
un autre — dum alium eorum
invenero — amoucoünoba se-
boricao vel seporicao.
tuer — necare — ciouy, chioe.
tu er le ennemis — -r hostes ne~>
care — ilolo sibogue.
un — unus — auniq« oouin.
uriner — urjnam reddere — si-
corobogue.
va par-la — iUuc cede — ouebo
moca, o'ia moila.
. va-t'en — discede — itangue.
va-t'en de-Ia — hinc discede —
irangarua, enombo itangue.
va-fen prendre des oiseaux —
discede ad aves capiendas —
itangue amore tounourou sa-
poue.
vagucs de la mer — ftuetus maris
— polipe.
vaisselte de terre — fictile —
arinaio.
vendre — vendere — beteme, ebe-
gace, sebegace. *
veux-tu vendre un lil? — visne
vendere factum? — amore »e
sebegaeö acado?
combien veux-tu vendre cela? —
quaüti hoc vendere vis? —
ete beteme moboe?
quantum vicissim hoc.
venir — venire — seneboui.
je suis venu — vem — oboui.
tu es venu — venisti — moboui.
il est venu — venit — n oboui.
viens — vem — aeoe.
je suis venu a Ceperou — vem
Ceperum — aou seaebout Ce-
peroubo.
venu — qm venit — noboui.
viens tout a l'heure — vem ex-
templo — acn£ ereme vel
yaalietece.
viens-ca — huc vem — aene
86, aene do, yare guenece,
(Lorsque quelqu'un arrive, leur
salul est de dire: Moboui?
tu es venu? comme si nous
disions en francais: te voila!
La reponse esi: lere, oboui,
oui je suis venu, ou sim-
plemcnl: t£ r6, oui. — Cum
inter se cotwenhtnt, saiutem
dieunt verbo Moboui? ve-
nisti? simulier nos diceremus:
ecce te! Respondetur: tere,
oboui, immo veni^ vel sm-
pliciter: tere, immo.
a la fin de la visite quand ils pren-
nenlconge: oussa iroumbo,
ou8implemenl oussa, (je m'en
vais). Quelques -uns disenl:
salua ou sarua, (a Dien, je
le salue). D'autres soua-en-
tendenl je m'en vais et di-
senl: aulo bona,(a la mai-
son) — Cum discedunt, saht-
tont dicentes: oussa iroum-
Digitized by
Google
Diclionarium galibi, V.
359
bo vel solum oussa,(abeo).
Nonnulli dicunt: salua vel
sarua, (vale, salve), alii:
auto bona, (domum sc.
abeo).
viens (quandon appellequelqu'un
de loin ) — cum procul aliquem
vocant — accone.
veil — ventus — epebeita, pepe-
rito, bebeito.
il fail grand vent — ventus in-
crebescit — peperito apolome.
venire, eulrailles, boyaux — ven-
ter, viscera, exta — ouimbo.
verge, fouel — virgay verula —
macouali, macoali.
(ce mol signifie aussi du 6a ng
— hoc verbum etiam san-
guinem significat).
veröle — tue* venerea — poiti.
veroles — lue venerea laböran-
tes — pya nisten,
verser de larmes — lacrimas ef-
fundere — toura.
je ne verse pas — non lacrimo
— anicomapa oua.
veuve — vidua — epebeita, epe-
boila.
viande — coro — iponombo, otoli.
donne-moi de la viande dans
mon plat — da mihi carnem
in patinam meam — iponombo
ine Kare palapi ida.
patinam in4
vieux, vieillard — grandis natu,
senex — lamoussi»
vieux (ce qui csl depuis long-
lemps) — vetus — binalome.
vigoureusemenl — alacriter —
balipe.
vilain, chichc — teter, sordidus —
amonbessou, amembe, aiamouke.
vin — vinum — brandevin, bi-
num.
vingt — viginti — poupoubatoret,
oupoume.
visagc — fades — yepota, yepo-
tali, embatali.
vite, promplement — cito , celeri-
ter — aliele, cochi, coci
allez vite — ite celeriter —
coci nisan.
vilement — celeriter — lelaone.
voila — ecce — ene.
je veux du pain — panem volo
— aou ic6 rneiou.
en voila — ecce panem — nedo.
voile ä navire, ä canol — • velum
navis — pira.
voir — videre — cenes vel ce-
nei, sen&
je vois — Video — aou sene.
j'ai vu — vidi — aou senem.
je verrai — videbo — aou se-
nelague.
que je voie — ut videam —
senö, amou seneica (amou
signifie au tre — amou sig-
nificat alius).
on ne voit poinl de sapajou
(espece de singe) en France —
sapayi (simiarum genus) in
Francogallia non inveniunlur —
acaliman sene oua Francipalibo.
volaille — bestiae volatiles — co-
rocotogo.
voler (dans les airs) — volare
(in aire) — telene.
cel oiseau vole haut — haec
avis alte volat — moc lolono
telene nuce.
voleur, larron — fitr, latro —
moname.
vouloir — velle — ice.
je voudrais — vellem — ice
aouran.
je le veux bien — hoc conten-
tus sum — ic£ man»
que veux-tu? — quid visl —
ole molo?
quid tu.
(il8 suppriment le verbe veux
et la premiere lettre d'amolo,
(toi, tu) sans douie pour evi-
ter Thialus — omitluni verbum
vis ei primam Uteram prono-
Digitized by
Google
360
Diclionarium gallbi. V. — Numeri. — Aniraalia.
miräs amolo, (tu), sine dubio
ut htittum evitent).
quo veax-lu pour cela? — quid
vis pro hac re? —
ot6 beleme.
quid vicissim.
vous, toi, ton, votre — - vos, tu,
tuus, vester — amore.
vrai — Perus, a, um — larane\
tourene.
cela esl vrai — koc verum est
— ini vet moc loureng.
esl-il vrai, mon compere? —
estne verum , mi bone? — ta-
reng banarl?
Nombres — numeri:
1
2
3
4
10
15
20
autnq, oouin.
ouecou, oceo, ocquo.
oroua, oroa, ououa.
acouroubamg, ouirabama, acoo-
bairaeme.
atoneign^ otelonti {tma ma-
nus').
oia batoug (utraque memts).
poupoulon£.
poupoupaloret oupoume (pe-
des et manus).
opoupoume (bis pedes etma-
nus).
AN1MALIA (praeposito nomine Galibi.)
aarcoussari — pfeeis aquae dutcis.
abihera — dicolyles macer, lardo
carens.
acaliman, akarima — (sapayou)
— hapale spec. variae.
aceale, acealeou, akarg, Cayman —
crocodilus.
acoutt, acouHtocon, aoouli, acouri,
agouty — dasyprocta ag*4i.
akouchy — dasyprocta crtstala.
agamy — * psophia crepitans.
agapole, catarou — lestudo marina.
afetouata — (singe rouge) — roy-
cetcs ursinus.
anousy — (lezard domestique) —
lacerta domestica.
aouare — {renard puant) — me-
philis suffocans III. (foeda).
aouaras — (perroquet de la plus
grosse espece) — psiMacus macao.
aouatoo — (fbvmm de la plus
pelite esptce) — formica (miaima).
apalika — (chevreuä) — cervua
(simplicicornis?)
apua, oto, ofiatto — pwcis.
aracaca — lestudo.
araicaea — tesludo parva.
araouai, occoiou — serpena.
araovaova, chipari — piseiB raja.
aroua, cayeouchy — (tigre) —
felis onca.
ayamaka, pagara — lacerta «Ive-
suis, teius.
ayamara — lacerta.
ayamon, ayoamon, parapra — le-
studo terreslris.
ayaya, anon, croupy — speetea
piseis.
aymarä — (alose, espice de grande
alose (gaster osteus, L.) qui nese
trouve que dans les rivieres)—
piseis.
baremo , calinerou — (espece de
brebis) — species otis.
Digitized by
Google
Galibi. Animalia.
361
berari — (espece de grive) — avis,
turdus.
bouiroücou — (cochon de france)
aus domesticu8.
cabaio, cavalle — equus caballus.
cabiai, cabiouara — hydrochoerus
capybara.
caicouci — (espece de chien) —
Icticyon? galiclis?
calinerou v. bareroo.
camayacou — {gros venire, piscis)
camichi — (oiseau) — palamedea,
cananajou — (fourmis appeUes
par les francais fourmis fla-
mandes) — formica.
caouanne — {grosse tortue) —
lestudo.
capacou — {tatou) — dasypus.
earaoguä — (poisson volant) —
exocoetus volilans.
caraoua — {petit lezard) — la-
ccrla.
carel — (tortue, dont Vecaille
sert ä fahre de beaux ouvra-
ges) — tcstudo carelta.,
cas8oorwan — (espece de petit
poisson) — piscis species parva,
catarou — v. agapole — leslud o
marina.
cavimo — (poisson sans ecaiües)
piscis, an spec bagri?
eaycouchi v. aroua — felis onca.
cayman — crocodilus.
cayoumorou — {lamentin: Biel) —
manalus australis.
chico, xique — (chiques) — pu-
lax penelrans.
ehipari v. araovaova — piscis an
spec pacu?
oimicimy — (grenouiUe bleue) —
hyla cinerascens, bicolor, coe-
rulea Spix?
Cottbus — avis ( an vox galibi ? )
corologo — (poule, volaiUe) —
avis, üBami sp.?
coua — Cancer.
couairi, couciri — (tamariny espece
de petit singe) — bapale.
couandou — {porc-epic.) — • cer-
colabes prehensilis.
couehari, oussali — (cerf) — cer-
VU8.
couciri — hapale.
couereman, makouma — (mutet,
poisson) — piscis species.
courga — psillaci species.
coussa — (crabes) — grapsus?
covaca — (petit oiseau dont k
bec est grand et monstrueux)
— avis.
crik — psillaci species.
croupy v. araovaova— .piscis species.
enaarakaka — (tortue de terre
de la petite espece) — lesludo.
hateur — (hibou, chat-huant) —
slrix.
hooco — {faisan des Amazones,
\ de Para, de Cayenne) — crax.
huereico — (iiercelet) — falco.
huinco, larougougi, larougoua —
formicae species.
ikiriou — (serpent monstrueux)
eunecles.
immeritipo — cornu animalis.
inamou — (perdrix ou bon pou-
let cHnde) — avis: cryplurus.
ipotelc — roslrum animalis.
ipplt& nonembo — animalia lerre-
stria.
iiinara — {petit oiseau de Savane)
— avis.
kamayacou — (gros venire, pois-
son) —
kamicby — {oiseau) •— palame-
dea cornula.
karouane — (iortue monstrueuse)
~ teatudo.
karangue — (poisson vohmt) —
exocoelus volhans.
karaoua — (petit lezard) — * la-
*• certa.
kararaoua — {aras bleu, oiseau)
avis psittacus ararauna.
46
Digitized by
Google
Mi
Gaübi. Animalia.
kaviriri — {grosse sarceüe) \ —
querquedula.
kayouroure — (rhakaque blane,
singe) — gimia.
kiankia — (piaiBeur, espece de
corbeau) — psitlacus (col. vio-
lac.)
koiacca — {grosse pouie tfeau)
— podoa.
kouiiai — {gros yeux% poisson)
— piscis.
lemoulemou — (crabe) — cancer:
brachyttri.
lere — (chauve-souris) — ve-
spertilio.
liou-liou — (eigale) — cicada.
maco — (cousin, insecte) — Cu-
lex.
magern — (le petit dun aninud)
animal juvenile, pullus.
makaque — {singe bktne) — si-
mia.
makooma — (mutet, poisson) —
ptsets.
malacaya — (chat tigre) — felis
mitis F. Cuv.
malassi — (faisan) — avis.
mayapoli — (cheval marin) —
piscis ex ord. Syngnalhin.
maypouri, maipouries — (vache
sauvage, dont la chair peut se
saler) r— manatus austrilis.
mecho — (Chat) — felis.
mombo — (rat des Paletuviers)
— didelphys. .
nere __ (chauve souris) — vea-
pertilio.
oco, oeco — (gränd oiseau, poul
dlnde) — crax.
oooure — (hiron) — ardea.
oto, otiatlo, apua — (poisson) —
piscis.
ouakare v. onoure — (heron) —
ardea.
ouano — (mouche ä miel) — apis.
ouaperou — {cormorand) — avis
taehypetes aquilus.
ouariri — (mangeur de fourmis')
— rnyrmecophaga letradactyfa.
ouatiriouarou — (petit mangeur
de fourmis) — rnyrmecophaga
didaetyla.
oualto v. oto — piseis.
ouikare — (paresseux) — bra-
dypua.
oulana, ourana — (espice de lie-
vre) — cavia Spixii Wagl.?
ouranna — (croeodüe, espece pkts
petite que „accalet") — croco-
diti Speeres minor,
ouroueourea — (chat-kuant) —
strix.
ourouquona» pakau — {ratmer
gris) — cotamba.
oussali v. couchari — cervu*.
ouyamoury — (grosse tortwe de
mer) — lestudo marina magna.
pac, pak — (renard eu espece de
lapin) — eoefogenys paca*
paca (hisp.J — (boeuf) — bos,
vacca.
pagani — (fauem, oiseau deproie)
— v ultur.
pagara v. ayamaka — laeerta, (ejus.
pekame, yaveboayre — (espece de
rage) — piscis, raia.
pakau v. ourouquona — avis, strix.
panabana — (demoiseüe) — li-
bellula.
panigo, pingo — (sangUer de la
grande espece) — dicotyies la-
bialus.
paraka — (espece de faisan) —
psitlacus vultuhnu8 Illig.?
paralou — (crapaud) — bnfo.
parapra — {espece de petit pois-
son) — piscis parvus.
patyra — (espece de cochrm) —
paya — (grive de fleuve) — avis.
pero, (hiepan.) sosso — (chien)
canis.
pica — (espece de faisan) — co-
lumba locutrix?
Digitized by
Google
GatibL Aoimaüa,
368
pingo v. panigo — Dicotyles la-
biatus.
pockiero — (sanglier de la petüe
espece) — dicolyles torquatus.
poinco, poinga — (cochon du
pays, sangUer du pays) — di-
colyles.
quaeby — (retard) — nasua.
quouato — (espece dß singe) —
mycteles? aleles paniscus?
ragabeqmba, xirica — (chancre) —
eaacer.
rapone, rapoune — (oie ourca-
nard) — anas.
sacouarou — (crabrier) — avis.
sagoin — (espece de singe) —
hapale.
sacuacou — (espece de mangewr
de crabes) — didelphys cancri-
vora?
sibari — (raye) — raia.
sibiriri — scorpion (constellation)
— scorpio (sidus).
simancou — (aiguille, poisson) —
anguilla.
SO880 — (pero: hispan.) — canis.
soukourourou — (sarceüe petite)
— gallin'ula.
langla — (oiseau de savane) —
nemosia gularis VieilL?
lapir — tapirus americanus.
tarougoua — formicae sp.
taroügougi — formicae sp.
talou kabassou — (animal, qui
senile musc.) — dasypus.
tauha — (espece de perroquet)
— psittaci sp.
taya taya — (bec ä ciseaux ou
coupeur deau) — rhynchops.
layra — (belette grosse) — piscis.
thouarou — (kitondelle) — hi-
rundo.
ihouyouyou — (grue% oiseau ve-
race) — mycleria americana.
ttnamou — (perdrix, grosse) —
hnamus (cryplurus).
tique — (pou) — pjilex pene-
(rans.
tococa — r (flamandi oiseau) —
phoenicoplerus.
tonorissimi — (tres-petit oiseaux,
delicat et de peu de substance)
avis? —
toucan, lookan — (gros -bec) —
rhampbastos , pteroglossus.
touli — (rat) — ralla6.
vacca (hiipan.) — igenisse) —
vacca.
vacca ouqueli — (taureau) —
taurus.
varicarii — (le paresseux) — bra-
dypus.
veniou — (charpenüer, espece
de pivert) —
xipourou — (ecureuü) — sciurus
aesiuans.
xique v. chico — pulcx peoetxans.
xirica v. ragabeumba — Cancer,
yapou — (cul-jaune) — cassicus
cristaltis.
yaveboayre v. pakame — piscis
raia.
Digitized by
Google
36*
Gaiibi. Planta*.
PLANTAE (praeposito nomine Gaiibi.)
aarcoussari — ( arbre ) — arbor — ?
aberemou — (arbre) — Guatteria
Aberemoa, aliis Perebea guyanen-
sis Aubl.
achira mourou ~- (arbre) — Cor-
dia nodosa.
aoioua — {arbre coupy) — Acioa
guyanensis.
achyoulou — (ibibitanga Bras., ceri-
siercaneie) — Slenocalyx Micheln
Berg. ( Eugenia Ainiflora L.)
ahouai — (arbre, aont les noyeaux
du fruit ornent les jarretieres
des sauvages) — Thevetia ne-
riifolia.
akassoa — (arbuste) — Vismiae
spec.
akouroa — (arbre) — Geoffraea
violacea Pers.
akatate — (liane d eau) — Do-
liocarpi spec?
amapa, mapa, mapas — (para)
Batalas edulis?
ambayba — (bot* ä canon) —
Cecropia.
amoece — (poivre des negres) —
Fagara guyanensis.
ajou houa — r (arbre) — Ocotea
guyanensis Aubl.
amanoua — (arbre) — Amanoa
guyanensis Aubl.
anaouara — (arbre pour la con-
struction navale) —
ananacou — (bois rouge) — Le-
guminosa?
anassicourou — (canne ä sucre,
cartne-congo) — Saccharum offi-
cinarum (assucar: lusitanice).
annolo, coutsauwe — (rocou) —
Bixa Orellana.
aouara — (paktier) — palma«
spinosae (Astrocaryum).
aouassi — (bU (finde, Miüet)
— Zea Mays.
apariou — (paletuvier ou pare-
tuvier) — Rhizophora Mangle.
apilabo — (pois sattvages , gros
pois d grauer) — Mucuna pro-
riens?
aracouchini — (arbre resinifSre)
— Icica aracouchini.
arouaou — (arbre encens) —
Icica heplaphylla et aliae.
arayarane — (espice de casse) —
Cassiae species.
arrouma — (plante, dont la tige
sert d faire des tamis) — Ma-
rantae so.
arouoa — (arbre (Tun bois blanc)
Dialium divaricatum. .
assapue, yapoule — (citron) —
Citrus.
ayaoua — (arbre) — Icica guya-
nensis. v
baccoücou, baloulaca — (bananes
petites) — Musa sapientum.
bache — (latanier, espece de poi-
ntier) — Maurilia flexuosa.
bagasse — (arbre) — Bagassa
guyanensis Aubl. (Maclura?)
baira, paira, pira liminere — (bois
de lettre) — * Piralinera Aubl.
balala — (arbre) — Eugeniae?
balatanna — (bananes grosses) —
Musa 'paradisiaca.
baloulaca v. baccoücou — Musa
sapientum.
bambou (vox indica?) — (espece
de roseau) — Barabusa,
Digitized by
Google
Galibi. Planlae.
365
baroulon — (baHsier) — Helico-
nia1? Urania amazonica Marl,
batta — (pommes de raquettes)
— fructus Cereorum slanliom.
bipieaa — (pois S Angola ou de
Congo) -~ Cajanus flavus.
bouleoua — (roseau ä faire des
fleches) — Gynerium sagittaruro.
caboche — (cabosse, nom fran-
fais, qui signifie fenveloppe des
gratos ou du fruit de rocou)
— pericarpium Bixae Orellanae.
cabuyo (Taino? aul Aruae?; cou-
lao : Mais. rusl. de Cay.) — (petite
eepeee (Fananas) — Bromeliacea.'
caraerou, cariarou, kariooarou —
(Uane, dont les feuiües servent
pour temdre en cramoisi) —
— Bignonia Chka Hb.
caraipe — (arbre) — Caraipa an-
gU6lifolia Aubl.
carapa — ( arbre, mort auoc b&tes)
— Carapa guanensis.
carou, siccarou — (sucre) -— sac-
charum (assucar: lusilan. )
caumoun — (pabmer) — Oeno-
carpus Bacaba Marl,
chipa — (arbre) — Ieica decan-
dra Aubl.
common — (espice de potiron,
par les femmes) — Cucurbita?
aul reclius Capsicum frulescens?
conami, conamis — (plantei ei
bois ä enivrer le poisson) —
Phyllanthus conami, Ichthyolhere ,
cunabi Marl. etc.
conana — (paimier) — Chamae-
dorea, Geonoma?
conana, ouara — (palmiste epi~
neux) — - Baclrts.
conaouraou — (arbre) — *
eonohorie — (arbuste) — Also-
deiae spec
conoro anlegri — Noranlea guya-
nensis Aubl.
copahu — (arbre) — Copaiferae
spec.
copaia — (arbre) — Jacaranda
procera.
coroa — (concombre?) — reclius
sp. Bromeliaceae ?
couak (e lingua Tafno) — (/a-
rine de magnoc) — farina man-
dioccae.
coubouüroua — • (bois ä gaulettes)
— Hirtella racemosa.
couipo — (coeur de röche, arbre)
— Couepia guyanensis Aubl.
coulao, idem quod eabuyo — Bro-
meliacea.
coula-oua — (pitte (aloe), le chan-
vre du pays) — Foorcroya gi-
gantea.
coumacai — (figuier, ehez les por-
tugais du Pard) — Pbarmaco-
syces sp.?
coumaraoua — (roseau) —
coumata — (pois ä manger) —
Dolichi, Phaseoli species edules.
coumele — (arbre) — Myrcia
coumeta.
coupaya — (arbre) — Jacaranda
procera.
eoupa — (arbre) — Arbor lae-
tescens (coupo acs lac) Apocy-
nea, Ficus? aut arbor bälsami*
fera: Copaifera?
couralary — (arbre) — Couralari
guyanensis.
courbaril — (arbre) — Hymenaea«
courimari -- (arbre) — Dipleryx
odorata*
coulsauwe* (v. annoto) — ßixae
Orellanae piginenlum.
coussapoui — (arbre) — Cous-
sapoa latifolia.
cuspare — (arbre) — Galipea
(Bonplandia) trifoliala.
eperü — (arbre) — Eperua fal-
cata.
errhoude — (herbe du bon dieu,
herbe du diable) — Chenopo-
dium ambrosioides?
gagou — (arbre) —
Digitized by
Google
Gftlibi« Planta«.
gaigaaaadou (vox hybrida?) —
(arbre) — Apeiba glabra.
/goulougou - ablani — (arbre) —
, Ablania guyanensis.
goupi — (arbuste) — Goupia
glabra.
grignon — (arbre) — Bucida bu-
oeras.
guinguiamadou — (arbre) — My-
rislica sebifera.
hipo — (bananier) — Musa.
huehu6, ouato, vhebe — (bois
de feu, ou qui etant frotte al-
hane du feu) — varU ligna
ad exri tan dum ignem adbibeolur:
Fici, Triplaridis, Eriodendri» Theo«
bromae de,
iaeape, yapp4 — (queue de biche
de savane) — Kylhngia?
icaque — (ce mot n'est pas en
usage ä Cayeme) — pnmes
des ansfis — Chrysobalanus Ica-
co L.
icari — (arbre, dont le suc des
feuiües est bon contre les maux
de Ute) —
ineeoo — (bois, espece dastru-
gale) — Tephroaia?
ipoca — (espece de casse) —
Caastae species.
karapa — (arbre) — Carapa gu-
yanensie Aubl.
karara-aouabo — (espece de luzerne:
Barrtre) —
kare-kerou — (vanille grosse) —
Vanilla guyanensis.
kariarou, kariouarou v. karaeroa —
(espece de Hseron; la fecule
est aussi rouge que le vermuten )
— Bignonia Chica Humb.
Uaroulou — ( plante ) — Amaranlus ?
lcelleie — (plante, dont le fruit
est en grappe et le grain bon
contre la dysenterie: Laet. 645)
kerere — (Hone franehe) — Bi-
gnonia helerophylta.
konopocinar — (Ar rouge) —
Aroaryllis.
kooratari — (espece de cerisier)
(vix!) — Couratari guyanensis?
kouroumaxi — (roscau ä fleches;
an rede?) — Bignonia? Geof-
froya?
kouroapiLouioumoii — (fandet de
canon, bois) — Couroupita.
tuaeoueou — (arbre) — Hicts ap.
maeapa — (pahnier) — Maxiaii-
liana? Altalea?
mabou-mahon — (plante) — Pa-
rilium üliaceam.
mahouri — (arbuste) — Bonne-
tta meridtonalis.
mani, many — (plante re'smeusc)
~ Moronobea coccioea?
manihoc — (magnoc, plante) —
Manibol utilissiina Pohl,
manilambour — (sapotüier: Bar-
rtre WU) — Sapota achras?
roaourou — (jcotton) — Gossy-
piuna.
mapa v. aroapa — (batate) Ba-
lalas edulie, (Mabi in caraib.
Anlili. = Batatas.)
mapi, napi — (jpatate, racine;
boisson faxte avec de la patate)
— Balatas edulia.
mapouri-craibri — (arbre) — Psy-
ehotria Mapouria.
mardeoupi, maricoupy — (arbre
dont les feuilles brulees noir-
cissent la resine du sipo: Bar-
rtre 98.) —
maraka — (calebasse peinte de
diverses coukwrs — patera cu-
ourbitina, colore vario pieta.
maripa — ( p ahmer, palmiste frone)
— AUalea Maripa Marl.
mocAya — (pahnier) — Acrooooaia.
mombin — (espece de pnmes) —
Spondias.
moucouxy — (palmier)*'— Aaro-
eonua*
moueou, moueou -moueou — (es-
Digitized by
Google
Gftftri. Ptontae.
3«
pice de pied de veau qui Hent
Heu de Hege) — Aroidea?
moue — {acajou, fruit) — Ana-
cardium occidentale. . '
moutautoucoa — (jw* les kom-
me*, espece de potiron) — Cu-
curbita.
mourei — (arbre fruitier) — Byr-
sonima?
mourerou — {herhe ä sei) —
Mourera fluviatilis.
mourixicbfra — {arbre) — Mouriri
guyanensis.
mourou-mourou — (palmier) —
Astrocaryum Murumuru Mart.
moussa — {tayove, plante) —
CaladH 8pecies diversae, Coloca-
■ sia e8cu1enla. .
moutouchy — {liege du pays) —
Plerocarpus suberosus.
nana, yayaoua — ananassa saliva
Lindl.
nabi v. mabi — - Mabea Aubl.?
napimogal — {arbre) — Homa-
rram, Napimoga Aubl.
ookebete — (tiihimaki) — Eu-
phorbia neriifolia?
ouacapou — {arbre) — Myrsines
species ?
ouangle, ouangu6 — vox africana?
Sesamum Orientale.
ouapa — {arbre excellent pour
la charpenie) — arbor Legu-
minosa. Ouapa Aubl.
ouara v. conana — palmae, Baclri-
dis speoies.
ouarourouchi — (suif, arbre de
suif) — Sapindus.
ouussi — (pineau, palmier) —
Bactris? Manrearia saccrfcra?
ouato-uhebe v. huehue — lignum
» pro excilando igne.
ouaye, ouyaye — (arbre) — ar-
bor, cujus foHis tuguria tegunt.
Palmae Geonoma, Chamaedorea.
oucle - — {liane grosse et epineuse)
oulonqua - pälou — {arbre) —
Sloanea sinemariensis.
oulemari — {arbre, sur les feuil-
les duqud on ecrit —
oura-ara — (arouou-yra: Garipo-
nice, arbuste) *— Gomphia guya-
nensis.
ouroucou - merep& — (parimari :
Gariponice, arbre) — Parinarium
montan um.
pama — {arbre) — Terminalia
Pamea.
pacoury — {arbre) — Plalonia
in sign is Mart.
palra v. baira — arbor Piratinera.
palatana — (bananes, fruit) —
fructud Musae.
palipou — (palmier) — Gullielma
speciosa Mart.
panacocco (le peth) parecoutay —
(Harte) —
panoccoco v. anaeoco — (le gros
arbre) — Swartzia lomenlosa.
para v. amapa = mapas? — Ba-
latas?
parecoutay — {plante; liane
Barr. 84) —
paiagaye — ( arbre Barr. 92) —
palaoua — (palmier Barr. 88)
— Oenocarpus BatauA Mart.
paüouli — (palmier Barr. 90) —
Iriartea?
patoumo« — (arbre, plante Barr.
13) -
pekett — {arbre) — €aryocar
bulyrosum.
petoumo — (arbre) — Apeiba.
pira timiner6 v. baira — Piratinera
Aubl.
piragara-mepe* — {arbre) — Gu-
slavia augusta.
pirigamep6 — {arbre, bois puant)
— Gustavia augusta.
piriri — Mabea piriri AuM.
poip4 — {arbre) —
pomi — (piment, poivre du Jfre-
sil) — Capsicum frutescens.
Digitized by
Google
370
weichen Consonanten noch mehr vorherrschen , finden sich hier Worte
und Anklänge aus einigen Dialekten, welche R. Schomburgh in die
Gruppe der Caribi-Tamanaco vereinigt, aus der Aruac und viele aus
der Tupi. Aus Aublefs Histoire des plautes de la Guiaue francaise und
aus Noyer Foreis vierges de lä Guiane franc. (Par. 1827. 8.) habe ich
noch mehrere Pflanzennamen eingeschaltet.
Digitized by LjOOQIC
MBU PLANTAR!! IN LINGUA TUPI.
PflanzeMtamen in der Tupisprache.
Vermehrt wiedergegeben aus dem Bulletin der K. Bayer. Akademie der
'Wissenschaften 1858. Nr. 1—6.
Digitized by LjOOQIC
Digitized by LjOOQIC
Dei dieser Zusammenstellung der Pflonzennamen in der Tüpi*
spräche war es noth wendig, auf die ersten historischen Quellen
zurückzugehen. Unter den mir zugänglichen nimmt die in den
letzten Decennien des sechszehnten Jahrhunderts verfasste NoÖcia
do Brazil, als deren Verfasser durch Ad. v. Varnhagen Gabriel
Soares de Souza nachgewiesen worden ist, die erste Stelle ein*).
Obgleich die Schriften yon Lery und Thevet älter als jene Urkunde
sind, lassen sie sich an Reichthum und Gründlichkeit der Nach-
richten nicht mit den Noticias vergleichen, deren Verfasser, ein
geborner Portugiese, während eines siebzehnjährigen Aufenthaltes
in der Nähe ton Bahia (er war Pflanzer am Flusse Peruagua<?u)
genaue Erkundigungen über die Naturproducte jener Gegend und
aus dem Munde der dort hausenden Tupiniquins über deren Nomen-
clatur einziehen konnte. Der Verfasser hat die indianischen Na-
men mit Feinheit und jener Empfindsamkeit des sudlichen Ohres
aufgefasst, wozu das weiche, vocalreiche und in den Consonanten
wohl unterscheidende portugiesische Idiom den Sinn bildet. In
manchen der von Soares de Souza aufgezeichneten Worte waltet
gleichsam 'noch der ursprüngliche wilde Laut defc Indianers vor,
*) Das Werk (zuerst gedruckt in Noticias para a historia e geografia * das
nacftts «fyramarinas , vol. 3. Litboa 1825, dann, 'emendirt, In Revista tri-
mensal do Insütuto hist e geogr. do Braiil T. XIV. Rio 1851) zerfallt
in zwei The*Le* deren zweiter, die Capitel vom I. beginnend, in unserer
Liste citirt wird.
Digitized by LjOOQIC
374
während andere bereits der sanfteren Aussprache des Portugiesi-
schen angeeignet erscheinen.
An den Namen ?on Naturproducten, welche sich in den Be-
richten des aufmerksamen Beobachters Lery, eines Genfers, und
des ungenauen Franzosen Thevet aufbewahrt finden, haftet zum
öftern auch noch der ursprüngliche rohe Laut, andere dagegen sind
nach franzosischer Auffassyng gemildert. Da sie sich übrigens nur
auf wenige und gerade die bekannteren Gegenstände beziehen, so
kommen sie für unseren Zweck, eben so wie jene bei Hans Stade
und Huldr. Schmiedel von Straubing, weniger in Betracht.
Dagegen sind eine wichtige Quelle die Schriften yonMarcgrav,
aus Lippstadt und dem Holländer W. Piso *). Wir bemerken hier
eine geringere Gleichförmigkeit in der Auflassung der aufgezeich-
neten Pfianzennamen. Es mag diess theilweise von der Mischung
der indianischen Bevölkerung herrühren, welche den beiden Reisen-
den als Dolmetscher dienten , da wegen fortwährenden Kriegsstan-
des Indianer von verschiedenem Herkommen im Heere der Hollän-
der oder bei ihren Handelslogen verwendet wurden. Vielleicht hat
auch die geringere Sensibilität des germanischen Ohres für die
Aufnahme und Wiedergabe der indianischen Laute hierauf insoweit
Einfluss gehabt, dass unter den hier verzeichneten Namen mehrere
dem Genius der Tupisprache vollkommen entfremdet erscheinen und
daher etymologisch nicht zu enträthseln sind. Ueberdiess stand
diesen Reisenden weder die Kenntniss der Tupi-Sprache, welche sich
Soares de.Souza erwerben konnte, noch die Hülfe der sprachkundi-
gen Jesuiten zur Seite. Man bemerkt, - dass Jene, die um die Namen
befragt wurden, nicht immer mit einer allgemein angenommenen
Bezeichnung Rede standen, sondern nur irgend eine augenfällige
Eigenschaft angaben, die sofort als der Name selbst notirt wurde.
♦) Die ältere Ausgabe Pwo's, von 1648, wird mit I., die von 1656 mit II.
citirt. Von Marcgrav habe ich auch die im „LibtT Principisu (Mannt de
Nassau), in der k. Bibliothek zu Berlin, vorkommenden Namen aufge-
nommen.
Digitized by
Google
375
So bedeutet z.B. Caa-gua<?u-iba (Marcgr. 97) ohne Zweifel nur
einen Baum mit grossen Blättern, und Abaremotemo des Piso (zu-
sammengezogen aus : abä-eyma-tembiu, der Stamm (oder Baum)
ohne Speise), dass die Acacia, von welcher die Rede ist, nicht, wie
die verwandte Inga, eine essbare Frucht trägt. Ebenso wurden den
Reisenden verschiedene Pflanzen mit demselben Namen genannt,
vielleicht nur aus indianischer Indolenz, den Fragesteller schnell
zu befriedigen. Tangaraca (Piso II. 303) wird für Boerhavia
hirsuta, Palicurea Marcgravii, Cephaelis ruelliaefolia
und Eclipta erecta angeführt.
Aus dem Dialekte des südlichen Tupi, wie es zumal in Rio
Grande do Sul gesprochen wird, und dem ausserbrasilianischen
Guarani haben sich mir nur wenige Materialien dargeboten, und
ich würde selbst im andern Falle Anstand genommen haben, sie
vollständig aufzunehmen, weil es beim gegenwärtigen Stande un-
serer Kenntniss von der Vegetation in jenem Theile Brasiliens schwie-
rig ist, die systematische Concordanz mit den Landesnamen herzu«
stellen. Ich habe mich demnach auf jene Anführungen aus Dobriz-
hofer beschränkt, deren Bestimmung wenig Zweifel lässt.
Ausser den angegebenen älteren literarischen Quellen habe ich
insbesondere jene benützt, die sich mir während meiner Reise im
Verkehre mit dem Volke eröffneten. Den grössten Werth lege ich
auf die Notizen, welche ich während der Reise auf dem Amazonen-
strome aus dem Munde der Indianer aufzuzeichnen Gelegenheit
hatte. Die dort gemachten Erfahrungen, wie sehr die wohlklin-
gende Lingua geral durch Auslassungen, Zusammenziehungen, durch
Zusätze und Wechsel der Consonanten und Vocale verändert wird,
Hessen mich um so mehr die Schwierigkeiten erkennen, den Grund-
laut und die ursprüngliche Bedeutung aufzufinden; demnach bean-
spruche ich auch keineswegs unfehlbare Richtigkeit in den ver«
suchten Erklärungen. Erst eine sorgfaltige Vergleichung, die nicht
während der Reise selbst, sondern erst viel später vorgenommen
werden konnte, überzeugte mich von den Missgriffen und Irrthü-
mern, welche ich bei der Notirung aus dem Munde der Indianer
Digitized by
Google
876
begangen hatte. leb theilte hier das Schicksal früherer Schriftsteller.
So bat Soares statt Anbangakybaba d. i. Kamm des Gespen-
stes, wie in der Tupi die yon mir aufgestellte Gattung der Bigno-
niaceae Pitbecoctenium (Peilte de Macaco, Affenkamm der
Brasilianer) heisst, Anbanga-quiabo geschrieben. Das Wort
Caajandiwap (Piso 1.405) soll zusammengesetzt seyn ans Caa-
jandi-japego*, d. h. Kraut (mit) Oel (gegen) Scolopendrabiss;
Irüte also in obiger Schreibimg sehr verstümmelt. Andere erklä-
ren es durch Caa-jandü-äba d. i. Kraut (mit) Spinnenhaar.
Anhanga recuyba der Wörterbücher (Vismia, Päo de lacre
der Brasilianer) dagegen ist nicht, wie man auf den ersten Blick
glauben könnte, mit iba, yba, Baum zusammengesetzt, sondern
freute Anhanga-reco-ayba, d. i. Gespensterarscheucher, ge-
fthrieben werden. Wahrscheinlich wurde die gelbe Lackfarbe des
Baumes bei Beschwörungswerken öder Zauberbann gebraucht.
Dem, übrigens sehr erklärlichen Mangel einer gründlichen
Einsieht in die Tupi -Sprache, welchem alle bisherigen Reisenden
ausgesetzt waren, ist eine Menge unrichtiger oder falscher Bezeich-
nungen zuzuschreiben, die jetzt durch Schrift und Druck fixirt,
mehr oder weniger das Bürgerrecht erhalten haben. Wer wollte
erkennen, dass Buranhem, wie gegenwärtig das Chrysophyl-
lum glycyphloeumRied. genannt wird, ausYmira, Baum, und
e£m, süss oder scharf (wegen der süssen Binde > zusammengesetzt
sey? Mehrere Xanthoxyla, deren harte, sehr spitzige Stacheln
bei der Durchbohrung von Lippe und Ohrläppchen gebraucht werden,
heissen Tembetarfr. Diess Wort ist aus tembe die Lippe,
ita, Stein, und ö, eontrahirt aus üba, üba, Baum znsammenge-*
setzt. Die Lippenzierde, das s. g. Barbot, aus Stein, Harz oder
Holz heisst Tembe tara oder Temetara. Als ein besonders
frappantes Beispiel, wie die ursprünglichen Pflanzennamen der Tupis
in Bildung und Bedeutung Veränderungen erfahren haben, mag
«ms eine der wichtigsten Heilpflanzen, die brasilianische Brech-
wtnrzel (CephaSlis Ipeeacuanha) dienen. Der Volk*name
dieser Pflanze ist nicht Ipeeacuanha, sondern Poaya; einige
Digitized by
,y Google
3T7
andere Pflanzen aus der Familie der Mewspermeae: Cis sampelos
glaberrima, ovalifolia, ebracteata S. Hil. dagegen wor-
den mit dem Namen Pe-caa-gu6ne, d. L Kraut am Wege, das
Brechen macht, bezeichnet. Diess Wort ward zuerst zusammenge-
zogen in Pe-ca-cu6m (Notic. do Braz. Pars IL c 61.), dann,
weiter verändert Picahonha. Mach der Aehnlichkeit der Wurzeln
dieser Gewächse mit der ächten (erst später zu allgemeiner Aner-
kennung gelangten) Brechwurzel wurde dann der Name auf diese
übertragen, und um sie von den grösseren Arten zu unterscheiden,
wurde sie I (klein) -pe-caa-gu6ne, daraus Ipecacuanha,
genannt Der noch im ganzen Lande herrschende Name fcoaya
ist eine Zusammensetzung aus Qepö (Sip'ö, Sipü) und Aya,
was Wurzel- Gegengift heisst. (Das Wort Ayapana, Eupato-
rium Ayapana Vent, bedeutet ebenfalls Contra venenum. Aioo
heisst im südlichen Dialekte: heilen).
Ueberhaupt aber gilt von diesen Pflanzennamen gewissennas-
sen dasselbe, was von den längeren botanischen Bezeichnungen,
ehe Rumphius und Linne einen generellen und speeiellen Namen
einfährten: sie heben etwas an dem Gewächse heraus, was dem
Indianer besonders bedeutsam erschien. Solche, eine Beschreibung
einachliessende Namen werden im Munde des Volks auf das mög-
lichst geringe Maass an Sylben zurückgeführt. So heisst, um noch
einige Beispiele anzuführen, die im centralen Brasilien häufige Gat-
tung Paepalanthus wegen ihrer kugelrunden weissen Blüthen-
köpfe Capipoatinga = Caa-pi-apeam-tinga; Caragoatä
oder Cataoatä, verschiedene Bromeliaceae, heissen „Wanderer-
Kratzer": caranha, kratzen, stechen, und oatä, guatä, wandern,
gehen. Abacaxis, der Tupi-Name für die Ananas, ist zusammen-
gesetzt aus abi, Stachel, Dorn, Nadel, und acaigoe, dem Schmer-
zens-Ausruf der Weiber (während die Männer acäi rufen). Ta-
b e b u y a , ein für Bignoniaceae und Trip laris- Arten gebrauchter Name,
ist zusammengezogen aus tacyba, Ameise, iba, Baum, und bu-
buy, flottireu (wegen Leichtigkeit des Holzes, in dem sich Arne*«
48
Digitized by
Google
378
sen aufhalten). Bicuiba, Ucuüba, Vicuhyba, für Myristica, ist
zusammengesetzt aus Vu (uu, ao essen), icaba, Fett, iba, Baum.
Sapucaja, Lecytbis, ist gebildet ausSopiA (CopU), Ei, und
Acäja ein Waldbaum (Spondias), und soll bedeuten Acaja mit
Samen in einem Vogelneste. Die Aehnlichkeit der grossen topf-
förmigen Frucht und der darin nistenden Samen mit einem Neste
roll Eier hat dann wahrscheinlich Veranlassung gegeben , das ans
Europa eingeführte Haushuhn Sapncaja (Capocaja) zn nennen.
Dem Genius der Tupi -Sprache entsprechend, sind sehr viele
Pfknzennamen zusammengesetzt, und selbstverständlich spielen hier-
bei jene Worte eine Hauptrolle, welche Pflanzentheile bezeichnen.
Wir^hren hier auf: Qepö, Wurzel, Wurzelstock, Liane ; Mityma,
Kraut; Caä, Pflanze, Kraut, Blatt, Wald; Iba, Baum, Strauch,
Frucht; Ymira, Baum, Holz; Acä, Ast (eigentlich Hörn); Tuü-
ma, Fruchtfleisch. Potyra oder Putyra, Blume, Blüthe kommt
in den Compositis nur selten vor. Diese Worte erfahren in ver-
schiedenen Gegenden mancherlei Veränderungen. Ca6, was an
das gleichbedeutende japanische kwä oder kuw6 erinnert, wird
bald kurz bald gedehnt, wohl auch cuä, god, gehört. Das Wort
Cüi, das auch inGüi, Qua, Jua, Joa wiederklingt, ist vielleicht
als generelle Bezeichnung für jede fleischige Frucht zn betrachten.
Die Beeren mehrerer Solanum -Alten, welche die Indianer essen,
werden, wie die Steinbeeren von Zizyphus Joazeiro Mart,
Jua oder Joä genannt. Bedeutungsvoll erscheint hiebei, das* in
der Sprache der Indianer von Chili, auf deren Zusammenhang
mit dem Tupi so manches hinweisst, das türkische Korn (Zea
May 8) Guä heisst Es niuss aber auch daran erinnert werden,
dass in vielen Dialekten die Sylbe Guä, Hua, OuA, (Ja, Oau,
U als ein Augmentum demonstrativum vorgesetzt wird, w esshalb
vielleicht in manchen Fällen ihr nur irrthüinlich eine Radical -Be-
deutung zugeschrieben würde. Das so häufig in Brasilien gehörte
Wort Capim, für Gras oder grasartige Pflanze, ist aus Caa- und
p£, oder pi, Weg, zusammengesetzt Es wird aber auch in erwei-
Digitized by
Google
3fI9
terter Bedeutung für Pflanze, Kraut gebraucht; am Rio Uaupfe in
Nordbrasilien wird eine Banisteria Caapi genannt.
Die Pflanzennamep der Galibis in Cayenne gehören nach ihrem
sprachlichen Ursprünge zum nicht geringen Theil hieher, und kön-
nen zu anderweitigen Erläuterungen benützt werden. Manche von
ihnen vermitteln auch den Zusammenhang mit denen in der, min
fast ausgestorbenen Sprache der s. g. Caraiben der Inseln, aus
welcher Breton sehr viele Naturgegenstände notirt und dadurch der
Vergessenheit entrissen hat.
Bei der grossen Verbreitung des Tupi -Volkes und der bunten
Vermischung mit« andern Indianern ist es nun sehr erklärlich, dass
die Pflanzennamen vielerlei provinzielle und dialektische Abwand-
lungen und Uebertragungen von Einem Gegenstande zu einem an-
dern, mehr oder minder verwandten erfahren haben. Ja, es wäre,
wenn es sich auf diesem Gebiete anders verhielt, als bei andern
Worten, doppelt zu verwundern. Der Indianer nimmt es aus In-
dolenz und Gleichgültigkeit mit dem Gebrauch seiner Worte nicht
eben genau; er wechselt Sylben, Vocale und Consonanten bald
nach dem Genius seiner Sprechweise, bald nach Laune und Be-
quemlichkeit Dadurch erklären sich viele Veränderungen des ur-
sprünglichen Tupi-Wortes. Andere mögen durch Vermischung mit
Worten aus benachbarten Sprachen entstanden seyn, und wieder
andere ihre Bedeutung wegen Aehnlichkeit der Pflanzen, vielleicht
sogar nach Convenienz in einer Horde, die den launenhaften Be-
stimmungen ihres Anführers folgt, gewechselt haben.
Aber auch im Munde der eingewanderten Portugiesen und ihrer
Abkömmlinge, der gegenwärtigen Brasilianer, erlitten und erleiden
fortwährend die Tupi-Bezeichnungen für Naturgegenstände wesent-
liche Abwandlungen. Jene Bevölkerung europäischer Abkunft geht
in ihrer Nomenclatur weder von einer gründlichen Kenntniss der
bis jetzt vernachlässigten Tupi -Sprache noch von festbestimmten
Ausdrücken aus, vermag daher nicht den üblichen Sprachgebrauch
auf seine richtige Form zurückzuführen, hat oft Namen und Sachen
Digitized by
Google
380
verwechselt, dialektische Verschiedenheiten eines und desselben
Wortes auf verschiedene Gegenstände angewendet, die Tupi-Namen
mit Ausdrücken aus Negersprachen vermischt oder durch portugie-
sische Wortbildungen bis zur Unkenntlichkeit verändert So ist,
um einige Beispiele anzuführen, das Wort Caa-reru, was eine
Gemüsepflanze (zunächst Portulak) bezeichnet in Carerü, Carirü,
Caroru, CaTouru, Caruru, Coruru, Curure* verändert wor-
den, und bedeutet bald jenes Gewächs, bald die Phytolacca de-
candra, mehrere (eingeführte?) Amarantus-Arten, wiedenAma-
rantus bahiensis Scbrad., und viele Podostemeae, aus wel-
chen die Indianer am Rio Negro und Rio Branco. ein Salz für ihre
Speisen bereiten. Einer der edelsten Bäume aus der Ordnung der
Hülsenfrüchter, für Bau- und Nutzholz wichtig, die Sapigen-
guba der Indianer, wird wegen Aehnlichkeit mit dem Holze des
Lorbeerbaums (Vinhatico, Persea indica Spr. von Madeira)
Vinhatico in ganz Brasilien genannt. Ein Baum aus der Ord-
nung der Düleniaceen, wegen seiner rauhen (^aimbe*) Blätter
Qaimbe-uva, Saimbeiba, Sambaiba, Sambaüva genannt,
Curatella Sambaiva S. HU. hat Veranlassung gegeben, einige
verwandte Schlingsträuche (Davila) mit portugiesischer Endung
Sambaib-inha zu nennen. Aus einer der Negersprachen sind
die Ausdrücke: Quicombo <Hibiscus esculentus L.), Quandü,
Coandü, Coendü (Cajanus flavus DC.) , Mulungü (Erythrina),
Mutamba (Bubroma) herübergekommen.
Als eine besonders wichtige Thatsache muss nun endlich auch
hervorgehoben werden, dass unter den Pflanzen- (undThier-) Na-
men manche mit der gleichen oder verwandten Bedeutung auch in
andern, oft weit abgelegenen Sprachen vorkommen. Es ist bereits
durch A. v. Humboldt bemerkt worden, dass einige Benennungen
von Naturprodukten in den zuerst entdeckten Gegenden der neuen
Welt durch die Entdecker selbst alsbald über die Grenzen der
Sprache, welcher sie ursprünglich angehörten, hinaus über ganz
Amerika verbreitet worden sind; so'Z. B. Papaya (Carica),
Digitized by
Google
361
»
Yuca (Manihot utilissima Pohl), Nana (Ananassa*),
Gttajara (Psidium), Mays, Mahis (Zea Mays). Einige an-
dere Bezeichnungen dagegen waren schon früher den Bewohnern
des Festlandes, wenigstens in ihrem Wurzelworte gemeinsam. So
hiess der Baum Crescentia Cujete aus dessen Frucht die
Indianer ihre Trinkschalen (Cujas) bereiten, bei den Tupis Cui6-
yba, bei den Caraiben der kleinen Inseln Coud-heu (Breton).
Die Erdpistacie (Arachis hypogaea), von welcher Oviedo
i. J. 1535 auf Haiti den Namen Mani angiebt und die Yuca
(Manihot ütilissima Pohl.) begegnen uns in der Tupi als
Man-dobi undMan-ioca, und die un'ächte Röhrencassie (Bac-
tyrilobium grande) ist die Mali-Mali der Caraiben auf den
Inseln, die Mari- Mari der Tupis. Sonst aber haben die meisten
Nutzpflanzen auf den Inseln und bei den Tupis verschiedene Na-
men, z. B. Heliconia, Chrysobalanus Icaco, Zea Mays,
Nicotiana, Capsicum, Gossypium, heissen auf den Inseln
Bihai, Hicaco, Mahiz und Aoachi, Cohioba (Cohiba),
Axi (Aches), Mapü (Maourou), bei den Tupis: Caä-et6,
Goajerü, Abatyi, Auaty oder Uba-tim **), Petüm (Pety,
*) Wen* Bryan Edwards (History of the brit. Westindks I. 129) vermuthet,
dass das Wort Anana östlichen Ursprungs sey, da die Pflanze auf den
Inseln Fan-polo-mie- geheissen habe, so lässt er. wie andere Schrift-
steller , ausser Acht , dass dort zur Zeit der Entdeckung dieselben Verschie-
denheiten von Sprachen und Dialekten gewallet hat, wie auf dem Pest-
lande. Die Taino, vielleicht die Sprache der ältesten (friedlichen) Bewoh-
ner der grossen Antillen, die Aruac und die der seeräuberisch hin- und
herziehenden (kriegerischen) Horden, welche unter dem Namen der Ca-
raiben begriffen werden (sie nannten die Menschen: Eyeri), spielen hier
mannigfach durch einander. Es kann uns daher nicht verwundern , die-
selben Nutzpflanzen unter den verschiedenen Namen Nana (wie sie auch
bei den Galibi heisst), Boniama, Fan-polo-mie, Yayaouä u. s. w.
zu Anden.
**) Das heisst: Gras mit einem Zapfen. Auf den Antillen kommt Iba-tim,
Digitized by
Google
m
Petyma, Pytyma, mexicanisch Pycietl), Kyinha, Amaniü.
So begegnet uns also auch auf diesem Gebiet jene ukbegrenzte
Vermischung und Abwandlung der Sprache, worin wir einen der
bedeutsamsten Charaktere der amerikanischen Völker erkennen
müssen.
I p a 1 1 ah Bezeichnung von einer Asclepiadea mit einer grossen zapfen-
förmigen Frucht vor.
Digitized by LjOOQIC
Abajerü, Goajerii, Goqjurv: Chry-
sobalanu* leaco L.
Abacate, Abacati, Avacate: Per-
sea gratissima Qaertn. Die wohl-
schmeckende Laurineen - Fruehl,
auch avocato-peav genannt.
Aba remo temo = aha - eyma
tembiu i. e. vir sine ctbo (nisi
Aba forma pro för lba) : Acaciae
variae speciea.
Abacaxi, Abacaxis,Abachis = abi
(acus), acoigoö (exclamatio fe-
minarum dolentium; viri excla-
mant: Acai!) Ananassa et al'rae
Bromeliaeeae.
Abatyi, Abatiope, quasi Zea minor,
Arroz Lusitan: Oryza Saliva.
Abaty-antäm, Avaty; Milho Lus.
(planta nasuta dura) Zea Mays.
(AoacJd der Caraiben an der
KGste v. Cumana; Quecharapo
der Cumanagoles). Im Süden
auch Uba-tim.
Abati-ttmbaby (guaranice: Dobrix-
hofer) : Hymen aea vel arbor
resinam fundens fiavam, e qua
varia Indianorum ornamenla fa-
bricantur. Vielleicht zusammen-
gesetzt aus: aba {ibi) , Baum,
tim, Zapfen, tembiu, Speise,
weil die Hülsen ein süsses Mark
enthalten.
Abtu, Abi, Abi-iba (portugiesisch:
Abieiro, in Nordbrasilien ) Lucu-
ma Gaünito DC.
Abiu-rana (Abiu spurta): Lueuma
lasiocarpa Marl (Alto Amazonas).
Acata = Ibä-metara Marcgr. 129:
9pondia8 venutosa Man. , brasi-
liensis Marl. Ein Baum mit gel-
ben elliptischen, essbaren Pflau-
men, besonders in Ostbrasilien. —
Acuta in dial. australi = Ma-
trix.
Acma-cä e= Cedro BrasHiensibus :
Laurineae variae.
Acäia-catmga Gabr. Soares Notieia
do Braz. Pars II. c. 64 : Maurya
aut alia Terebinthacea affinis.
Acaju, Acajü-iba, Acqjä-iba, Pko
Edit. I. (1648) 58. EdH. 11.
(1658) 120. Marcgr. 95. Otfü;
Anacardium occidentale L. —
Moue: Galibi; Maranon in Cuba :
Ramon de Ja Sagra. Acajü signi-
fieat quoque annum: quia Irwftani
ejus fructescenlia annos numerant
Acaju-y, Acajü -mirim (S. Paulo,
Minas) Anacardium humile Marl.
Acqfu-yq/ca (icica): resina Acajü.
Acambuy, Cambuy, Notic. do Bras.
1. c. c. 54. Myrciaria aut alia
Myrtacea.
Acapöra (S. Paulo): Sambucus
austräte Cham. Schtdl. Sabu-
geiro lusitan.
Acapu, Agapu (Para). Arbor ligni
nigre8centis firmi, aedibus et ope-
ribus apli.
Acüpu-rana, Agapu-rana (Alto
Amazonas). Wullschlägelia Mart.
Manusc. Nov. Gen. Rutacearum.
(Caa = Cm; acapoc: arbor
fruclu dissilieote; rana: spu-
rium).
Acarä-wa (arbor Ardeae aut pis-
Digitized by
Google
384
Tupi: Piantae.
eis Acara). Alto Amazonas : da
Silva Araüjo.
Acari-codra (Locus v. nidus avis
Ardeae). Para. Arbor Legumi-
nosa, ligno in solo durabili,
quod pigmenlum phoeniceum
praebel.
Acari-coba Piso I. 90. II. 260.
Maregr. 27. (Herba avis Ardeae
tut piscie Acara). Hydrocotyle
bonariensjs L. — Erva do Ca-
pitäo lusitanice.
Achira-mourou galibi: Cordia no-
dosa. (Para).
Acoulerou caraibice Rochelort: Ce-
reus.
Aguape Marcfr. 23, Auapev Nyra-
phaea.
Aguara-ponda Maregr. 6. (Cauda
cad» v. felis) Slacbylarpha di-
chotoma Vahl.
Aguara-quiya Maregr, 55. (Capsih
cum eanis. Aguara ciunhaacu
Piso I. 129. male scriptum. Tia-
ridium indicum lehm. Crista de
gallo: lusitaukse.
Aguara quiya i. e. Capsicum ca-
nioum Piso I. 108. 11. 224.
Maregr. 55. Solanum oleraceum
Rico. Pimenta de gaUinhax lu-
sitanice.
Aguaribay guaranice: Croton?
Aguaxima Piso 11. 19T. Polhomor-
phe sidaefolia Miq.
Agutiguepo-obi Maregr. 53. Ma-
ranta vel alia Salami nea.
Aja-rana ( Para) Axbor consiruendo
idonea.
Ajüba (Ai-uba, Ay~uba) arbor
Laurinea. Louro: lus.
Alicuri v. Aricuri
Amaniü gossypium vide Aminiu-
Atnanod galibi, Surinam: Amajova
guyanensis Aubl.
Amapd (Amazonas) Arbor? —
Amare, Amarih Aman/ (Rio) Ar-
bor Rulacea, Metrodorea excelsa
Freire Allemäo in litt.
Amaytin Nolic. do ßraz. c. 52.
Pourouma.
Ambaiba Piso I. 72. II. 147. Mare-
gr. 91. Cecropia concolor W.
Amby (piluila) iba (arbor) ob
gemmam, quae sueco mucilagi-
noso scalel. Hie suecus expres-
SU9 cum ovi albumine, saccharo
(et acelo) trilus contra haemop ly-
sin usilalur«
Ambaiba- tinga i. e. alba Piso I.
72. IL 148. Cecropiae folüs sub-
tus albis* ,
Ambay gaaraoice: Cecropia.
Ambapaga: Carica Papaya L.
Ambu, Imbü, Umbü (Bahia, Per-
nambueo) Piso 1. 78. II. 167.
Maregr. 102. Spondias luberosa
Arr. Arbor in radieibus lumidis
aquarn conlinens, drupa aeido-
dulci eduli, cum lacle jusculum
gralissimum praebel; Ambufada.
Ambu-y (Minas) Ximenia ameri-
caua L. Espinheiro dameixa
lusiL Nolic. do ßraz. c 53.
Ambdya-embo Piso II. 260. Maregr.
15. Aristolocbia labiosa Ker.
Ameandoca (Para) Arbor: Silva
Araujo,
Aminiu, Aminüü, Amaniü Maregr.
59. Piso II. 186. Mangm Noüc
do Braz. c, 62. Gossypium. Al-
goddop Aigodoeiro: lusit. —
Atnoulou caraibice in ■ Ao Ullis.
Maourou galibi.
Anabi (Altp Amazonas. Potalia re-
sinifera Marl.
Anaeöco galibi Surinam*). RowVia
Panacoco Aubl.
Ananim, Oananim, Oanam (Para)
•) Die „galibi-Soritiam* Namen sind aus der Holländischen Zeitschrift West-
Indie, Lief. 3. S. 161: Seypesteyn over Sorinamsehe HoutsoorteD entlehnt,
und mir vom Herrn Bischof Wullschllgel freundlichst mitgejaeilL
Digitized by
Google
'Tupi: Planlae.
385
Moronobea coccinea, Calophyllum
brasiliense et atiac arbores resi-
nam flavam fundenles. Brett de
frecha: lusit. Lignum specierum
quarundam pro conslruendis na-
vibus.
Anajä, Inajd (Para, Maranhao):
Palma: Maximiliana regia Marl.
Anaja-mrim(Mü.) : Palma: Allalea
humihVMart.
Anand Thevet 89. c. 46. Lery 162.
Marcgr. 33. Piso II. 195. Ana-
nassa saliva Lindl. Bromelia Ana-
nas L. Vox non tupica, licel in
dialectum vulgarem recepta. (The
term Anana is, 1 bclieve, eastern;
the westindian name of this fruit
was: fan-polo-mie: Bryan Ed-
wards Hist. of the brit. Westin-
dies 1. p. 129.)
Ananachi - cariri (corruplum?)
Marcgr. 130. Palma: Copernicia
cerifera Marl.
Anauirä (Amazonas). Arbor con-
slruendis aedibus et machinis in-
serviens.
Andd, Andd-acü Piso I. 72. 11.
148. Margr. 110. An da brasilien-
sis .Raddi. Arbor Euphorbiacea,
semine drastico.
Andira, Andira-iba, Andura, ar-
bor vespertilionum (andira) Le-
guminosae variae generis Andira.
Angelin lusilan.
Andira lbiaiariba Piso I. 81. II.
175. Marcgr. 100. Andira rosea
Märt.
Andira-kycS (Amaz.) culter ves-
pertilionis, gramen aul alia Mo-
nocotyledonea?
Andiröba perperam pro Ahandi-
roba, quod vide.
Andura babajari Notic. do Braz.
c. 66. Obaja-miri Marcgr. Lib.
Princ. 489. i. e. species foliis
minoribus; corruple: Pobura.
Andira.
AngaH, Angelim vix tupice: Andira.
Angico (tupice? Angolensium?)
Acacia Angico Marl, et aliae.
Anguhyba täri, lnhuhy baldn (Porto
Seguro) = Angahyba antam
i. e. arbor ligno olente duro;
Myrlacea, Pseudocaryophyllus.
Anguay vel Ibira-paye guaranice,
i. e. arbor medicorum vel medi-
cinalis (balsamuin fundens): My-
rospermum vel affin is Legumi-
nosa.
Anhanga-kybaba i. e. spectri pec-
ten. Corruple: Angang a-quiaobo
Notic. do Braz. c. 75. Genus
Bignoniacearum Capsula echi-
nala, Pithecoctenium Mart. Pente
de macaco: lusit.
Anhanga-recuyba i. e. spectra ar-
cens. Vismia. Arbuscula guttifera,
resinam flavam fundens, Päo de
de Lacre lusii.
Ariha-yba-atäa Notic. do Braz. 72.
= Anga-iba-Qfitam, arbor ligno
(cortice) suaveolente duro. Pseu-
docaryophyllus sericeus Berg.
Canella brava lusit. Cfr. An-
guhyba supra.
Anhoaiba, Anhuhyba, Anjuhyba
(prov.Espirilu Santo). Myrlaceae
et Laurineae variae. Canella lus.
Aninga-(üva) Marcgr. 106. Phi-
lodendron. Inninga in Sofala
Musa: Bauh. Hist. 1. 149.
Aouassi: galibi'(Biet): Zea Mais L.
conf. Avaty et Uba-tim.
Apareiba (perperam pro Guapa-
reiba) Notic. do Braz. c. 60.
Rhizophora Mangle. Mangue
vermelho lusit.
Ape Notic. do Braz. s. 54. Anona?
Ape-iba Notic. do Braz. c. 71.
Marcgr. 123. Apeiba cymbalaria
Arruda. Jangadeira Bras.
Apiy (Alto Amazonas). Herba:
Silva Araujo.
Apogitagoära , Apoxitacoara =
Apocuita-coara i. e. fundus re-
morum. (S. Paulo). Esenbeckia
49
Digitized by
Google
386
Tubi: PI an las.'
intermedia Marl. Herb. Fl. Bras.
n. 1065.
Araboulan (corruple?) Lery. Cae-
8alpiniaechinalaL./>ao^r«z//lusil.
Arapa (-iba Marcgr. 104). Psi-
dium Araca RaddL
Aracui (Bahia) Palma: Cocos schi-
zophylla Marl.
Arapabaca, Marcgr. 34. Spigeüa
glabrata Marl. ( Compositum cum
vocabulo Arabe, Blalla, insec-
lum?)
Arapoca (Rio de Janeiro). Galipaea.
Ararani, Araranin (Amazonas)
arbor: Silva Araujo; aliis Co-
ruatatiba (cinis contra hydro-
pem propinalur: Cerqueira.)
Arariba i. e. Arara-iba, arbor
avis Ära rubrae (Bio, Espiritu
Sanlo) Rubiacea lelranda, Pinc-
kneyae affin is, Arariba Marl. Mss.
Arbores rubro lingenles.
Arariba- piranga aut caä-mirim.
Arariba rubra Marl. (Pinckneya?
rufescens Freire Allemäo, nomen).
Arariba -tinga aul caä-assü. Ara-
riba alba Marl. ( Pinckneya? Aro-
ma Freire Allcmao nomen).
AraücU) Aralicum: Anooa.
Araticü - ape Piso IL 142. Marcgr.
94. Anona Pisonis Marl.
Aralicu-päna Nolie. do Braz. c. 75.
(non rana, uli in edil. 1851).
Piso L 48. II. 142. 306. Marc-
gr. 94. Anona Marcgravii Marl.
Araticu-ponhe Piso IL 141. 142.
Marcgr. 93. Anona Marcgravii Marl.
Araticü'pttaya ^piter = sorbcre)
Anona squamosa? Veit. Flor,
Flum. V. t. 12T.
Arfabäca (pori.) alfavaca, herba.
Arfabäca-rana i.e. Alfavaca spu-
ria, Alfavaca de Oobra Brasil.
Monnieria trifolia.
Ariculi,Aricuri, AHcuU Palma: Co-
cos schizophylla Marl.
Arrate galibi in Surinam. Copaifera
pubiüora Lindl.
Assacu, Oassacu, Ouassacü (Para,
Allo Amazonas) Arbor Euphor-
biacea, lade venenosa, Hura
brasiliensis W.
Assui, Assahy (Parä, Maranhäo)
Palma: -Euterpe oleracea Marl, el
aliae. Vaägiai lndorum Parecoe.
Ayou galibi in Surinam : Nectandra
Pisi MiqueL
Atitära, Jatitära Marcgr. 64. Pal-
ma scan den s, Desmoncus polya-
caolhos Mart. el aliae sp. E cau-
dice arundinaceo corbes et lu-
bus elaslicus pro exprimenda ra-
dice Mandioccae( Tipitt) neclunlur.
Avacate , Avagate Caraiborum in
lerra conlinenle; Ahuaca vel
Guachitl Mexicäuorum; Hernan-
dez ; Patla: Peruvia,noruni ; Avo-
gato-pear Anglis, Persea gratis-
sima Gaertn.
Avaty Thevel. 46. 113. Lery edil.
1586.102. Zea Mais. Conf. Uba-
tim et Abaty-antam.
Avoira = abi-ymira i. e. arbor
actis (corruple: Arvarra in Su-
rinam, Oiiara: galibi, Biel) Aslro-
caryi vanae species el aliae Pal-
mae aculcalae.
Avarcmotemo Piso 1. 77. IL 168.
arbor sine cibo, Pilbecolobium
Marl. (Mimosa cochliocarpos B.
A. Gomes).
Axi, Achi caraibice, Capsicum s.
piper hispanicum. Chiüi: Mexi-
canorum; NaatcM vel Daa-seye:
Aruac.
Ayapana, Aiapana i. e. contra ve-
nenum -(in S. Paulo) Eupalo-
rium Ayapana Vcnl.
Ayri, Airi, Hayri Thevel. c 38.
p. 72. Palma: Aslrocaryum Ayri
Marl.
Bacäba (Para, Allo Amazonas)
Palma: Oenocarpus Bacaba Mart,
Digitized by
Google
Topi: Planlae.
387
oleum mite in nucleis prae-
bens.
Bacoropary Noiic. do Braz. 163.
contraclum: Bacori, Bacttry,
Bacupary ( Para, Maranhäo, Alto
Amazonas) Platonia insignisMarl.
(Moronobea esculcnta Arruda).
Balata (Rio de Janeiro) Couratari
esirellensis Raddi.
' Barabü (macho et fernen Brasil.
in Pemambuco) Arbor ignota.
Baragud, Bärncvd, Brncacun ( pa-
rova-cua sa Corona arboris?)
guaranice: contabulalio pro sec-
canda thea paraguariensi.
Barahünn (Rio de Janeiro) con-
traclum e Pnrovn ünn i. e. Pn-
rovn preta Bras. Melanoxyton
Brau na Schott.
Bnrbatitnäo corruptum e Parovn
txtüm tumune, arbor Leguminosa
succum vel gummi plorans. Stryph
nodendron Barbatimäo Marl. Conf.
Abati-tymbaby.
Barericö, Mariried, Uariricö Iri-
deae variae, Ferraria etc.
Baru, Cumbarü (Minas, Goyaz)
Dipterix.
Bntauä v. Pntauä. Palma Oeno-
carpus Balauä Mart. (Para).
Batinga (branco et vermelho Bras.)
Arbor. An vox hybrida: Päo
(lusit.) lignum, tinga (tupi)
album. (S. Paulo).
Baxiuva v. Pdxiuva , Bajiuba
(Para, Alto Amazonas) Palmae:
spec. Iriarteae.
Beery vide Mbeery plantae Scila-
mineae, Canna.
Bicuiba, Bicuhyba, Bocuübn rec-
tius Vicuhyba, unde Ucu-üba:
Myristica.
Bicuiba caä-ncu \e\ Bicuhibupü
i. e. folio magno (Rio, Minas.
Espiritu Santo, Bahia ) Myrislica
officinalis Mart.
Bicuiba cad-miri i.e. folio minore
(ibidem) Myristica Bicuiba Schott.
Biribä, Bribn (Amaz.), Arbor.
Bocajä guaranice: Palma: Acroco-
mia Totai Marl.
Bruti, Buriti (v. Miriti). Palma:
Maurilia vinifera Mart.
Bubunha, Pupunha, Popunhn
(Para) Palma: Guilielma spe-
ciosa Mart. «
Bucutd galibi in Surinam: Aspido-
sperma excelsum Benlh.
Bugi (Minas,' Goyaz, Bahia) Com-
bretum Bugi St. Hil. et alia.
Buranhem, Burayem (Antonil Ri-
quesado Braz.), Burayen, Gua-
ranhetn: corruptum ex Fmira
v, Moirä (Bura) - eim quod
vide, arbor Sapotacea cortice
dulei, Chrysopliyllum glycy-
phloeum Riedel et Casarello De-
cad., p. 12.
Buri, Buril (Bahia) Palma: Diplo-
themium caudescens Mart.
Buricica (Bahia) Laurinea. Eligno
fabricantur cislae pro saccharo
exportando.
Burrueh (Minas. Bahia) Brositnum
(Piralinera Aubl. ) Gaudichaudii
Träcul. An vox genlis Ges?
Bütua, Abütua Arbuscula Menisper-
macea* Gocculi diversae spec.
Cad folium, planla, herba, frutex,
arbor, lignum , baculum (in dia-
lecto Came). Japonice: Kwvd,
Kwd. In lingua Caraiborum ter-
rae conünenlis yräca^ tesleOvie-
do VII. c. II.
Cad guaranice xar i£oxijv est fo-
lium llicis paraguaiensis St. Hil.,
pro Thea usitatum.
Cad-apeba, contraclum Capiba,
i.e. folium planum, largum, Cis-
sampelos et Piperaceae foliis am-
plis, uli genus Polhomorphe. Cfr.
Caapeba.
Cad-apid, Capid = Cad papya
Digitized by
Google
3R8
Tupi: Planta©.
i. e. herba lesliculi (ob formam
radicisj. 'Piso L 90. 11. 232.311:
Marcgr. 52. Dorsleniae sp. Con-
tra -erva Lusil.
Caa - apicum , ooniraclum capicu,
apicüm i. e. herba in arcnis ina-
ris aul flu vi i (Apicum) Rhabdia
lycioides Marl.
Cad-ataya Piso 1. 110. II. 230.
Marcgr. 32. Vandellia diffusa L.,
' herba amara, Mata canna Lu-
sil.
Cad-chira^ rectius Cäa-kera, i. e.
herba dormiens Piso II. 199. In-
digo fera domingerisis Spr. L. Anil
mipdo Lusil.
Caa-cica Marcgr. 15. (Caa-icica,
ob succum laeteum) Euphorbia.
Caa-cuguy (yvii) i. e. herba coe-
rulescens. - lndigofera Anil. L.
Anil verdadeiro Lusil. Jangud:
Kechua.
Caa-eö Marogr. 73. i. e. herba mo-
vens, Mimosae sensiüvae.
Cad-ete Nolic. do Brax. c. 77. i.e.
folium verum, magnum, contrac-
tuin Caete Heliconiae.
Caä-etimay Marcgr. 26. Herba ex
ordine Composilarum.
Cad-jandiwap Piso 1. 405. II. 200.
Margr. 28. corruptum pro: caa-
jandi'japegoä i. e. herba (cum)
oleo contra Scolopendram. ,( Aliis
pro: caa-jandu-äba i. e. herba
(cum) barba araneae. Plumbago
scandens L.
Caa-guafü-iba Marcg. 97. Arbus-
cula foliis sesquipcdalibus hir-
sutis, fructu nigro.
Caä-membeca (Amazonas) Arbor.
Caa-miri, Cad-merim folium par-
vum, llici« paraguaiensis St. Hil.
folia comminuta et cribro a pe-
tiolis el costis separsla, Erva
Mate Incolis. *
Cadmbucd v. Cambucd.
Caam cuam Notic. do Braz. c. 63.
menda pro Caa-caam i. e. fru-
tex cacare (cado) faciens, Do«
lichi varii venenosi.
Cad-nduru, Candtartt, Conduru,
Arbor magna, „ligno tinniente",
quia lignum adullum durum so-
nal.
Caaopid Marcgr. 96. corruptum e
Cad-coatiar frulex ad tingendum.
Vismiae frulex lacte flavo.
Cad-peba — Cad apeba (Sipo
de Gobras Marcgr. 25. 26.) Cis-
sampelos glaberrima SL Hil.
Cad-pim, Caä-pyim, contractum
Capim, Capi = cad-pe aut
cad-i-pe i. e* herba (minula)
ad viam. Gramen vel herbae par-
vulae; aliis: plantae, qAae caesa
sylva in terra mundata (Caa-
pyxaba) enascuntur. Cdlao ca-
raibice.
Caa-pi (Allo Amazonas, abusive)
Banisteria Caapi Spruce, frutex
e cuius fructibus lodiani (ad
fluv. Uaupes) polum paranl-ama-
rum , inter saltationes bibendum.
Cad-piranga, Capiranga, i. e. fo-
lium rubrum, Bignonia Ghica Hb.
Caa-pim apeba, coniractum Oapim-
peba, Piso IL 238. Gramen
Eleusine,
Caa-pixuna i. e. folium nigrum
Myrtaceae.
Cad-pororoca i. e. arbor fragilis,
Myrsines species.
Caa-poäragod i. e. herba flore
versicolore Marcgr. 8. Spermaco-
ces v. Borrerae species. Corollae
albae coerulescunl.
Caa-quera (kerd) = arbor, planta
dormiens {ker = dormire) Cas-
sia sericea Sw. et aliae. Dormi-
deira Bras.
Cad-reru, L e. foüum edule, pro
olla (rem) Portulaca. Beldroega
V. Jodo Gomez Bras.
Cad-rete (Amazonas) sylva alla,
a fluvio remola.
Cad-roä caulis, truncus arboris.
Digitized by
Google
Tupi: Plantae.
m
Cad-robd ramus arboris.
Caa-roba conlractum Caroba Piso
I. 70. Jacaranda Caroba DG.
Bignonia Vell. VI. t. 43.
Caa-ryma, Caa-rima, Carimd,
am y Ion farinae Mandioccae.
Caatendy, conlractum Cateny, i.e.
herba salivaria, Spilanlhes.
Cad-tia, Caa-tya i. e. herfea cum
succo (ty) lacleo ; * Euptiorbiae
herbaceae stipulalae.
Cad-ügod, Caatigua, Caatiqua:
Dobrizhofer, abiponice Achite,
corlex rubro tingens. Trichilia
Catigoa S. Hi).
Caa-tinga, Catinga i e. sylva alba,
perlucida, aestu aphylla.
Caartminga (Alto Amazonas) Ar-
bor (Silva Araujo).
Caa-yby Indigofera Anil Bras. (pro
Cad-suguy).
Caa-ycobe i. e. herba viva, guara»
nice, Mimosa.
Caa-ycy guaranice arbor Icica, re-
sinam fundens.
Cabiüna, Caviuna, Cad-bi-una ( ni-
grum) arbor Leguminosa, Pte-
rocarpus niger Vell. Miscolobium
violaceum Vog,
Cdboreuva, Cabure-iba Piso IL 1 19.
Myro6permum vel
Cabui-iba Marcgr. 137. Arbor ligno
flavo. Päo amarello Lusil.
Cahinca, Cainca (Rio de Janeiro,
Minas) Chiococca anguifuga Marl
et aliae.
Ceäctue (Allo Amazonas) = Ca-
vaue, Caba-eem i. e. sebtim
du Ice ( ob fructus pingues ) Palma :
Elaeis melanococca Gaertn.
Cajüs Acajü, Oacajü Notic. do
Braz. c.49. Anaoardium occiden*
tale L. Motte: gaJibi.
Cajü-apeba Notic. do Braz. c. 71.
(Bahia) Cellis?
Cajü-i, Cajü-y (8. Paulo) Anacar-
dium humile Marl.
Caiünga (an vox tupica?) Simaba
ferruginea St. Hil. (Minas, Go-
ya*).
Carnamu (Bahia)? — an {Caa*
cama-uu) arbor Myrtaoea, fruclu
globoso edtrti?
Camaräy Cambard Noiic. do Braz.
c 62. Lantans Camara L.
Camard-jüba i. e. flore aureo Piso
L 86. 177. Marcgr. 6. Lanlana.
Camard-japo Piso IL 218 (ex er-
roVe?) Conoclinium prasiifolium
DC. — Lanlana Camara L.
Camara - tinga i. e. flore albo,
Marcgr. 6. L. Princ.539. Lanlana
brasiliensis Link, nivea Venl. etc.
Camarahbaia Marcgr. 30. Jussieua
scabra W.
Camacari Notic. do Braz. c. 67.
Marcgr. 102. Arbor alla, gummi
fundens. Lignum proctslissacchari.
Camara Piso IL 223. Margr. 12.
Physalis pubescens L.
Cambucd = Cad-pucd i. e. fruc-
tus ridens Nolic. do Braz. c. 54.
Myrlaceae diversae, Myrciaria pli-
cajo-costala , Rubachia glomerata
Berg. elc.
Cambuy Margr. 108. Myrtacea. Eu-
genia crenata Vell.? MurtU Bras.
Camgdba (Minas, Goyaz) Francis-
caea Pohl. *
Camundahy (Rio) an corruptum
pro Oomanda-y i. e. faba minor?
Leguminosa.
Canambaya, Camanbaya Marcgr.
46. üb. Princ. 381. Rhipsalis
pachyptera Pfeif. (An conlractum
e Caa-amby-aioo i. e. frutex
fruclu mucilaginoso medicinali?)
Cananga, Caa-n-anga = arbor
animata vel odorifera (Allo Ama-
zonas) Myristica macrophylla
Benlh. et aliae sp.
Canapaüba Notic. do Braz. c. 70.
(menda typograplica: Cana-
pomba) Laguncularia racemosa.
Mangue branco Bras. passiui.
Canapü Notic do Braz. c. 56.
Digitized by
Google
390
Tupi: Planlae.
Solanum nigpo affine, fruclu *
eduli.
Oandua (Minas) Liehen, Cladonia
sanguinea Marl. Ic. PI. cryp^ t.
11. f. 1. Contra aphthas infantum. -
Catyerana (Rio, Bahia, Minas).
Arbor Meliacea, Cabralea Canje-
rana Vell.
Oaninana (lupice?) Chiococca an-
guifugä Marl, et aliae.
Oanxim (vox genlis Ges?) Eu-
phorbiacea el Maytenus? foliis
magnts spinoso-dentatis. (Minas,
Bahia).
Qßpipoatinga contractum e Caapi-
apoam-tinga i. e. gramen glo-
bulis (florum) albis. Paepalanlhus
(Minas, S. Paulo).
Oaporocoba, i. e. Arbor fruetu dis-
siliente: Clusia, Hura. (Poroc:
saltare).
Oapreuva, Capure-üba, Capure-
igba Arbor Leguminosa. Myro-
spermum?
Oapupuva Marcgr.2. Gramen, Ana-
Iherum bicorne Pal. Beauv. ,
Oard, Caräz Marcgr. 29. Dioscö-
rea; Irihame de S.Thome Lusil.
Cara-chicku (an tupice) Solani
Sectio Maurella. ErvaMowra Lusil.
Oaragoatä, Oäraquatd, Oaraotd,
Gravald, Curuatd i. e. herba
ambulantes (oatd) radens {ca-
ranhe) , Bromeliae spinosae.
(Marcgr. 37. Aloe". Erva babosa
Lus.)
Garagoatd-ocu (Bahia, Ceara, Ma-
ranhä) Fourcroya giganlea.
Oarahid (Quarahid) et Oarapepe
guaranice : Cucurbita aquosa ampla.
Garaipe, Oaripe (Pafa., Alto Ama-
zonas) Bignoniacea? ligno duro.
Cineres argillae admiscentur pro
ollis conficiendis.
Oarajuru (Parä, Alto Amazonas)
contractum e caa (folium) coa-
tiar (pingere) jurü (facies),
pigmentum phoeniceum e Bigtio-
nia Chica Hb1., quo Indl genae
imo totum corpus pingere et
.contra malas praesligias (uti dente
serpentum et rostro avium qoa-
rundam) uti solent. Caraerou
vel üariarou galibi.
Oarand (Guyana) Palma in udis
crescens, cujus pelioli serrati
usur^antur ad fila gossypina de
seminibus* deradenda (caranhe
rädere). In Guyana hispanica
Oarand quoque audil resina bal-
samea arboris leicae.
Oarana-iba, Oarnaiba, Oarnahyba,
Oaranda-hyba per magnam par-
lem Brasiliae appellaiur palma
Oopernicia cerxfera Marl. De
huius foliis lndi ceram radent et
in vicinia fluvii Jaurü sal.
Oaranday guaranice, Coperniciace-
rifera Marl.
Oanaob-ucü (Para) Jacaranda Co-
paia Don. et aliae.
Oaraob-miri, öaraomiri (Rio de
Janeiro) Bignoniacea alia, Spa-
rattosperma lithontriplicum Mart.
Oardpa galibi, Y-andiroba tupi, ar-
bor 6eminibus oleo pingui ama-
ro pollenlibus, Carapa guyanen-
sis Aubl.
öarapia v. Cad-rapia vel Oaa-.
apia Dorstenia.
Oarapia-punha contractum Grapia-
pttnhe ( Espiritu Santo) Cordia?
Oararu, Oariru^ Oaruru vide Caa-
reru.
Oarand Bromeliaceae vide Oara-
* goatd.
Oarautd Nolic. doBraz. c.56. Bro-
meliaceae v. ibid.
Oarwye Nolic. do Braz. c.72. (cor-
rnptum?) Laurinea.
Oaruru ( Bras. orientalis) vide Caa-
rerü Amarantus bahiensis Schrad.
el aliae.
Oarttru-guacu Marcgr. Libr. Prine.
287. Phytolacca decandra. L.
Oaruru vel Oaruru - Iukyra (Alto
Digitized by
Google
Tupi: Planta*.
391
Amazonas), Ourure (Rio Uau-
p£s). Hjßrbae Podostemaceae (Api-
nagia rel.) in scopulis fluviorum,
e quam tri cinere lodi sal (Ju-
kyrd) paraol. Julio et Augusto
mensibus columbarum el psitta-
corum greges adveniunl, ui Ca-
ruru vescanlur. »
Catacarihem, Oaticaem, Oaiucahem,
Oochicahen, Outicanhö (Rio, S.
Paulo) Rhopala legalis (Dine-
keria Voll.) Elymotogia incerla;
foisan compositum cum verbo
cotuca, pungere, aut cum Oati-
goa et etml
Catiüa (Caa-aioo = herba medi-
cinalis ?) Polygon um acre el
aliae sp. contra raalum aui (foV
cho do cü Lusil.) usitatae, uode
Erva do bicho Lusil.
Catigoä vide Oaatigoä.
Catinga conlraclum e Caa-tinga,
folium album, Crotonis sp. Jtem
signifieal silvam aestt» apbyllam.
Catole, Catule palma: Altalea hu-
milis Marl. (Oatoli in galibi ==
corbis).
Cauaru-cad (Amazonas) Arbor
mihi ignola.
Cau-assü (Amazonas) = caa asm
i.e. folium magnum. Palma: Ma-
nicaria saccifera Jacq. el aliis
Urania amazonica MarL vel Pa-
coba sororoca.
Cau-caä (Amazonas) herba, an
Coslus ?
Cauim potus (cerevisia) e 'radice
Mandioccae vel granis Maydis
fermenlalione paralus.
Oaure (Amazonas) herba arumalica.
Caü-uchü (Amazonas) Siphoniaa
sp. gummi elasticum fundcnles,
quo primi Omaguae ad cooficien-
dos lubulos usi sunt.
Caxabu (vel caa-japü) Marcgr.
(. 126. Cerei slanles. Fr u lex avis
Cassici cristati.
Caxün, Oqfim, Cachim Maytenus?
Oaxinguba, Oaxinduba (Amaz.)
Figuevra brava Lus. Pharmaco-
sycca.
Oaxiriy Oassiri, Cachiri potus e
radice fermehlala Manihot Aypi.
(Oassiripö in galibi^ est radix
Manihot raspata).
febipira Marcgr. I. 100. Bowdichia.
Cepö, pepü, Sipo radix, sarmen-
tum, liana, Bejuco hispanice.
Composila vide sub Sipo.
fepo-apeba corruptum Sapupema
radix plana (Ficuum etc.).
Qere-iba^ Ciribä Notic do ßraz.
c. 70. Piso II. 204. (Espiritu
Sanlo, Bahia), Chiridba (Para),
Sereitinya (i. e. alba) (Pernam*
buco), Avicenoia tomentosa (fo-
liis sublus albis).
fere-ibüna (i. e. nigra) , Avieen-
nia nitida L. (foliis ulrinque vi-
ridibus.
Chambira (Maynas) P(alma: Atta-
leae sp.?
Chichä, Xixa Sterculia.
Ohique-Ohique, Xique-Xique (Ba-
hia, Pernambuco) Cerei slantes
aculcati.
Qhoile Thevel 101. Lery edil. 1586.
154. (errore Choyne) Arbor Cres-
cenlia Cujele L.f unde vasa ctya.
Olaraiba (Minas, Bahia) Cordiae
subgenus Gerascanlhus; videtur
conlraclum el e genio lusilanico
mulatum e Oaruäba-iba i. e.
arbor pabuli.
Ooapo-iba Marcgr, 131. i. e. Ar-
bor rubro tingens, Clusia.
Ooajingüba (vide supra Oaxin-
güba etc.) Arbor lumbricida, lacte
albo, Pharmacosycea (Para, Alto
Amazonas). Vomitum excital,
diarrhoeae et vermibus medelur.
Ooerana i. e. cui-rana = Capsi-
cum (cui) spurium, Gestrum.
Coite, Ouite corruptum pro Oaa-
eie i. e, folium amplum, Canna»
Heliconia, Scitamineae variae.
Digitized by
Google
392
Tupi: Planta*.
Oomanää, Oomenda, guaranice Cu-
mandä, Phaseolus, Dolichos fruclu
eduli. Ooumatä galibi: Biet.
Comanda guira i.e. legumen avis,
Marcgr. 62. Dolichi spccies. =
Caam-Cjßam.
Comanda - ocu , Comahdä - guacu
i. e. legumen magnum, Ganavala
et Mucuna, contra impetigines
adhibilum.
Gomandaiba Sophora litloralis
Sciirad.
Gomarim, Oumarim, corruptum e
cui mirim i. e. Capsicum fructu
minore, Capsicum frutescens.
Gömmaru v. Oumarü. Diplerix.
Oomichä (Minas, S. Paulo) Myr-
tacea, fruclu eduli?
Conami) Ounabi (Para, AHo Ama-
zonas) Euphorbiae et lchlhyo-
there Marl., herbae pisces ine-
briantes. Oonamy galibi.
Conduru Nolic. do Braz. 69. idem
quod Gandvru^ quod vide.
Conereüe (Rio Branco) Arbor ligno
sublili flavo in campis.
Congonha, Gongonha j( Minas, Rio,
Espirilu Santo, Bahia)llex para-;
guariensis et multae atiae cum
hac legitima specie commutatae,
Hex diurelica, pseudothea, sorbilis,
domestica, medica et Villaresia
mucronata (olim Caösine Marl.)
Gopa-iba, Oopa-üva, Gopi-iva Co-
paifera. Ucäma: Coroados.
Copaia (galibi) Jacaranda Copaia
Don, pYocera Spr.
Oopaub-ucu (an corruptum pro
Sebu-üva-a^u i. e. arbor magna
vermifuga?) Nolic. do Braz. c.71.
Pharmacosyce doliaria el aliae.
Oopinari (Rio Branco) Species
Cassiae purgans?
Oopiüba Notic. do Braz. c. 52.
(edit. 1851. c. 54.) Oopiiba
Marcgr. 121. Vi lex.
Copu-assu (Para) Jacaranda Co-
paia Don.?
Oorimbö (corruptum e curuba im-
be?) Liana odorata flore rubro.
(Para: Cerqueira).
Oorneiba Nolic. do Braz. c. 60.
Schinus terebinthifolius Raddi,
rhoifolius Marl, el aliae. Aroeira
Lusit.
Cotö-Ootö (S. Paulo, Minas) Pali-
curea densiflora Marl. An vox e
lingua G6s?
Ouambu Piso 11. 209. Bidens pi-
losa L.
Ouaro vel Quaro Galphimia brasi-
liensis.
Ouchiu - kybaba Pithecoclenium
Marl. i. e. Pente de Macaco
Bras.
Ouguacu-refniu (per errorem pro
Cuguacu-tembiut\. e. Cibus ro-
dendus magnus) Marcgr. Libr.
Princ. 331. Manihot' Aypi Pohl.
Oui-hem, Cui-eöm i. e. bacca sa-
pida, Kmnha, Quit/a Notic. do
Braz. c.W. Capsicum. Pimenta
Bras.
Gui-hem jurimü ibid., i. e. bacca
cucumerina, Capsicum grossum W.
Cuuhem-ocü ibid. Capsicum cordi-
forme Mill.
Oui-hem-peia vel Guiepia ibid.
Capsicum cerasiforme W.
Cui-hem-sabaä vel Oui-ceaquene
ibid. Capsicum ovatum v. odori-
ferum Vell.
Cui-peuna Notic. do Braz. c. 60.
(Bahia) Gui-pwuna (S. Paulo)
Myflacea.
Oui-peüna (Rio de Janeiro) Mela-
sloma (Lasiandra) mutabilis Vell.
IV. t. 130. p. 181.
Guja vas e fructu Crescerrtiae Cu-
jete L.
Guityba vel Guegyba Nolic. do
Braz. c.75. Cujete Marcgr. 123.
Crescenlia Cujete L.
Ouiruiri, Quiruiri Myrtacea.
Cumacaht (Amazonai) Apocynea
lactescens, an Couu a u litis?
Digitized by
Google
Tupi: Planta«.
3»
Ownati (Amazonas) Apocynea vel
Aselcpidea follicularis? Cortex
pro pingendis scutellis et pateris
(ctyas) usitalur, praecipue prope
Monte Alegre.
OumarUy Common* , Ownbarü,
Oumbary Dipterix odorata W. et
aliae species. E legitimae speciei
seminibus oleum odorum (de
Tonco) elicilur, praeseriim in
ditione oppidi Villa Franca ad fluv.
Tapajoz, olim Oommaru dictam.
Pulvis contra tineas.
Omn^arti(galibiin-Surinam) Dipterix
odorata W.
Oxwutrü-s Ownbaru-rana Dipterix
oppositifblia W.
Oumbeba (i. e. cui-apeba) Piso H.
190. Cereus variabilis Pfeif.
.Ounffbiy Conami, herba piscis ine*
brians, Phyllanlhi variae, lchthyo-
tbere.
Ounuri (Alto Amazonas) Euphor-
biacea. Spruce Herbar. N. 3299»
Oupay guaranice, Cupahyba S.
Paulo, Copaifera.
Cupiuba ( Amazonas) Arbor ad na*
ves eonstruendas. Copaifera?
Cupu-ahi (Amazonas) Arbor fruc-
4ifera.
Cupuptra, Sopipira, Bowdicfaia.
Ouramari (galibi in Surinam) Big-
nonia inaequaüs DC.
Ourauabi (Amazonas) Palma ad
tecta slruenda. Cfr. Ouruä.
Ouruä (Parä) Palma: Attalea spee-
tabitis Marl.
Ouruä (Bahia) Notic do Braz. c.
66. Arbor magna, Quercui simitis ?
Ouruba Marcgr. 21. Cucurbilacea.
(an vox topica?)
Curuba-y-mirim Mafcgr. Lib. Princ.
415 (recte?) Bowdichia major
Mart.
Ouruiri Marcgr. 109. Myrlacea.
Curupica-iba Marcgr. 133. (no-
men ex autore dubium) Terebin-
thacea.
Oururu (Alto Amazonas) Apocy-
nea. Anisolobas Cururü (Echi-
tes olim). •
Ourure (Alto Amazonas) videCaa
reru.
Cururu-ape Piso 1. 111 IL 250.
Timbo Bras. Paullinia pinnata L.
OutiHribä (Para) Arbor fructu
eduli. (CuHa-Hribä).
B.
Embaiba Notic. do Braz. c. 59.
Cecropia. (In Haiti Varwnä:
Oviedo).
Embeü (Rio de Janeiro) Gualteria.
Embira, Imbira Xylopia fruiescens,
Funifera, Bombaceae.
Embirete, Embiriti (Minas, Bahia,
> Espiritu Santo ) Bombaceae.
Embir-Ofü, Envirocu (Bahia, Per-
nambuco) Notic: do Braz. c. '68.
Lecythidea v. (Rio) Bombacea.
Embuy-aembo Marcgr. 26. (eor-
ropte Occoembo). Forsan Embi-
ara- timbo, Sarmenlum ad pisces
capiendos. Aristoloehia.
Engä, Inga Notic. do Braz. c. 52.
Mimoseae generis Ingae.
Entagapena , contractum e Engä
tagapena = Inga pro clavis
,. militaribus ( Tagapena), Legumi-
nosae ligno duro.
Genema, Jenema Notic do Braz.
c. 60. Cassia brasiliana L. Carma
fistola Bras.
Genipapo, Jenipapa Genipa brasi-
liensis Marl., americaria L. et
aliae (Xagua Hayti: Oviedo
Vlll. c. 5. Quantlalazin; Mexic.
Geratacdca, Jerataca contra mor-
sus serpenlum: BrunfelsiaHope-
ana DC.
50
Digitized by
Google
392
Tupi: Plantae.
Oomandä, Oomenda, guaranice Ou-
mandä, Phaseolus, Dolichos fruclu
eduli. Coumatä galibi: Biet.
Comanda guira i.e. legumen avis,
Marcgr. 62. Dolichi species. =
Oaam-Gftam.
Oomandä - ocu , Oomandä - guacu
i. e. legumen magnum, Canavala
et Mueuna, contra impetigines
adhibilum.
Oomandaiba Sophora littoralis
Schrad.
Comarim, Oumarim, corruptum e
cui mirim i. e. Capsicum fruclu
minore, Capsicum frutescens.
Oommaru v. Oumaru. Dipterix.
Oomchä (Minas, S. Paulo) Myr-
tacea, fruclu eduli?
Gonami, Ounabi (Para, Allo Ama-
zonas) Euphorbiae et Ichthyo-
there Marl., herbae pisces ine-
brianles. Oonamy galibi.
Oonduru Nolic. do Braz. 69. idem
quod Oandvru, quod vide.
Oonereüe (Rio Branco) Arborligno
sublili flavo in campis.
Oongonha, Gongonha /Minas, Rio,
Espiritu Santo, Bahia) Hex para-j
guariensis et mullae aliae cum
hac tegitima specie cotnmutalae,
Hex diuretica, pseudolhea, sorbtlis,
dome8lica, medica et Villaresia
mucronata (olim Gassi ne Marl.)
Copa-iba, Oopa-üva, Copi-iva Co-
paifera. Ucäma: Coroados.
Copaia (galibi) Jacaranda Copaia
Don, procera Spr.
Oopaub-ucu (an corruptum pro
Sebu-üva-afu i. e. arbor magna
vermifuga?) Nolic. do Braz. c.71.
Pharmacosyce doliaria et aliae.
Oopinari (Rio Branco) Species
Cassiae purgans?
Copiüba Nolic. do Braz. c. 52.
(edit. 1851. c. 54.) Oopiiba
Marcgr. 121. Vilex.
Oopu-assu (Para) Jacaranda Co-
paia Don.?
Corimbö (corruptum e curuba im-
be?) Liana odorata flore rubro.
(Paria: Cerqueira).
Oorneiba Notic. do Braz. c. 60.
Schinus terebinthifolius Raddi,
rhoifolius Marl, et aliae. Aroeira
Lusit.
CotÖ'Ooiö (S. Paulo, Minas) Pali-
curea densiflora Marl. An vox e
lingua G&s?
Ouambü Piso II. 209. Bidens pi-
lo8a L.
Ouaro vel Quaro Galphimia brasi-
liensis.
Ouchiu - kybaba Pithecoclenium
Marl. i. e. Pente de Macaco
Bras.
Ouguacu-refniu (per errorem pro
Cuguacu-lembiü/x. e. Cibus ro-
dendus magnus) Marcgr. Libr.
Princ. 331. Manihot' Aypi Pohl.
Oui'hem, Oui-eöm i. e. bacca sa-
pida, Kmnha, Quiya Notic. do
Braz. c. *8. Capsicum. Pimenta
Bras.
Cui-hem jurimü ibid., i. e. bacca
cucumerina, Capsicum grossum W.
Oui-hem-ocu ibid. Capsicum cordi-
forme Mill.
Gui'hem-peia vel Ouiepia ibid.
Capsicum cerasiforme W.
Oui-hem-sabaä vel Oui-ceaquene
ibid. Capsicum ovatum v. odori-
ferum Vell.
Oui-peuna Notic. do Braz. c. 60.
(Bahia) Oui-puüna (S. Paulo)
Myrlacea.
Oui-peuna (Rio de Janeiro) Mela-
sloma (Lasiandra) mulabilis Vell.
IV. i. 130. p. 181.
Olga vas e fruclu Crescerriiae Cu-
jete L.
Oidtyba vel Ouegyba Nolic. do
Braz. c.75. Oujeie Marcgr. 123.
Crescenlia Cujete L.
Ouiruiri, Quirtäri Myrlacea.
Cumacaht (Amazonai) Apocynea
laclescens, an Couna ulilis?
Digitized by
Google
Tapi: Planlae.
3»
Ownati (Amazonas) Apocynea vel
Aselcpidea follicularis? Corlex
pro pingendis scutellis el pateris
(ct&as) usitatur, praecfpue prope
Monte Alegre.
Oumaru > Commaru , Oumbarü,
Otmbary Dipterix odorala W. el
altae species. Elegittmae speciei
seminibus oleum odorum (de
Tonco) elicilur, praeserlim in
dilione oppidt Villa Franca ad Äuv.
Tapajoz, olim Commaru dictam.
Pulvis contra tineas.
Ctmt^rti(galibiin-Surinam) Dipterix
odorala W.
Oumaru -s Oumbaru-rana Dipterix
oppositifblia W.
Oumbeba (i e. cui-apebä) Piso II.
190. Cereus variabilis Pfeif.
.Ounabi, Oonami, herba piscis ine-
brians, Phyllanlhi variae, lcbthyo-
tbere.
Ounuri (Alto Amazonas) Euphor-
biacea. Spruce Herbar. N. 3299»
Oupay guaranice, Cupahyba S.
Paulo, Copaifera.
Cupiüba ( Amazonas) Arbor ad na*
ves eonslroendas. Copaifera?
Oupu-ahi (Amazonas) Arbor fruc-
4ifera.
Cupupira, Sopipira, Bowdrchia.
Ouramari (galibi in Surinam) Big-
nonia inaequalis DC.
Ourauabi (Amazonas) Palma ad
tecta struendai Cfr. Ouruä.
Ouruä (Parä) Palma: Altalea spee-
labilis Marl.
Ouruä (Bahia) Notic do Braz. c.
66. Arbor magna, Quercuisimitis?
Ouruba Marcgr. 21. Cucurbitacea.
(ati vox tupica?)
Curuba-y-mirim Mafcgr. Lib. Princ.
415 (rede?) Bowdichia major
Marl.
Ouruiri Marcgr. 109. Myrlacea.
Ourupica-iba Marcgr. 133. (no-
men ex autore dubium) Terebin-
thacea.
Oururu (Allo Amazonas) Apocy-
nea. Anisolobus Cururü (Eehi-
tes olim). i
Curare (Allo Amazonas) v'ideCaa
reru.
Oururu- ape Piso 1. 111 II. 250.
Timbo Bras. PauUinia pinnalaL.
Outitiribä (Para) Arbor fructu
eduli. (CuHa-Hribd).
B.
Embaiba Notic do Braz. c. 59.
Cecropia. (In Haiti Yarumd:
Oviedo).
Embeü (Rio de Janeiro) Gualteria.
Embira, Jmbira Xylopia frutescens,
Funifera , Bombaccae.
Ernbirete, Embiriti (Minas, Bahia,
> Espiritu Santo ) Bombaceae.
Embir-ocü, Envirocu (Babia, Per-
nambuco) Notic: do Braz. c. '68.
• Lecylbidea v. (Rio) Bombacea.
Embuy-aembo Marcgr. 26. (eor-
ropte Occoembo). Forsan Embi-
ara-timbo, Sarmentum ad pisces
capiendos. Aristolochia.
Engd, Inga Notic. do Braz. c. 52.
Mimoseae generis Ingae.
Entagapena , contraclum e Engd
tagapena = Inga pro clavis
,. militaribus (Tagapena) % Legumi-
nosae ligno duro.
6.
Geneuna, Jenetma Notic do Braz.
c. 60. Cassia brasiliana L. Carma
fistola Bras.
Genipapo, Jenipapa Genipa brasi-
iien8is Marl., americarla 'L. et
aliae (Xagua Hayti: Oviedo
VIII. c. 5. Quantlalazin : Mexic.
Geratacdca, Jeraiaca contra mor-
sus serpentum: Brunfelsia Hope-
ana DC.
50
Digitized by
Google
384
Topi: Ptantae.
Gerowu, Jvrwnu (i. e. pro ore)
Cucurbita maxima Duehesne.
Gerumare, Geremari, Curumare
Nolic. do Braz. c, 71. Arbor L*-
guminosa fruclu eduli (Cassia?
Geoffroya?)
Getica vei Jetyca tuber Batalae.
Ginjuiba (Bahia)? —
Goqjeru, Goqjuru(Abajeru, Gua-
jaraht) Chrysobalanus Icaco L.
Goaibi pocaca biba = Goaimim
poc-acab-ibo, arbor anus, ramis
fragilibus, Mimosa.
Goaya-iWa Nolic. do Braz. c. 68.
,= arbor cortice delracüli libroso
peregrinantium, Cecropta eoncolor
W., e quo saocos pro cibo per-
tando fabricant
Gonandima Marcgr. 106. vide Gu-
anandi.
Gongonha (Minas, S. Paulo) llex
theezant Marl. paragueiensis S.
HiL el aliae, vide Congonba,
Gonü (Minas) Cucurbilacea =
Tayuya de Quiabo in Minas,
S. Paolo, Wilbrandia hibiscoides:
Manso.
Goyana-timbö Piscidia Erylhrina
Vell. VII. I. 100. (non L. )
Goyty vide Oity el Uiti
Granatä vide CaragoaüL
Grumiooama, Grumijama (i. e. cu-
rumitn- cama parvuli mamma)
Slenocalyx brasiliensis Berg.
(Eugenia L.)
Guabira vide Guabyra. Gua bac-
ca, yrob a mar um, acre esse.
Guabiroba Abbevillea maschalan-
Iba et Fenztiaoa Berg. (Psidium
dulce Vell.)
Guabiroba -merim Campomanesia
aprica Berg.- (Psidium Vell.)
Guabpra-guapu , mirim, Guabiyu
(guaranice) Myrlaceae fruclu
eduli* Fotia et coriex aäduoUir
berbae Mat£ ad meliorem odorem
conciliandum.
Guacäo Nolic. do Braz. c. 73. Da-
synema Schott.
Guaiaba, Guc&ava, Guayava Psi-
dium Guayava Raddi, Piso 11/
153. Marcgr. 104 (nunc fructum
introduolum praedicat). Guayabo
Haiti: Oviedo VU1. c. 19. Ben-
aoni L. e*27. Boruceh: Coroados.
Guaidba-rana i. e. spuria (Alto
Amazonas) Pskbum acutangufcim
Marl
Guqjana-timbö Marcgr. Libr. Princ
421. rede? Indigofera tinctoriaL.
Guqjeru Marcgr. 1. 77. vide Goojeru.
Gttaimbi, Guambe (Bahia, Per nam-
buco) Pbilodendron.
Guanandi, Guanatm, Oanandy,
Urandi, hodie: Lanim, Ladim,
Olandy Carvalho: Anlonil, Ca-
lopbylluai braailiense S. HiL
Guandü, Gwmdös (Cuandü) Piso
IL 252. Cajanus flavus DG. For-
san e Guinea introductus.
Guaparaiba Piso II. 204. Marcgr.
118. fthizophora Mangle L. Man-
gue vermelko Bras.
Guapeva Sapolaceae variae, prae-
serlim Lucumae generis. Oaymito :
Hajti r= Cbrysopbyllum Cai-
nilo L.
Guapoki, Guapuhi, Guapui-Sipo
(Amazonas).
Guarabu *) , Gurabu Arbores :
Astronium concinnum Schott,
Peltogyne Guarabu et P. macrolo-
bium Freire in Uli.
Guaradea (an Ubiraänga Nolic.
do Braz. c. 14? Lucuma fissilis
Allemäo.
Guaraüo (Rio de Janeiro) Chry-
sophyllum: Freire AUemao.
*) Guara in his compoaitia videtur forma australia pro Iwt#r<h &>&*) Mfr*>
Moira, Btira: arbor, Ugnum. ,
Digitized by
Google
Tupi: Plantac.
3B5
Guara-mxmga (S. Paolo) — ?
Guaranä-üva, Guwanä-Sipo (Alio
Amazonas) Paullinia sorbilis Marl.
Guar ante idem ac Ymira-e&m
{Bwranhem) Chrysophyllum gly-
cypbloeiun Casaretto.
Guarantan (Ymyra- antam i. e.
lignum durum, S. Paulo) Sapin-
daeea.
Guararema, Gorarema (Ymyra
meme i. e. lignum foetens) Se-
guiera floribunda(Cralaeva Gora-
rena Vell. V. t 4. Gallesia.Seo-
rododendron Casaretto.)
Guarauna (Ymyra-una i. e. lignum
nigrum in Sergipe).
Gurijuba , Guariüba , Guariüva
(Amazonas) Arbor Leguminosa,
ligno rubello ad construendas
naves; et aJits hoc nomine di-
oilur arbor ligno flavo lingeote,
verisimiliter Maclurae species.
Guariroba i. e.J Ymyra yroba
arbor amara. Palma: Cocos ole-
raeea Marl. (Mi aas, Bahia).
Guantmd et Guarumd membeca
(Para) Marantae spec
Guarumimd; Serjana Guarumima
Vell.
Guaviröba vide Guubiroba.
Guaxima, Guajima Urena lobata,
Pavoniae variae et aliae Malva*
eeae cortice Jibroso. Guacwn
Hayli: Oviedo VIII. c. 7/ est
Gua«uraa polybotrya.
Guembe guaranice, alias Jmbe,
Philodendron.
Guiabo Hibiscus esculcntus L an
vox introduota Aethiopibus, qui*
bus quoque audit Gtämgombö.
Gtäneh (Minas); Trixis divaricata
Spr.
Guirapid v. Uurapid contractu™ e
Guira et Sapyd i. e. tesüculus
avis, Celtis et Gordia, Grdo vel
CothoSs de Gallo Bras. (Vura
pro Gallo in genere accipilur).
Guira-repoty vel tepoty i. e. ater-
cus avkrm, Struthanthus cilricola
et alii fraliees'parasilici ex ordine
Loranthacearum ab avibus disse-
minata
Guirapariba Marcgr. 108. Guira-
pdra arcus, iba, arbor. Bignonia-
ceae nonnullae, Pdo d' arco
Bras.
Guiti iba (Guti) guapu, mirim
Piso I. 66. II. 136. Utim: An-
tonil; Oky: Rio de Janeiro. Mo-
quileae? Sapolaeeae variae? et
in Rio de Janeiro Soarezia niti-
da Freire Allemäo, arbor affinis
Brosimo.
Guiti-toroba Piso 11. 137. Lucuma
Rivieoa vel affinis.
Guriri (Bahia) Palma: Diplolhe-
mium maritimum Marl.
Guntpe (Allo Amazonas) Licania.
Gyiai, Gytaycyca vide Jatahy.
Huacä v.Guacdo Dasynema Schott.
Huacdva (Moxos) Palma: Maximi-
liana -Marl.
Huaimy - (Goahnim i. e. vetulae)
tococa (vesica, bursa, va'gina).
apud Indianos Guarayos in Chi-
quitos et Moxos Palma: Aslroca-
ryura Huaimi Mart.
I.
lba-biraba Marcgr. 117. Myrtacea
firuetu eduli.
Ibacurupari Marcgr. 119. Plalonia
insignis Mart»
lba-camuci Marcgr. 141. Arbor
ignota.
lba-metära Marcgr. 129. Spondias
venulosa Mart.
Iba-poranga (frutex bellus). Iba
purunga Marcgr. 116. Vitex.
Iba-H Marcgr. 19. Gonoloousgaagli-
Digitized by
Google
396
Tupi: Planta«.
no8U8 (Cynanchum Vell.) Cfr.
lbalia maritima, nomine caribaeo
lbati donata?
lbi-pitanga Piso 1. 121. IL 187.
Marcgr. 116. Stenocalyx Micbelii
Berg. (Eugenia aucl.)
Jbira reclius Ymyra v. Jrmrä quod
in composilis vide. Arbor, lignum
(Marcgr. 99. Xylopia frutescens).
Ibtra-ee Marcgr. 101. = Ymyrd-
eem i. e. arbor 'dulcis (Hivorae
Lery) Chrysophyllum glycy-
phloeum Ried., Casaretlo. Piso
1. 71.
lbirabd, Ibiribd Notic. do Braz.
c. 68. Marcgr. 126. Lecythis
(E8chweilera) Luschnathii Berg.
Ibira-obi Marg. 141. Caesalpinia?
Pdo ferro Bras.
Ibira-piranga i.e. lignum rubrum.
Caesalpinia echinata L.
lbira-rema, Imtra-reme Notic. do
Braz. 74. i. e. lignum foelens v.
Gorarema, Seguiera floribunda
Benin, et aliae.
Jbiruba Marcgr. 132. Stenocalyx
Iigustrinu8 Berg. Flor. Bras. 343.
Ibixuma Piso II. 162. Guazuma
ulmifolia Desf. Motamba Aethio*
, pibus
Icica, Icicariba Marcgr. 138.
Ubira-siquä Not. do Braz. c.60.
Yciy guaranice , Aimecegeira
Bras. Genus Icica,
J-cipo Marcgr. 14.f Hy-$ep6 i. e.
sannen tum aquae. Tetracera.
Imbe (Tracuans Bras.?) Philo-
de ndron.
Jmberöva ( S. Paulo ) Aspidosperma ?
Imbira v. Embira Xylopia, Funi-
fera Bombaceae el atiae arbores
libro deductili.
Imbiri pro Mbeeryi Canna glauca L.
Imbiri-Sipo (Rio) ad tigaitdum:
Dioclea violacea Mart.
fmbirupü, Itnbir-ussü (Rio et Mi-
nas ) y Borabax , Chorisiae species
et Carolin ea, ob Iibrum.
JmbUy Spqndias.
Imbu-rdna (Minas, Bahia) Bursera
leptophloeos Mart
Imbun, Buri (Bahia) Palma: Di-
plolberoium caudeseens MarL
Imird vel Ubird, Moird, Myra
Arbor, lignum. v. cum composi-
tis sub Ymyra.
lnajd (Maranhäo, Pard) Palma:
Maximiliana Mart.
Inqja-arau-memböca, Ad fluvium
Taquary fruclus tanlus qaantum
ovum Struthiocameli. Attalea?
Inajä-guapu-iba Marcgr. 138. Piso
130. Cocos nueifera L.
Indqjd, Andqjd Palma Attalea
compta Mart
Indajd-i Palma: AUalea humilis MarL
Inga Marcgr. 111. = Enga Ge-
nus Leguminosarum.
Inga Opeapiiba Marcgr. 112. Inga
dulcis.
Inhapecmga ßmilax.
Inkuibatdn, lnhuhybatän (Anto-
nil). Engahybaian Legurainosa
ligno firmo ad malos n avium.
Immboy Piso 1. 95. IL 205.
Marcgr. 12. 56. Guilandina Bon-
duc L. (Inimbö = filum).
Ipadu (Alto Amaz.) Erylhroxylou
Coca.
lpe Tecoma et aliae Bignoniaeeae.
Ipe-caa-goene, conir. Ipecacoanha,
i. e. herba parva ad viam, eroe-
tica. Cephaglis Ipeeacuanha.
Ipe-peroba (S. Paula) lperoba
Marcgr. 97. Arbor Leguminosa
trifoliotata.
lpe-piranga Tecoma curialis (Big-
nonia Vell.)
Ipe-tinga (i. e. lpe branco Rio
Grande do Sul) Palagonula.
Jpe-wxi coniTici. Piuvä (Rio Grande
do Sot, S. Paulo) Palagonula,
Tecoma speciosa etc.
Ira-iba i. e. arbor mellis, Palma.
Cocos oleracea Marl, et aliae.
Piso IL 129.
Digitized^by LjOOQIC
Tupi: Planta»
m
Jririba, Irariba , arbor mellis.
Itaüba i. e. lignum lapideum ( Amaz.)
arbor contruendis navibus.
ltubu, Itoubou (Galibi) Jonidhim
lloubou Hb. Bpl.
J.
Jaborandi Marcgr. 36. Arbusculae;
Rulaceae: Monnieria trifoliaL. el
Piperaceae: Arlanthee el Oltoniae
species. (Syllaba Ja verisimiüter
conlracla est ex lba.)
Jabotapita Piso II. 166. Marcgr.
1. 101. Gomphia parviflora DC.
(Nomen compositum e Japoty*
alligaro, et PUaj Aloe, Foarcro-
ya, verisimililer ex 'errore huic
plaotae in cht um est.)
Jaboticaba , Jabuticaba Marcgr.
141. Myrciaria Jaboticaba, cauli-
flora Berg, et aliae. Jabotim =c
testudo. Quasi sebum testudiois.
Jabuti vel Jabuti-üva (Amazonas)
Palma: Rhaphia laedigera Marl,
cujus fruclus instar testudinis
loricatus est Gorruptum sonat
Jubati, quod vide.
Jacajuuba, Jacaxuüba Notic. do
Braz. c. 66. Arbor magna, ligno
dura. Videtur vox composita ex
Acajd et iba.
Jafape, Jasape Marcgr. 2. Piso L
96. IL 237. Kyllingia odorata Vafal.
Jafapucaya Piso II. 135. Marcgr.
128. Lecythis Pieoois Gamb. el
aliae.
Jacarandd Nolic. do Braz. c. 72.
Arbores leguminosae ligno duro
obscuro. Compositum videtur e
Ja et Carana. In provr. Ria hoc
nomine veniunt Maehaeria legale
et incorruplibile Benth. (Nissolia
Vell. VII. t. 84. I. 82).
Jacaranda-banana (Rio de Ja-
neiro) Swartzia Flemmingii Raddi.
Jacaranäd piranga (i. e. roxot
Bras.) Rio Macbaerium örmum
Benlh. (Nissolia Vell. VII. t. 83).
Jacarandd-tm (i. e. antam, fir-
mum) Macbaerium scleroxylon
Freire Allemao (an quoque Tu«
lasne?) Pdo ferro in confiniis
prov. Minarum.
Jacarandd-ma (i. e. pixuna, ni-
grum) Cabiüna vel Jacaranäd
preto Bras. Dalbergia nigra Al-
lem. ( Plerocarpus Vell. VII. t.91 ).
Nomine Palisandre (corr. ePalo
Santo) lignum in Buropam ad«
. vehilur.
Jacaratedy Jacaratid Notic do
Braz. c. 51. Carica Papaya L.
Mamdo^ Bras.
Jacare-cui-iaud'Ctpö (Amazon.)
videtur compositum eJacare, cro-
codilus, cuij bacca, taud, flavus.
cipö, sarmenlum.
Jacare-üva, -huiba, uiva, iba, üba
(Allo Amazonas) lignum Croco-
dili. Calophyllum brasiliense (Gu-
anandi), e cujus irunco scapbas
fabricanl Indiani.
Jacatirdo (Rio, Espiritu Santo,
Babia) Lasiandra et Vernoniae.
Jacalupe (Espiritu Santo) Papilio-
nacea radice luberosa eduli.
JacS Piso II. 263. Marcgr. 22. Cu-
1 curbita Citrullus L.
Jacitara, Acitara, Titdra Palma:
Desmoncus.
Jagua-acanga i.e. capul Felis Ön-
zae. Piso II. 229. Marcgr. 6.
Tiaridium indicum Lehm.
Jaguandi (S. Paulo) verisimililer
k = Guanandi quod vide.
Jamacaru, Jamacuru, Jaramacurü
cerei magni arborei, Figueira
da India Bras.
JandtaMba, Jundiahiba i.e. arbor
piscis Jandia, Platyslom. spalu-
lae Ag., Terminalia.
Jampaba Marcgr. 92. Genipa bra-
siliensis Marl.
Jamparandiba, JapoarmuHba, Je-
Digitized by
Google
3SB
Tupi: Plantae.
niparandiba% Jandiparana Piso
1. 121. II. 172. Marcgr. 1. 109.
Lib. Princ. 163. 165. Gustavia
brasiliana DG.
Japicanga, Smilax. (ßhequen Ohi-
lensrbus).
Jaquä, Jaccä (Rio de Janeiro, S.
Paulo.) Lucuma gigantea Freire
' Allem.
Jaracatid Notic. do Brat. c. 51.
Piso 1. 100. 11. 160. Marcgr. 128.
Carica dodecaphylla Vell.
Jaraixtva (Alto Amazon.) Palma:
Leopoldinia pulchra Marl.
JarerS Marcgr. Libr. Princ. 409.
Arachis hypogaea L.
Jaröba Marcgr. I. 25. Piso 173. Ta-
naecium Jaroba L.? Casaca
amargosa Lus.
Jataboca Marcgr. 3. Bambusa su-
rinamensis.
Jatahy, Jetahy , Giiahy, Jitahy,
Jatai-iba,- üba.-uba, Jetaiba,
Jetai, Jutahy, Jatobä Piso I.
60. II. 123. Marcgr. 101. Hyme-
naeae species. E resina harum
arborum Indi formant cylindros
(botoque) ornamenti causa in
labiis et auficulis geslandos.
Jatuaüba (Amazonas). Fruclus
uvae ad instar in racejnis. Radix
purgans contra sterilitatem mu-
lierum praescribitur : Cerqueira.
An Cucurbitacea ? Forsan Angu-
ria musacea Mart. Mss.
Jauaraicica (Amazon.) Arbor Le-
gwninosa. Resina pro vernice
vasorum ficlilium inservit (Hy-<
menaea?)
Jauari (Para, Alto Amazon.) Pal-
ma: Astrocaryum Jauari Mart.
Jequetiba reclius Jiquitiba, Giqui-
tibd, Juquitiba Notic. do Braz.
c. 66. (Jecuiba Marcfcr. 12T)
Arbor nassae vel sjrortulae. Cou-
ratari domestica, legalis et aliae
Leeythideae.
Jeratdca (Minas, alias Manacdn)
Brunfelsia Hopeana DC.
Jetaiba, Jataiba, Jatahy Marcgr.
101. Hymenaea.
Jetaicica, JataUicica {JeHcaeica
Marcgr. 101. perperam) resina
arboris Jatahy, Hymen aeae.
Jetica, Jeiuca, Marcgr. 16, Getyca
(Heiych Thevet 32.) Batatas
edutisDC. Bat ata: Hayli, Oviedo
VII. c. 4. CamotH Mexic unde
Camötes Hisp.
JeticufU i.e. tuber mag n um, Notic.
do Braz. c. 61. Marcgr. 41. Piso
1. 94. II. 253. Convolvulus oper-
culaius Bern. Gomes.
Jmara, Jucara, Jossära, Jucoara
Marcgr. 133. Palma fissUis pro
tuguriis, Eulerpe.
Jilö, Gilö (Rio) Solanum Güo Raddi.
JUö Marcg. 120. v. Fitd Girareac
species.
Jauardhictca Leguminosa..
Jod, Jud, Cmd, Cuy, Bacca edalis.
Jod- v. Jud-iwa (S. Paulo, Mi-
nas-Para) Bacca Solani., Margr.
63. Zizyphi, Cerasi.
Jud-Umbü Marcgr. 108. Bacca
Spondiae.
Jobotd (Minas, Cujaba) Anisosper-
ma Passiflora Patr. da Silva Manso.
Fava de S. lgnacio Bras.
Joairana (Antonil) an Vitex.
Jw, Spina.
Juapecanga Marcgr. 10. conlract
Japicanga, Jupeccmga, Jupi-
canga Smilax.
Jubati, Jupati (Amazonas) Palma:
Rbaphia taedigera MarL de cu-
jos talos unidos entre si com a
casca de monguba se fazem ve-
las de canoas de todo o porle e
que por serem mui leves as tor-
nam mais arfantes : Cerqueira Co-
rogr. paraense 11.
Juciri Solanum Juciri M.
Jucury acu Notic do Braz. c 72.
Leguminosa Ngno suaveoleote.
Digitized by
Google
Tapir Planta*.
396
JäJceri, Juquery, Juctiri {Jü Spi-
na, her dormtens, t parva) Mi-
mosae fr u lex aculeatus. ,
Jukeriorana (corrupt. Juqueriom-
nanp Marcgr. 64). = Jukeri-
rana Guilandina Bonduo. L.
Jukyra-y, Juquvray (Inquitai ex
menda' typogr. in Nolic. do Braz.
o. 48.) Capsici baccae siecae
conlusae cum sale (juJcpra), i. e.
sali» juaculuro (y).
Jukyriöba Solanum oleraceum Vell.
II. I 12& Planta cujus baccae
siccalae cum sale misturalae ad
Jukyra-y adhiberi solont. Pei-
peram aVellozo acribitur Juque-
riöba i. e. planta spinosa dor-
miens.
Jupicai Piso 11. 238. Erva (TEm-
pingem Bras. Xyris.
Jvrema, Gerema, Jerema = Spina
dulcis, Acacia Jorema Marl.
Juripari'iba i. e. arbor diaboli
(Para, Amazonas) Slrycbnos.
Juriptba, Jurepeba, Jurumpeba
Piso 1. 84. iL 181. Marcgr. 89.
Solanum paniculatum L.
Jurumu Piso 11. 264. Marcgr. 44.
Cucurbita maxima Duch.
Jurute (S. Paulo)? —
JuUty (abusive) Piso II. 157. Marc-
gr. 107. Tamarindus indica L.
Margr. 107.
Jutai-monde, reeiius Jatai-monde
Nolic. do Braz. c. 66. 'Arbor le-
gumiriosa alta.
Jutairpeba, Jatai-peba (non Su-
tapeba Nolic. do Braz. e. 65.)
Arbor leguminosa ligno duro. Jia-
tahypeba valenciana Balthazar
Lisboa Mss.
KopH (galibi in Surinam) Goupia
glabra et tomenlosa AubL
Krva\ie (galibi Surinam) Vochysia
guyanensis AubL Qualea.
Kyinha v. Quiynha Capsieum
{Axt: Aruac, Uchu: Kech. Pomi,
Chüli, Tapi).
Lantim v. Gttanandi Calophyllum
brasiliense.
Lobo-Lobo =3 Oonohoria Lobo-
lobe St Hil. pl. usuell t. 10.
Loco Piso 1. 82. Plumbago sean-
dens L.
Üaparandiva Not. do Braz. c 52.
Piso 1. 120. II. 187. Mimusops
excelsa Freire Allemäo. Lueuraa
procera MarL et aliae Sapotaoeae. *
Macaca-uba, Macaca-üva (Para)
Morra-pimma i, e. lignum va-
rium. Arbor leguminosa.
Macaca-Sipo Amaz.
Maca-apa-ipu (galibi in Surinam)
Sapindus Saponaria L.
Macaüba, Mocaüba, Mucqjuba
Palma Acrocomia sclerocarpa Mart.
Macaxera Marcgr. 67. Manihot
% Aypi Pohl.
Macucu (Para, Guyana) Hex Ma-
cucua Pers.
Macuge, Macugi Nolic. do Braz.
c. 54. Arbor lactescens, ligno
fragili; Sapolacea?
Mamanga Piso 1. 85. II. 183. Cas-
sia medica Vell.
JUamäo Not. do Braz. c. 51. Ca-
rica Papaya (vix tupica vox).
Mamdnarana (Amaz.) Garica.
Manacä, Manacan Marcgr. 69.
Bruhfelsia Hopeana. Radix me-
dioin alis. „0 cozimenlo da raiz
»produz lethargos." Managä Aubl
Manacä, (Maravitanas) Euterpe
oleracea.
Mandüba, Maniba Marcgr. 65.
Digitized by
Google
400
Tupi: Planta«.
Slirps Manihot ulilissimae Pohl.
Yucd: Hayti, Oviedo VII. c. 2.
Acosla IV. c. 17.
Mandiocca Radix planlae Manihpl.
Mandiocca apud Cocamas = Ya-
wirt*
Mandiocahi Not. do Braz. c. 70.
Panax Morotoni.
Mandiyu guaranice Gossypium.
Mandobi, Manobi Lery edil. 1586.
160, Mmdubi, Notic. do Braz.
c 47. Piso 11. 256. Marcgr. 43.
— Mandupitiü Marcgr. Lib. Princ.
409. Arachis hypogaea L. Mani:
, Hayli, Oviedo Vll. c 5.
Mandubj-guapu guaranice Jatropha
Curca8 L. Mtmdubi-, Munduy-
guacü Piso 1.83. 11. 179. Marcg.
96. Pinheiro de Purga Bras.
Mandupäva (Minas) Arbor Cin-
chonae Vellozianae etc.
Mmtgaba Notic. do Braz. c 52.
Mangaiba, MangaMba Marcgr."
122. Piso I. 76. (non II. 156,
quod Mangifera indica L.) Lib«
Princ. 203. Hancornia speciosa
Gom.
Mangay guaranice i. q. Mangdba.
Mangaycy guaranice succus lac-
leus Hancorniae.
Mangardz Nol. do Braz. 44. Cala-,
ladü species: violaceum Desf. C.
Poecile Scholl.
Mangard -peuna Piso 1. 95. II.
1 236. Fig. dextra. Marcgr. 36.
Caladium violaceum Desf. Tay-
obct Bras.
Mangard - mirim Piso IL 237.
Marcg. Mangarito Bras. Cala-
dium sagiltaefolium Vent.
Mangara-taid, Mangaratid Piso
II. 227. Marcgr. 19. Zingiber ex
India introductum.
Mani resina coeta Moronobeae eoc-
cineae (Guyana). •
Mamba, Mandüba Nol. do Braz.
C( 37 — 43. Manihot ulitissima
fohl Guecharapo: Cumanagoles.
Manym, Amkuuu Gossypium. Ma~
noulou) Rochefort in Ins. An-
tili. Maourou: Biet in Cayenne,
galibi.
Mapareyba corruptum v. Guapa-
raiba.
Maracujä Not. do Braz. c. 56 =
Maraca-cui-iba i.q, bacca-lfa-
racd i. e. crepitaculunv magicum
referens.
Marajd, Marajd-iba. Palma Bac-
tris Maraja, selosaMarl. elc Not
do Braz. c. 56. (Menda typogr.
Marujaiba).
Maracoatiara , Marq/uba, Mara-
pauba, Marapemma etc., Amaz.
eorrupta compoeila cum Mara
pro Fmira.
Maratataiba Marcgr. 132. Arbor e
familia Urlicinearum? Madura?
Marataud Amaz. arb. eadem.
Mari, Umari Marcgr. 121. Geof-
froya spinosa L.
Mari-Mari Cassia (Gatbartooarpus
P.) brasiliana L. Cfr. GenewUL
Mali-Mali caraibice,
Maripdj galibi Cayenne, Palma
Altalea Maripa Marl, et Maripa
scandens Aubl.
Maririco (Rio de Janeiro, Minas)
Steyrinchium galaxioides Bern.
Gomes.
Mariquitaia: Para, Arbor.
Marubd (Para) Simaruba oölcina-
lis DC.
Massarandiba (Rio) Lucuma pro-
cera.
Massavacuri (Rio Negro) Palma
aculeata.
Matapi ad flumen Uaupes = nassa
coni'ca.
Matataiba (llheo*) Arbor.
Male (an guaranice?) Hex para-
guaiensis St. Hilaire.
Matd-Matd (corrupium e Mutä-
Mutd = scala ?) Lecylhis (Esch-
weilera) coriaeea elc
Mbeery, Meem, Piso I. 116. IL
igitized by
Google
Tupi: Planta*.
4M
212. Marcg. 4, Canna auranliaca
Rose, glauca el aliae.
Meapi Panis, e farina Manihot
Meiou: galibi. ,
Metombo, Maiambo (vix tupice)
Drimys granatensis, cortex medic.
Meranton v. Moira- i^Ymra-)
pudna (Para) folia in baloeis
contra nevralgiam.
Meri (galibi, Surinam) Bumelia
nigra Sw.; Oleo de tnerim offi-
cinale.
Mityma planta, vegetabile.
Merendiba (Bio) Terminalia tingens
Fiscus(Bahia) Arbor rubroviolaceo.
Merum-cad herba (Amazon.)
Messataüba (Bahia: Antonil) Ar-
bor. Lignum pro axi molendina-
rum. Moceiahiba, Mocitaiba,
Mupstaiba , Mecetaiba , Päo
santo (preto et branco Bras.)
NoL do Braz. c 72. Zollernia
Moceiahiba Freire Allemäo in lilt.
Mexiricay Mixhica, Pijerica (a
verbo mixire assare) (Minas,
Goyaz, S. Paulo) Gaylussaciae.
Mnianga pijerica (Bio, S. Paulo,
Minas) Melaslomaceae fructu eduli :
Clidemia {3fitanga = infans.)
Mocqjd Palma Acroeomia. Mbo-
cayay Dobrizhofer HisL de Abi-
pon. II. 409. Acroeomia Totai
Marl.
Mocuryy Mucury, flol. do Braz.
c. 52. Arbor litoralis, fructu eduli
odoro (an eadem ac Bacupary?
. Sapolacea?)
Modurucüy Mondurucu Cerei slan-
tes. Not. do Braz. c. 54.
Moira pinima i. e. lignum pictum,
Leguminosa.
Moira (Muira, Mara) ticuera;
Arbor venenosa Amaz.
Moira- v. Mura-paüba ad flu-
vium R. Branco.
Monpuba v. Munguba Erythrina.
Mororo-cepd v. -cipö Caulotreius
Rieh.
Motacu-chi i. e. palma parva Mo-
tacu : Guarayos. Diplothemium
littorale Marl. (Molagui: apud
Gobo, Hist. Amer.).
Moue galibi matrix, Capsula.
Moussembey galibi? (in Antillis
gallicit = Oleome).
Moxoco vel Mojocö. (Mii.as) Ery-
thrina Crisla Galli et aliae.
Mucojä (Para) Acroeomia.
Mucajuba ad fluvium R. Branco,
Acroeomia.
Mucoatidra ad fluvium R. Branco :
arbor leguminosa, ligno picto.
Mucuna , Muamdn NoL do Braz.
c 60. Marcgr. 18. Mucuna urens
DC. et aliae.
Mucunan-cipo Mucuna.
Mucura - caa (Mucura - cahd) i. e.
arbor Didelphydis (ad flüv. Rio
Negro) Solanum.
Muivd Marcgr. 117. i. e. arbor
fratris (Mu-iba) Clidemtae spec.
Munbaca, Aslrocaryum.
Muquem planta medicinalis„soliUivo
e rarefactivo do sangue." (Para).
Mureci, Murid PisoL 79. 11.171.
Marcgr. 118. Hoyriri Thev. c.
36. p. 65. Murusi Not. do Braz.
c. 52. Mureci guaeü Byrsoni-
ma verbaseifolia.
Mureci -penima (i. e. pieta) Piso
II. 171. Byreonima chrysophylla
Rth.; in Bahia Byrsonima sericea.
Mureci -petinga (in Peftambuco,
Bahia) Byrsonima crassifolia.
Muricfti, Moriche Mauritia flexuosa.
Muriti, Miriti Mauritia flexuosa.
Muruayäy Maractyd Marcgr. 70.
71, Passiflora.
Murumurü (Para) Palma Aslro-
caryum Murumurü Mari.
Murupa v. Maruba min Arbor Amaz.
Muntre (Para).
Muta-Muta-cipö i. e. Liana sca-
lae, Gaulotretus Rieh.
Mutämba, Motämba Guazuma ul-
mifolia L.
51
Digitized by
Google
4M
Topt: Plant*.
Mnlumnyü, Potutmyü, Butvmttfu,
PutUBUU'u Leeythidea»
Muxuri Arbor (Amaz.)
S.
Natu, Oanam (Pari)Resina cocta
Noronobeae eocetneae.
Nandiroba contcactum e Nandi
oleum, yroba amarum, Carapa
guyanensis Aubl.
Ndaja v. Indaja.
Neambü , Niambü , > Nhiambu,
Nhiambi Compositae herbaceac
variae: Spilan Ines, Conoelinium
prasüfoliuoi , Ageralura ooayioi-
des.
Nhambi (Allo Amazonas) Ottonia
Warali abacoura Miq.
Nhambu- fuacu Maregr. 77. Piso
J. 91. 11.180. Figueira dinferno
et Mamona, Bras. Ricinus com-
munis L. etc.
Nhandi, Nhandü Piso 1. 97. II.
197. Maregr. 75. Artanlhe cau-
data Miq.
Nhandipapo ad fl. Tiete = Ja-
nipapo, Genipa.
Mandiroba Piso 11. 259. Marcgr.
46. Feuillea Irilobata L. s= Jan-
diroba.
Jthä, Nid (Pari, Alto Amazonas)
. Berlholleüa «xcelsa H. B. K. Ju-
trid Orinocensiura, Castanha do
Maranhdo Bras. (Nias apud Mal-
licolleosea est loocarpus edujis
Forst. Kscul. 50.)
Nhanica, Nianica Eugenia Nha-
niea St Hil.
Oacajü, Acajü (Acd ramus, Juä,
jü bacca!) Anacardium oeciden-
tale L.
Oacury Palma Allalea.
Oariri-carapia (Amazon.) Mouta-
tabea dibotrya Mart.
Oaxme (▼. Gmxima) utirim
Malva.
Oqjuru (v. Goajtrü) Chrysobab-
nus Icaco L.
Oanam (Pari) Moronobea coccinea
AubL
Oassacu, Astacu, Uacacu, (Pars,
Alto Amazonas) Bora bras4#ien-
sis W.
Oauaussü (Oau = oba: foJium,
astu magnum) Palma Allalea
spectabilis Marl. (Auati Orioo-
censibus.)
Gera — , (recii«9 Guira) repoti
Le. slercus aviom, Strulhanthus,
Viscum.
Oiichi Myrtacea.
Oity (Rio de Janeiro) Brosimum
vel alia Artocarpea.
Oity- (UM-) cica Soarezk. nitida
Freire Allemäo in liU. (Cfr. 01-
media) PI e ragin a umbroaksima
Arruda.
Oity (Uiti+) coroya Pleragina rufe
Arruda.
Oity- (Uitt) mirm Pleragina odo-
rala Arr. Pi6o 11. 137.
Ouai (Amazonas, Gayenne) Palma
arundinacea, Geonoma etc.
Outiem (earatbice in Antillis) Coc-
coloba.
Pacaratepu herba Amaz,
PacöbUy Pacova Not do Bras. c
50. Pacoeire (Pacobeira port.)
Lery ed. 1586. 156. Musa.
Pacoba catinga arbor Amaz.?
Pacobussu (P. assü) Piso li. 154.
Musa paradisiaca L.
Paco caotinga Cosiu* (sc Pacova
catinga?)
Paco-seroca Marcgr. 21. Alpinia
Pacorseroca Jacq.
Pacuan herba Amaz,
Digitized by
Google
T«pi: flantae.
m
PaHäa (galibi, Surinam) Brosimum
AuWeüi Popp. (Piratinert Alibi.)
Pajahü, Paxau, Pachou (Bahia,
Minas) Triplaris Pacaaü Marc.
Pqjo-mari-gb* , Pajemirioba Piso
1. 86. IL 185. Mtfcgr. 9. Caasia
oecidentaüs L. (Perperam: Mo
magiridbai Cerqueira 13.) /tagv-
mari-ova radix conlra dkrrfaoeam.
Pqjura arbor Amea.
Pafoto (galibi Surinam) Lueuma
mammosa Garin. et Dipbous sa-
ticifotta ADa
Palowe (galibi Surinam) Eperua
faleala AübL
Panama y herva santa, Chenopo?
dium aoabrosiokles: Para,
jPami (ad veaeßcium l^afi) Ar-
tanthe genkutata Miq.
PaoUn Coroadoa: Attalea compta.
Papaya (vix tupica vox): Hayti.
Oarica Papaya L., Äbahei: Ca*
saib. iasttl.
Paracauaxi arb. Amaz.
Paraca-uba arb. Amaz. oonstr. nav.
Parmmaöa (galibi Surinam) Palma
Afltrocaryum Panamaea Mail.
Paranauari arbor Amaz. eonttr. nav.
Para~para-&a Not. do Braz. o. 71.
Triplaris.
Paraiba (Minas, Bahia,. Goyaz)
Simaruba versicolor St. Hil.
Parari herba Amaz.
Paraturi (?) Piso IL 138. Remi-
rea maritima L.
Paricä Leguminosa cujus folia
contusa pro tabaci pulvere India
usitatt, Mrmosa aeaeioides Bth.
Porovacu, Parova-mirim (Psro-
vmko do Campo S. Paulo) Aoos-
mium Schott, Leptolobiumf Vogel.
Parova-vna, Parovuna, Brahma,
Gmarauna (Rio) Melanoxylon
Braüna Sehott.
Passari, Papari (v**gentis Gee?)
Lafoensia.
Patauä (Bataua), Patovouä Palma
Oenocarpus Balaua Marl.
Pati Not, do Bra«. c 56. Palma
Syagrus botryophora Marl.
Pati-öba fotiam integrum praece*
dentis Palmae.
Paxiüba (Pachioba) iriartea exor*
rhiza.
Ptcacuem Not. do Bras. c. 61. =
pe via, cad herba, cum, gotne
voroifare* Cissampelos glaberrima
St. Hil. et aliae.
PegrecQH (? galibi Surinam) Xy-
lopia frutescens L
Petptawa NoL do Braz. c65fc
pyir — veprere, herba ad ver*
rendum, Scopark dulcis L.
Pecirica corrupt pro Jlitokica =
mixire assare, Cliderifcia irutes*
cens.
Pematim (Minas, Cujaba) verisJaiv
lUer compositum k ex Membeca
tenerum, infirmum, ämt tcnerifc
conis. Sclerolobium rabiginosum
Mart
Peneiba Not. do Braz. e. 71. Pe-
rwabsou Tbev. 115. Arbor iigno
levi laclescens. Hippoaiane ve4
Sapiura aftcuparium L.
Pepi, Pfpi Peliveria tetrandra Gom.
Pequed (Rie) Aspidosperma.
Peqnea-apu <P. amareUo Bras.)
A. sessiltfloram« •
Pequcä-tanha i. e. deas (Pequea
marfim Braa.) A. ebumeum.
Pequihi Not do Braa. «. 65. {Vin-
hatico do Rio de Janeire) Aoa-
cia maleolens Freire Allemao.
Pequohy Not. do Braz. e. 52. Ca*
ryocar.
Pere (galibi Surinam) Avioeuma
nitida Jaeq.
Ptreiori (Alto AmazO MespHo*
daphne pretiosa Neos. Casca
preciosa Bras.
Permi NoU do Braz. c. 55, Palma
Attalea campte Mart.
Permi Piso IL 214. Costus Piso-
nis Li ndl.
Periparöba i. e. Paroba in «o-
Digitized by
Google
404
Tupi: Planta«.
lesliis lienis (jpere), Piperaceae:
Ottonia, Artanthe.
Peröba (Rio de Janeiro) Aspido-
sperma.
Petüm, Petume, Pety, guaranice
Petyma, Pytyma Lery ed. 1586.
163. Benzoni I. c. 26. III. c. 20.
Columbus in Navarette Coli. I.
51. Pycietl: Mexico, fiernand.
173. Fumo, Tabaco Bras. Ni-
coliana. {Pytybäo fistula pro
hauriendo fumo tab.)
Pexxtrim vel Piexiri v. Puchury.
Pkifdba i. e. laqueus (Bahia) Atta-
lea funifera Marl.; (Rio Negro)
Leopoldinia Piacaba Wallace.
Piacaccmha oorrupt pro Ipeca-
cuariha.
Pmdaiba Piso II. 144. i. e. virga
hamorum. Xylopia frutescens L.
Pindo guaranice Palma Cocos au-
stralis Marl,
Pinddva, Pindöba Piso I. 62. =
Pinda-öva i. e. folium pro virga
hami. Palma Attalea compla Marl.
Pinö, Urtica (planta urens). Nol.
do Braz. c 61. videtur Ricinus
communis L. (ibid. c. 52. quid?)
Marcgr. 79. fig. dextra, üb. Princ
483. Cnidpscolus Marcgravii Pohl.
Piquia, Piyui, Piquihy. Caryocar
brasiliensis St. Hil. (in prov. bo-
realibus Pekea Aubl. = Carycar
butyrosum L. etc.)
Piquiha Not do Braz. c. 54. Sa-
potacea.
Piracu-uba (Para) Arbor ignola.
Pirand-üba (Bahia) Arbor ignola.
Piranga i. e. eolor ruber, Bigno-
nia Chica Hb. Carajurü Bras.
Piri ad flumen Rio Negro (Pery
so, campo) gramen.
Piriguaia (Minas, Espirilu Sanlo)
Anchielea salutaris St. Hil.
Piripirioca-cipo kmnz. radice medi-
ca: Capim radice fragraoteCerq. 14.
Piritidca ad fl. Rio Negro contra
yenenum.
Pissandö Not. do Braz. c. 55. Pal-
ma Diplothemium campestre Mart
Pita, Pitta (nomen caribaeum?),
Fourcroya gigantea Vent.
Pitanga (a verbo püer, sorbere
ei an$a odor) Eugenia uni-
flora L. Stenocalyx Micheln Berg.
Pitaya caraibice in terra conlinenle
Cucurbitaoea.
Pitomba Sapindus.
Poaya, Puäya contr. e Cepö-ayba,
aya radix contra malum. CephaS-
1)8 IpecacuanhaRich. Wossaenda:
Coroados.
Pobura vide 4ndura babqfari.
Poraque-iba i. e. Arbor gymnoti
electrica Barreria theobromaefolia
W. Poraqueiba guyanensis Aubl.
Praguä (Rio) Banisteria Pragu4
Vell. IV. t 15a p. 190. (Ra-
dix cathartica).
Preha-caa l e. herba Caviae Ape-
reae, Vernonia subrepanda Pers.
et aliae.
Prituiba ad fl. Rio Branco.
Puchury , Pechury , Peckurim
(Amazonas) Nectandra Puchury,
Fava de Pichurim Bras.
Pupunha palma Guilielma spedosa.
Putumujü Not. do Braz. c 66. Po-
turmyu Lecythidea.
Quariroba v. Guariroba.
Quarö, Cuarö Galphimia brast-
Iien8is.
Queraiba Piso II. 165. Tecoma vel
alia Bignoniacea.
Quiabo Hibiscus esculenlus I,.
Qtäjaba (Minas, Bahia) Arbor le-
guminosa, cortice adstringeote.
Quina v. Qmna branca in Minas
et Goyaz appellalur Stryehnos
pseudoquina. (Non est vox ta-
pica).
Digitized by
Google
Tufi: Platt«*.
«Oft
(htiquoa quianputu (corruple e lin-
gua Nigritarum!) Piso IL 25|.
Marcgr. 16. Batatas edulis Chois.
Quiri, Qwrulri Myrlacea.
Qvxteve (May na») Mauritia flexuosa.
Qwti Piso II. 162. Sapindus edulis
St. Hil.; divarioatus W. etc.
Quitöco Plüchea Quitoc DO.
Quiya, Qwyriha, Kiytiha, Kymha,
Capsicum. Axi: Hayti, Oviedo
VII. c. 7.: Pomi: galibi; CMIH:
Mexico; Tapi: Chitensiam.
(hdyaqtä Maregr. 39. Capsicum
frutescens L.
Quiya-apuä Marcg. Capsicum bac-
catum L.
Qtäya-afu Marcg. Capsicum cordi-
forme Mill.
Qtäya-comari Marcg.; -axi Capsi-
cum frutescens L. Malaquetta
Bras.
Quiya uca Capsicum annuum L.
Prmeniäo Bras.
Quoapmcgü Not. do Braz. c. 65.
Lecythidea? falia lectione Qua-
paraiva) Arbor ignota.
Rego (non Sego) = Arrabidaea;
Sego DC. = A. Rego. (Sipo-
Rtgo).
Rocü frequentius Urucü Bixa Grel-
lana L.
Saamouna Pi$o I. 81. II. 1T5. er-
rore pro Samauma Chorisia ven«
tricosa Nees et Mart.
Sabiffenguva Not. do Braz. c. 64.
= (Jabyti-geneüna-iba i. e. Ar-
bor Geneuna villosula (floribüs),
Chry8ophyllum Vinhatico Casa-'
retto. (Tertia species Vinhatico
est V. amareBo tetta de Boy,
x iigno venia obscurioribos , Echy-
rospermum Balthazarii Freire Al-
ternat in IUI.)
Soimbe-üva, Sambaiba, Sambaüva,
Sahnbeiba i.e. arbor foliis aspe-
ris {fambe) Marcg. 111. Cura-
tella Sambaiba St. Hil.
Samambaya (errore Conambayä)
Piso II. 233. Filix berbacea.
Samauva (Amazonas, Zamaauma
galibi) Eriodendron Samauma
Marl.
Samoui galibi?
Sanandui v. tyyuca sanandü,
{faarig gustus, amoenus) andu
Erilhryna falcaU Bth.
Saouari = *Caryocar (galibi).
Sape (Minas. Espir. Santo) Gra-
men Analherum bicorne Pal.
Beauv.
Sapupema corr. pro fepö-apeba
i. e. radix plana (Ficuum rel.)
Sapuüva (S. Paulo)?
Sapucaia Lery ed. 1586. 155. =
sopia, ovum, acäia, Spondias,
Lecythis. Sabia-acaia: arbor Sa-
biae.
Sapucaia - cigie = Phaseolus Ca-
racalla (Rio) Trtpa de gdUinha
mqfor. Bras.
Sapupira v. SepiMra.
Saputa (S. Paulo) -Arbor fructn
eduli, Tonlelea.
Sapuid-opu Tonlelea (Clearkia)
Passiflora Vell. I. t. 74.
Sauacuri Wo Negro „Vomitorio."
Schanchm v. Xanxim (S. Paulo)
Filices arboreseeotes.
Sebipira, Sebupira, Sepepera Not.
do Braz. c 66. (Bahia) Bow-
dichia virgilioides.
Sebuü-üva (Amazon.) i. e. Arbor
vermium. Plumeria phagedaenica
Mart.
Sepepira (Rio) Ferreirea speetabi-
lis Freire Allemao in litt. (Flos
Bowdichiae, fruclus Machaerii.)
Digitized by
Google
IOC
Tupi: Planten
Sereiba * imga , Mangue brmco
Bras. Avicennia nitida, lomentosa.
Cereibuna Piso n. 204. Cerei-
tinga Marcg. üb. Princ. 213.
Sitmra (galibi) Psyuhotria Simira
Aubl.
Smiri (aruac, Surinam) Hymen aea
Gourbaril L.
Swnridd (aruac, Surinam) Copar-
fera.
Sipo, Sepö, üepö, Cipü = radix,
•armen l um, liana.
Sipo Cambucd (Rio) Dasynema.
Sipo Cunamap (Bahia) Frutex Qu-
eens. Cfr. PhUos. Transact. 1816.
279.
Sipo Cururü (Allo Amazonas )Echi-
tes (nunc Amsolobus)Curaru Mar'.
Sipö-edm i. e. radix data 8 (Minas)
Periandra Mart.
Sipo ImbS Philodendron.
Sipo Aforord Caulotrelus Rieh.
Sipo de Estada Bras.
Sipo Mutä-Mutä{ Amazonas) idem.
Sipo puitanga (Rio Negro).
Sipo Summa (Minas, Rio) Anchie-
tea salutaris St. HiK
Sipö-tä Sipo durum?
Sipo Tayuyd (RioGrando do Sut,
S« Paulo) Cucurbttaeeae, Triano-
spermum.
Sipo Timbö PaulHnia pinnata L.
Soröco (nomen e hngua Aymur6?
Sorocea St. Hil.
Sucopira, Sucupira v. Sebipira.
Bowdiehia.
Suapu-aya, contr. Supuaya (aio;
ftiva = medicamen ) ( Rio Grande
do Sol, S. Paulo, Minas) Fumo-
bravo Bras. Ageratum conyzoi-
des L., Elephantopus Martii Gra-
ham.
Sucuüva, Sucuba, Ucuuba (Ama-
zonas) Myristioa.
SumarS (Rio, Minas) Cyrtopodium
glutiniferum Räddi.
Survrucujä (Bahia) Passiflora al-
bida Ker.
Tabebuya contr. e Tacyba (for-
mioa) bubuya i. e. lignum for-
miearum (in lös • hosp'tiantram)
leve fluetuans. Bignoniaceae : Ta-
bebuia B. A. Gomes et Triplaris
(e .Triplaride fabricantar instru-
menta musica ttt'a&w).
Taböca Arundo* Bambusa.
Tacormtre corrupt. pro Tacoäta-
e£m u e. Culmus dolcis Ptso I.
49. II. 108. Sacchamtu offirina-
mm, Oatma d'assucar Bras.
Tagod-üva, Tqjüba i. e lignum
flavuao, Maclara.
Taja membeca, herva, Cakdium?
Taioiä, Tayoiä, Tayuyd (S. Paolo)
Cuourbhaceae : Trianosperma fici-
folium Mart
Taipeba (Bahia)?
Taiöba, Tayoba, Tßjabwsu, Cala-
dium, Colocatia esculeota.
Tirade eibus e frhctu Goperniciae
. ceriferae Piso 62.
Tqjas$u-ubi, Hyospalhe elegans.
Tamacoaree Balsamum de (Para)
Laurinea.
Tamacuari idem.
Tamüja: Serjiana Taoiuja Vell.
Tangaraca Piso 11. 303. Boerha-
via hirsuta L. Erva Toustdo
Bras. Palicurea Marcgravii, Ecfipla
creeta, Cephaelis ruelliaefolia etc.
Tatigaraca-guacu-caä Marcg. Lib.
Princ. 191. Coccoloba crescenüae-
folia Cham. Schi.
fanhorao, Tanhorom (tupi?) Ca-,
ladium bicolor Vent. Pe de Be-
zerro Bras.
Tapaciriba (Rio) Pisonia afoalina
Freire All. in litt.
Tapagiba, Tagoagiba, Tatagibe,
Tavagiba, Amoreira Bras. Ma-
clura.
Taptrebä: Para, arbor fruotu eduli
= Oajä Spondiae.
Digitized by
Google
Topi: Planta*.
m
Tapm Piso L 6ft IL 140. Cratae va
Tapia L. Pdo d'alho v. Gorari-
ma Brat. GaHesia Scorododert-
dron Caa.
Tapicho (Allo Amazooas) Reaina
fossilis 9iphoniae. (an vox tu-
*pica?) .
Tapinhocm, Tapynkoä (Rio) Lau-
rinea, arbor, contra bubooes
(pynhoam). Sylvia aavattum
Frdre Allem.
Tapiöeaj Tipioca, Typyoca9 quod
vide, amylum e farina Manihot.
Tapixingm (S. Paulo).
Tapeca pro Taboc* Arundo, Bam-
busa.
Tapofoca Abrus preoalerius.
Tapororoca (Bahia) Clusia, a vetbo
poroc dissilire, ob capsulata ex-
pandetitem.
Tapyra coynana Mareg. 134. Piso
11. 158. Cassia sclerocarpa Vogel.
Tarairt-möird (Allo Amazonas)
Arbor (inebrians piaees Taraka)
Coceulus loeme Marl.
Tararucü (Bahia, Goyas) Cassia
occidenlaiis, alala rel:
Tareroqui, Tarereqvi ( ibid. ) Cas-
sia serioea Sw. Mata pasto,
Fedegozo Bras.
Taromdn (Rio) Cylharexylon cine-
reum L.» myriantbum Cham. Schi.
Tarwnä (Rio, S.Paulo) Gerascan-
(hus ; (Rio Grande do Sul) : Vitex
rao nie Videos« Cham.
Tata~iba, Taüba, guaranice Ta-
tay-ya Maetara v. Tapagiba.
Tatqjuba: Pari Maclura.
Tatü (Rio) Vazea indurata Freire
Allemäo in litt Arbor Olacinea.
Tutayouba (gälibi, Surinam) Ca-
ryocar glabrom.
Tauari, Taurari, Tauiri, Turari,
Torari, Tururi (torina = fe-
- moralia) e libro aqua emollito
fabricant v es Urne Dia. Couratari va-
riae sp. {Tauari apud Chavan-
tes est putrescere).
Tayäy Tayoba, Tayurä v. Taioba,
Caladia varia, Coloeasia escolenta.
Tejuiba i. e. arboscula facerlae
(tejü) Adenoropium optferum
Mart.
Tempeiar-ü, Tembaiiar -iba i. e.
tignum pro perforandis labhs et
auriculis, Xanlhoxylon Langs-
dorffit MarU etc.
Tendy-iba Spilanthes (tendy, sa-
li va.) t •
Teiy potfriba Piso II. 250. melius
Guira-tepoty, s. slercus avium,
Lorantbaceae parasitiere, avibus
disseminalae.
Timbd-Sipö Paullinia pinnata L.
Twibö*tiHca (Minus) Cissus?
Tinhoräo Caladium bioolor Vent. .
Timoutou (galibi) Polygala Timou-
tou Aubl.
Ticumv. Toeum, Tucum Bactri-
dis et Astrocaryr spee. pro prae-
parandis filis.
Tingui (Minas) Phaeocarpus Marl.
Magonia St. Hil.; (Bahia) Jac-
quinia. Pisees inebriat.
Tinguaciba (Rio) Xanthoxylon.
Tlpi Piso 1. 115. Arislolochia.
Tiärica (kamen culmo acoto, Scle-
riae variae.
Tod, Tud (Amazon.) Gnetum L.
Thoa Aubl. (fructus sanguinei.
(Tuguy = sanguis).
Tocum, Tucum Not.-doBraz. e.T7.
Piso IL 128. Astrocaryum Tucu-
mä Mart. et alia, Baclris. (Pal-
ma« fila (tucum) e foliolis prae-
benles).
Total (guaranice) Acrocomia Totai
Mart. Palma in S.Cruz-de la Sierra.
Tranubeta? (galibi, Surinam) Si-
derodendmm triftorum Vahh •
Trapoerava, Traboerava , Tre-
poercwä Tradescantia diuretica
Mart. et aliae.
Trapoerava-rana Commelina defi-
ciens Herb.
Tremate Marcg. I. 81. Vernonia an
Digitized by
Google
406
Tupi: Planta*.
scabra? verisimiliter conti*, e:
ierre i. e. sie et mate = horba
theezans bona.
Tuaupoca vel Tuai-ussü Trichilia
glabra? ex Manso.
Tua-üva i. e. Arbor sanguinis
contr. e Tuguy-üva. Leguininosa
(Amazonas).
Tucumd, Tucuman Astrocaryum
Tucuma.
Tupiscaba, rectius Tapixdba Scopa.
Scoparia dulcis et aliae herbae.
Tuquyra, Ttücyra Amarylüs.
Turari, Twrwri v. Taurari. Cou-
ratari.
Tt/rtrt nominalur etiam Spalha
fibrosa Manieariae; ex eo Uau-
pes euam vesles fabricant.
Turutu (galibi in Surinam) Ster-
culia Ivira Aubl.
Turntva LicaniaTuriüva Cham. Schi.
Tycupy suecus (ty) expressus
radicis Manihot.
Typyoca amylum e radice Man-
dioccae, compositum e ty suc-
eus, pyä, cor, intestina, oeö
abesse.
Typyti cylinder e vmiine Marantae
pro exprimenda radice Manihot.
Matapx vel Manare galibi.
U.
Uacä. Sapolacea , Chrysophyüum
ramiflorum (Ecclinusa Mart. prius.)
Uaca purdna Arbor Amai.
Uapai = Aseai ad fl. Rio Branco,
Palma Euterpe.
Uacaraua repoti, erva an Viscum
in Sapolacea?
Uacaricodra ad fl. Rio Branco.
Uanacu, Unacu semtna Bixae Orcf-
lanae L.
Varimd ad fl. Rio Branco, Urena?
Uarina Arbor Amaz.
Uariutta v. Tataiba (Rio Negro)
U contr. pro uba, iba.
Uarurembria? Arbor Amai.
Uatsassu: Pari Palma Attalea.
Vassma vide Guaxima.
Uouch Monopteryx Uaueü Sproce;
e semine oleum exprimitur.
Uaucu caa-Hnga i. e. folio albido
Monopteryx angustifolia Benth.
Utraque arbor ad fluv. UaOpde.
Uauaxi ad fl. Rio Branco.
Ubä, Uiba, Viba Arundo, ctilmus,
Saccharum sagitlarum Aubl. NoL
do Braz. c. 62. Vuba Piso I.
4. (Vabu: gramen, Carex: Chi-
lenaibus»)
Ubäcdba = baeava = Uba-cava
i. e. arbpr pioguis, Oenocarpus.
Uba caya Marcg. Lib. Princ 179.
Coslos spioatus Rose
Uba-tam, Yvataa, Iva-tan arbor
Astronium fraxinifolium Schott
Goncalo Älvez vel Ivaanlam
fcras.
Ubati confer IbaH caraibicum.
Uba-tim, Viba-tim; Ubatim, Avaty,
Avatyi, gramen nasutum (tm)
vel Uba-tuäma = gramen me-
duHosum. Zea Mais L. — Hm
vel Ua Chilensium {cusum pe-
hua: nigrum; queUu-hua: ru-
brum; maüekua, pisima: versi-
color; caüquiniu: albo-oigrum;
chiä ve\ clod-hua, foliis de-
tractis; vochen spica maydis;
exHavesUd etMoluia. — Avachit,
Goaxi^Marixi: caraibice, in in-
sulis. — Inier Cumanrfgolos haec
nomina notantur: Arepaymayen:
Motz neyrOy Eguayupier: mez-
clado de rcjo1 Tumuepier: mo-
rado, Pariazer: amariüo, Tie-
mizer: blanco; Marie: mestfa-
do de negro, Tequiz-yer, oito
tnais largo; Ticpuer: cemzoso,
Taquaryer, Indis in insola Tri-
nidad Mais est: Marisce, Matz:
Rob. Dudley Arcano del Marc,
Fiorenze 1661. T. 11. pr. 33. —
Tlaolä Mexicanis. Hernand. 242.
Ubaiim caa-ete (Bras. meridion.)
Digitized by
Google
Tupi; Planta*.
«09
Zaae Maidis Var. Irimestris Ca-
tite, Cateite Braa.
Ubatim catu guafu (bona, magna)
Var. apica magoa, semestris.
Ubatim mapyra tnhamai Var. apica
aperta.
Ubatim michue v. machavere Var.
spica clausa.
Ubatim pororöca (que faz pepöca
ao fogo: Bras. ) Var. quae igne
dissilil.
Ubaxi-i,Abaxi-i, Abatia-pe, Auati-
rmerim Oryza.
Ubim Geoooma (Pari).
Übt miri Geonoma acaulis*
Ubu-ai (Para) Palma arundinacea
parva. Gaonoma.
Ubu-caba (S. Paulo) Myrlacea.
Ubu-ussu (apu), Bussü, Palma
Manicaria saecifera. Timiti Ori-
nocensibus , Zaguenete galibi
Cayenne.
Ucapyxmgui, Capixingui contract;
e caa pyxyp ineinbo i. e. arbor
ungens fila, arborea e gen. Cro-
tonis, succo resinoao rubro. Alias
Tapi xmgtä.
Ucarapucü, Carapucu fungus.
Ucurure (Rio Branco) — - .
Ucu-uva (Para) et \
Ucucaba pro Ocacaba i.e. pingue
domesticum, coolr actum Ücaba,
coTTüpium^Ucu-wa Myri8lica su-
rinamensis Hol. et aliae.
Uhanmi, Uanixi, Oanixi Legurai-
•osa, arbor, e cujus semioibus
co Ilaria fabricant Indi üaupes.
Ormosia?
Uiba, Vlba Gynenum sagittarum.
Uiti vide Oyti Bronmum. (Owfw:
v Geico = sylva.)
Uixe (Alio Amazonas) Myrialica
platyspcrma Spruce et aliae.
Umari Marcg. 121. Geoffroya spi-
oosa L.
Umbü Piso I. 78. Spoodiaa tube-
rasa Anruda.
Urmri (Para), Umeri, Humirium.
Unamuym, Namuym arbor Lauri-
nea, fruclu (cocto) eduli: Allo
Amazonas.
Unkuiba (Bahia) : Antonil; an En-
ga-iba?
Upiuba Arbor conair. civ. Amaz.
Ura contract. ex Ymira, lignum, in
dialecto auatrali *).
Urandi vide Guanandi.
Urajuä vide Ymyra jua.
Urape-guapu Piso I. 59. Marcg.
120. (Jito) Guareapurgan« St. HH.
Urapinima vide Ymyra pmima
(Amazonas) Cenlroiobium ? Lig-
num fabrile pictum.
Urapoca vide Ymyra poca.
Urarema (Rio) Andira stipolaeea
Benlh. Angelim Cöco Braa.
Urauna (S. Paulo) Miscolobium
violaeeum Vogel. Dalbergia Mis-
colobium Blh. in Fl. Br.
Urari - üva , Urary **) (Alto
Amazonas) Strychnos« toxifera
Schomb., Menispermacea et aliae.
Uriamem (Minas, Bahia) Sorocea
Uriamem Mart.
Uricana( Bahia) Geonoma. Urticaria
(Para) corruptl ex Urucurana,
Bixa (spuria).
Uritimpeva (vel Timboüba?) S.
Paulo. Enterolobiura. •
•) |n diesem, dem eigentlichen Guarani verwandten Dialekte heisst urdova
Bann, (davon .weiter, nordlich guara) — ura-tain oder ura 'tu: Ast;
nhapuatan: Stamm und auch das festere Holz im Centro (d. i. seine
Starke); — ota Blatt, Laub; — ova pitanga (pro mitaaga) junger
Trieb; — wva, Fracht; — kytan Steinkern.
•*) Dk Indianer der Insel Trinidad hatten, nach Robert Dudley, Arcano del
% Mare, vier Giftpflanzen: Ourari, Garant y Jpargepö (Wapatota im Codex
52
Digitized by
Google .
4M)
Ttfpi: iPtantae.
üm*öaiü Marog. 35. örcbidea.
£7n*cti ßixa Orellana.
Urvcmrana pfranga, Aricurana
Not. Br*z. c. «6. (6. Paulo)
flieronymia alchorrroidde.
Urucuri Para.: Atlalea exeelsa
(speciösa?)
Urucu-rana Marcgr. Lib. Pri«MJ.51'3
{errore) Uretra sinuata L. fkirä-
piCho vulgtt.
Urucuri+iba <Piao 41. 12?. Gocos
coronala Mart.
UrucuH? Aricuri, Uttucuy Palmae
Gocos variae.
ürtiprf Agaricue. £wdA: Caoacan.
Urupetim i. *. agaricus nasotua,
Lophophytum mfoabÜe.
Utuapöca (Rio, S. >Peolo) Guaree
spicaeflora St» HU,
Utuäüva (S. Paulo) ^taarea.
üfurdoa (Babia, ArttonU) ? —
üpaaya (Rio Janeiro, S. Pttflo)
Eu]g*iwa eampestris V«il. v/1.36.
Uvacupari fruetue -ddalis Uippo- I
craleaeeae *d fluv. Trete.
Uwtruva (S. /Paolo) Terostroe-
mia.
UvapacarH (8. Paulo, <Joy«) Po-
fygalae plures, radice olefite.
Fifa* vide J7W. Cfr. Ft/£: galibi.
Vicuiba, Bicuiba, üm^uba, Ucu-
«tta, reete Icaba4ba i. e. arbor
eebi (Veribobas v. Beribebas
Not. do Braz. c 75.) Myriatica
Bienäyb« Schott., offioinaJis Marl, ,
surinameoeis Roh eic. (Uartrthi :
galibi, Cayenne).
Vuaracabacura {Warakabacura, \
vox hybrida) Ottonia Warakaba-
coura Miq. ad venefteium Carai-
borum in terra eontinente.
Vuarame (a voce vaur&ta Impe-
tigo, ob fofie ^ulverulenlo-to-
mentoaa?) Helicteres et Malva-
ceae plures.
VuS-Vui galibi, Cayenne = arbor,
foliura.
Wacapü (galibi in Surinam) Vou-
acapoua americana A«bi.
Wanusmi ras Oecropia in Guyana
briianniea.
Wapa (galibi Surinam) Eperua
falcala Aubl.
Wmvsi i galibi Surinam) Myrwüea
suriaamensis Hol.
Jtomm, Sekamokim (S. Paulo,
ex idiomate Ges?) Cyalhea
Schaf) «chio Mart.
Jte^tte-J'ie^w^Bahia, Pernambtico)
Cardiospecmum, alias Ceret atan-
tes iCiique-CMiue.)
Xequiri, Jeqtdri, Juqwri {Ju
apina) frutex spiaoaus.
Äirichä Arbor. Amaz. (an vox
hybrida; seringa caa?) Sipho-
nia. ,
Xucuba Plumerta bicolor. R*.
Pav. ad fluvioe Esaequiho, ßcanco.
T.
Yatay guaranice, Dobrizhofer de
Abipon. I. 409. Palma Cocos
Yatay Marl.
Mortöc.) Para-i^ra; und vier ' Gegengifte : Turarm, Ctdartpam*, Wappo,
Matattm.
In der K. Bibliothek au München befindet sieh nicht blos ein Exem-
plar dieses seltenen Werkes, sondern Herr Prof. Themas hat daselbst
auch das Original-Manoseript des Verfassers aufgefunden, und mir daraus
obige Worte gefttÜgst mitgetneitt.
Digitized by LjOOQIC
Top): Plaofee.;
411
Ybav.lba; Fbira v. Fmira, Moirä.
Yciy , Fcica guaranice, Icica arbor
et ejus resina.
Ycica-antam resina dura, cocla.
Yco Gölioodßodron (Ytko: Gariay
= arbor in genere.)
Ygary guaranice, arbor cymbae,
Chorisia.
Yito = Jito, CMGuare». (Ott**:
Cocamas 5=5 Genipa).
Ymbiri, Imbiri (Rio, Minas) —
Esterhazya.
Ymird, Ymyra, Fbira, Ubira,
Umri, Moirä acbor el praeei*
pue lignum.
Ymkrä-e&m = lignum dulce, Nol.
do Braz. 66. v. IWa-eöm.
Fniro4Hribm, lignum arboris Tri-
r#a i„ e. mellis, quae quoque
Araribd (Rio de Janeira) el
Araröba v. Guararöba (S. Paulo)
dicitur: Cenlrolobii robusti.
Ymifd-ita i.e. lignum lapideum Not.
do Btaz, c 69. Caesalpinia fer-
rea Marl. Aio /ferro Bras.
Ymrä-jud ( Piauhy) Zizyphus Joa-
zeiro (Vitex? in S. Paulo).
Fmtrd-kyinha (quiynha) =^ lig*
num Capsici. Dicypellium caryo-
phyllalum Nees. Licari-kanaH
Carib. PtfO Cttroo Bras.
Ymtrd-paje guaranice = arfcor
praesligialorum. Myrospennum ?
Fmird-pariba i. e. lignum arcuum
(uira-pdra) Leguminosae, Bigno-
niaceae.
Fbttra-pimma i. e« lignum piciam,
ifoira -pinima ( Par4 ) Legu roi-
nosa. Cenlrolobium paraense
(alias Pdo da Rainha).
Ymirä-piranga i. e. lignum rubrum
Piso II. 164. Marcg. 101. (pi-
tanga ex errore) , Araboutan
Lery 147. Thevel. 116. Caesal-
pinia echinala L.
Ymird-piroca Nol. do Braz. c. 69.
Arbor quolannis decorticans.
(pirera-poroc).
Fmird -pbcä i. e. arbor fragilis
Myrsine.
Ymird -pxUeruna (oow. e, porore,
ligo, una nigrum) Ibera pute-
runa Marcg. 120. Pdo ferro
Bras.
Fmira (moira) quaiiära ag coa-
tiara -=, Fmird pinima*
Fmira-reme vide Gorareme.
Fmird- siqua Nol. do Braz. c. 60.
Icica.
Fmird -taya Nol. do Braz. 0. 72,
Arbor laurinea ligno suaveolente,
Fmira-Hnga Nol. do Braz. c. 73.
Aspidosperma.
Fmird -una i. e. tignum nigrum
Not» do Braz. c 69. Dalbergia
Miscolobium Blh. (M. violaceum
Vogel) et affines.
Fpadü, Ypatu (Alto Amazonas)
Cueas Peruv. &w# Hispan. Ery-
throxylon Coca Laro*
Fpe, Fperöba% Fpeuba v. //?*'.
F-cipö = sarmentum aquae, Te-
traoera, Davita? (ei guaranice
radix Ungens SpecoMhoacearum?)
Z.
Zabutqja PSso l. 65. Lecylhis Pi-
so nis Camb. et aUae. Arbor referena
nidum cum ovis gallinae, quae
xar i^ox^ guira i. e. avis,
aal ex hac simititudme Sapth
caia dicilur.
Zamuti guaranice (Dobrizbofer)
Chorisia el aliae arbores ventri-
cosae. {Palo borachö in Para-
guay). E cortice retia, e trunco
dolia fabricantur.
Zuynandy guaranice (Dobrizhof.}
Arbor flore rubro; Clusia?
Zubraji, Subraji, Sobrqfi arbor
magna — ?
Digitized by
Google
412 Topi: Planum
Nachschrifl.
Diese Liste hätten wir noch um ein Beträchtliches vermehren kön-
nen ; mehrfache Bedenken haben uns, jedoch davon abgehalten. Manche
Namen, welche in älteren Berichten vorkommen, mögen bereits in ähn-
licher Weifte verschollen seyn , wie die Indtsnerhorden selbst, aus deren
Munde sie verzeichnet worden waren. Es schien demnach geeigneter,
unsere Liste, welche aus den letzten acht Decennien stammt, nicht durch
älteres Material zu verfälschen. Zahlreiche andere Bezeichnungen, die
man hie und da hört, sind so wesentlich verstümmelt und verdorben,
dass es ganz unmöglich ist , sie auf gewisse Pflanzenarten mit Sicherheit
zurückzuführen und als Theile des Tupi-Sprachschalzes zu betrachten. End-
lich werden auch manche Pflanzennamen in den verschiedenen Provinzen
des Reiches unter so widerstreitenden Bedeutungen angewendet, dass
ihre Aufzählung nur ein schwankendes, vom gemeinen Volke überdiess
fortwährend verändertes Material vermehren wurde. Für solche Fälle
durfte die Feststellung systematischer Namen zunächst der umsichtigen
Kritik brasilianischer Botaniker überlassen bleiben, wenn einmal die. jetzt
in Flucluation begriffenen, Provinzial -Namen durch den forlgesetzten Ge-
brauch der Bevölkerung gleiehmässiger festgestellt und für eine bestimmte
Gegend gleichsam legitimirt worden sind, was gegenwärtig nur mit einem
kleinen Antheil geschehen ist.
Zum Schlüsse stellen wir hier noch die Tupi- Namen von mehreren
Nutzpflanzen in ihrer Coneordanz mit andern, zumal südamerikanischen
Dialekten zusammen, in der Hoffnung, diese übersichtliche Synonymie
werde sowohl ein linguistisches, als ein ethnographisches Interesse ge-
währen. In ersterer Beziehung schienen uns auch die verschiedenen
Worte für die wesentlichsten Pflanzentbeile am Orte, weil ihre Vergleich»
ung unzweifelhafte Nachweise von der grenzenlosen Vermischung der
Sprachelemente liefert
Digitized by
Google
T ü P I.
NOMINA PLANTARUM CUM SYNONYMS
AUORUM IDIOMATÜJL
Arbor — Baum — Arvore1*).
yba, iva, üba, üi>a, oba, ova; — ymird, ymyrd, umird, ybira, gord,
moird, mora, bura, vura, mura% myra% mara, ura, urdova, uru,guara:
Tupi. In Zusammensetzungen wird yba besonders zur Bezeichnung der
Pflanzen «Arten angewendet, ymird und seine abgewandelten Formen
insbesondere mit Beziehung auf das Holz; oba in Beziehung auf die
Frucht. — Vgl. 409. Nota.
üuüehla: Omagua.
ymyra: Araquajü.
iwira: Oyambi.
pangib: Mundrucu.
H: Bororö.
moird: Mura.
ticoti: Guanas.
weeg-pai: Guachis,
wede: Chavantes.
couba: Cherentes.
Ode, Ole: Chicriabas.
röjando: Geico.
ping: Masacara.
pi: ApinageS (lignüra).
py, clety: Purecamecran.
hui: Gamacan.
• hi: Meniens.
sahie. hauue, huy, hoindd (lig-
num): Cotoxö.
qahi: Tecuna.
oma: Caloquina.
toockö: Coretü.
mai, man-croa, mebn: Corop6.
abaai: Machaculi.
abaay: Copoxö etc.
mniomipticajo: Patachö.
abooi: Macuni.
tchoon, tchorme, tchone gdente:
Botocudo.
pou: Puri**).
bo (ambo): Coroado***).
me: Malali.
mador: Goatö.
caico: Came.
•) Mit diesen Worten sind besonders jene für Wald und Flur zu vergleichen.
••) Pou bei den Caraho = campi, prata, ist ein Beispiel ganz entgegengesetz-
ter Bedeutung des gleichen Ausdrucks in verschiedenen Dialekten.
■*•) Arnim, topioe wird (Notic. do Braz. c 53) sowohl von Ximenia amerieana
als vom' Spondiac angewendet Jmbi der Masacara ist Zizyphas Joazeiro.
Digitized
i'by Google
414
Tupi: Plantae cum synonymis.
ist, bewö: Cayriri.
tsi-hitscM (arb. alla) : Cayriri.
cloe-ten (lign. durum?): Cayriri.
zui: Sabuja.
JQe (lignum): Pimenleira.
ata (panumary): Manao.
ugua-schukima: Marauha.
rere: Paravilhano.
ada: Ba*.
atamina: Cariay.
a-äta: AnteH.
amuena: Canamirim.
yuy, imi, hibui: Maxortma.
j-td: Jaun-avö. '
huiby\ Culino.
abahna, apahna: Uainuroa.
auäna: Jum&na.
ghenolega: Passe.
ffäzo, aghozo: Cauixana.
heicu: Tariana.
heicui, rviisipha ? Baniva.
rhiräke: Marialä.
noino, nointno: Juri.
taina: Coretu.
macambucöü: Jupua,
amühi: Miranha Carapana-Tapuya.»
ümdana: Miranba Oira-aeu-Tapuya.
'japud: Jaüna.
okergi: Cobeu.
jükena: Tucano.
yabu: Curelu.
hacha, gaspy: Rechua.
iguntia (quoque = sylva) : Yaguas.
auaina: Oregones.
ivi; Pirnas. «
tqpasey: Pebas.
nrntdr: f<juftos.
nackuna: Zapara.
dufcfo: Aruac
daoona: Guarauno (Warau).
«wca, matffa, trmpu: Taino.
vue-vue: Galibi.
hue-'hue: Caraibi insularum (Caftfl-
nago).
yequich: Chaymas, Cumanagotefe,
Parias, Cores (ex Tauale).
oui-choun-tchai : Maya.
mamü: Chile (quoque lignum).
Radix — Wurzel — Raiz.
CdrjwJ, Mrprf, wpti, c#?d, #pd, «pd: Tupi. Dieses Wort wird gegen-
wärtig in ganz Brasilien für die biegsamen Stengel, Stämme und Luft-
wurzeln (Lianen, bechucä)y bijuco< bexucum: Taino, und hie und da
cabuya im spanischen Amerika, sarmentum, funis sylvestris, gebraucht,
deren viele Arten Verwendung finden.
sapud, y-schipo (radix parva, sar-
mentum) Omagua.
oussimo: Oyainbi.
ganahö: Mundrucü.
pi-niaischaki: Aponegicran.
pi-ele: Purecfemecran.
kiqfi: Meniens.
kasi: Cot 0x6.
nat-ja-quai, naimau oii (sarmen-
tum): Tecuna.
ghory-ong (sarmentum) : Caloquina.
tatowntre: Coretu.
mebn~{mcmp~)-schinto: Corop6.
animtschat - Hll(g ) , angnibtschten :
Macuni.
kigiiang, tchonne-ütak : Botocudo.
koujoune -jikaramme Qiane): Bo-
toc.
coschon (liane): Capoxö.
mimimiae: Malali.
ca-hiere: Came.
imützu mu: Cayriri.
ata-üeiyy aiäta (sarmentum) : Ma-
nao.
uteba,mpy (**m\**U*stLy Marauha-
ret&monu: Paravilhao*.
Digitized by LjOOQIC
Ttapi: tfVwitae cum (ftjrnonymia.
«15
ylutyy atafy (tomentu*): Ba#e.
yiko* ata-ira (sarmenlum): Gariay.
a-zaty, hyby (sarmentum) : Araicü.
hapy (sarmenlum): Ganamirim.
schuku, msy (sarmentum) : Maxo-
runa.
Maxoruoa ferus.
Jaun-avo.
mischy (sarmenlum) :
ihustapon:
ivi-lapona:
huy-tapu,
GuJino.
maaba, hipepy (sarmenttra») :
Uai-
auinapä, eneiMa (sanmentttn») :
Jumatta.
egpapa , apepue ( sarmeotum )
Passe.
egätoiü, zapory, fptpuMa (»ar-
inentum): Gauixana.
tscheramy, ypipy (sarmenlum):
Mariale.
näli, yp&py (sarmenlum): Juri
ahonauö: Co er u na. <
diabonängte: Jupua.
nahqui : Miranha Garapana-Tapuya.
thäbäghu: Miranha. -Oir«-acu - Ta-
puya.
scharijä: Jauna.
sapii uuska (sarmentum): Keehua.
natay: Pebas.
pareniana: Galibi.
ülagra: Gatatb. CaNinago.
Ramus, Stolo — Ast, Zweig, Wasserreis — Ramo, Ra-
malho, Esgalho.
caa-roba, aca ymvra (corrro arboris), ymira-racanga (eapul arborte) : Tupi.
ysacama: Omagua.
ere: Gamacan.
arandische: Geico.
hamkren: Cotoxö.
schakae: Tecuna.
opina: Galoquiaa.
tchonfiemak: Botocudo.
po-tihlica: Puri.
ba-äjarta; Coroado.
ca-pen: Game.
ata-aköra: Manao.
batiberu: Marauha.
yndna: Bare.
ychu-ata: Cariay {cachu vel
ychu: Keehua = gramen),
aky: Araicü^
tubu: Maxuruna.
humynui-sauiä: Culino.
apana-ghae: üainumi.
epusü: Passe.
ghoekona: Qauixana.
urukary: Mariale (Cfr. Urucuri:
Tupi.)
callma, bakischka: Keehua.
huehue ibouliri, HbouUri: Garaib.
Gallinago.,
Folium, Folia, Ilamus foliatus, Herba,! Bylva — Blatt,
Blätter, beblätterter Zweig, Kraut, Wald. — FoNva,
Rämalho, Mato.
cad: Tupi. Wird mannichfaob zusammengesetzt; bedeutet mW. oba frucht-
tragendes Kraut, oder Baum; auch Wald (caa pyterpe, mitten im Walde)*
caapyim, caa-pit captm heiast ursprünglich Gras K. dann Kraut, das in
Digitized by
Google
416
Tupi: Plantae cum sylionymls.
dem gereinigten, abgetriebenen Walde oaehwäotaat; wird aber Aach für
verschiedene Gesträuche gebraucht.
ghd, cdva: Omaguas.
äatai: Mura.
thöp: Mundrucu.
parachö: Cayapos. .
defU: Chicriaba8.
aranäkche: Geioö*
uöthesu: Acroamirim.
tuhlolo: Purecameeran.
erreh? Camacan.
ere, cai = gramen: Cotoxö.
tri, naiatu: Tecuna.
haghpapang: Catoquina.
joogörö: Corel u.
Ischupische : Coropö.
mischuill: Macuni.
jiäm: Bolocudo.
djioukran (folium palmae) : Botoc.
jamme: Bolocudo.
tschope: Coroado.
tschupan-gue: Coroado.
ca/aie: Game.
phüh (herba): Cayriri et Sabuja.
ttmarhy umä: Pimenteira.
ata-dna: Manao.
ata-siby: Marauha.
atabana, dabänube: Bare.
ataua: Cariay.
alupuena: Araicu.
sapahna: Canamiri.
tschüascha: Mayoruna.
huinsin (herba) : Mayoruna.
naispou: Mayoruna.
mang: Culino.
dbanaipahna: Uainuma.
apanapahna: Uainumä.
aapana: Uainona.
apuachpchö: Juniana.
apanama: Passe.
abarmd, ghazahoa; Cauixana.
apdnape: Baniva.
tsapi: Baniva.
bahbuuna: Baniva,
(Hier ist wohl an eine bestimmte
Pflanze gedacht)
adpana: Mariale.
nointjü, noiyou: Juri. '
nehöphthö: Coeruna.
pö: Jupuav
nahühi: Miranha Carapana Tapuya.
ünäamühni'. Miranha Oira-acu ta-
puya.
puha: Jauna»,
onirocä: Cobeu.
pughli: Tucano.
gi(l)ra: Curetü.
rapi, banJca: Kechua.
tni: Yaguas.
eouarassa: Cocamas.
semay-nemey: Pebaa.
zaucko am; Zapara.
ubanna: Arüac.
sarombo, chalombo: Galfbi.
yatir: Chaymas, Currianagote8 ete.
teste Tausle.
Flos — Blüthe — Flor.
potura, potyfä, puiyra, putura: Tupi. Wörtlich: was aus der Hand
{pö) oder den Fingern {pö) hervorkommt (tiryJÜr: venire). (Bei den
Puris und Coroados heisst po oder bo der Baum.)
putühki: Omagua.
thdt: Mundrucu.
jiongbai: Mura.
cMrm-ran: Chavantes.
loriento: Geico.
pin-lü, binlah: Purecameeran.
kuänhmde: Cotoxö.
uacha-cott, atvpm: Tecuna.
Digitized by
Google
. 1
Tupi; Plajtttp com. syatnyopg..
417
gkupong: Catoquina,
terühgöröz Coretu.
mittar (und)i Maeum.
mouroune: Botocudo.
po (vou)-baina: Puii.
(bo~) po-ponaim: Coroado.
(bo-pönem = rosa.)
cä/eie: Came.
puru: Cayriri.
ßtaiby: Manap.
urimy: Marauha,
ychiby. Bare.
gkochü: Cariay.
ghua: Araicü.
ghaznbafy: Canamirim.
/rimy, im, ihuina: Maxoruna.
egpeuy: Culino.
abanaibi, apanaipy: üainuma.
uatnaü: Jumana.
potyra: Passe (lupice).
agäzaü: ghoekona: Cauixana.
mutze-tizybere: Mariate.
noohwü: Juri.
oeeäe*. Coeruna.
thuatoo+caä: JupuA. -
nahtuma-. Miranha - Carapana -Ta*
puya.
igudgheo : Miranha - Oira - acu ♦ Ta-
puya.
inkitt, sisa: Kechua.
" romoai: Yaguas.
sariraki c , Oregones,
hinU: Panoa
mt: Cocamas.
susumän: Pebas.
tuiccia: Zapara.
attukuru: Aruac.
ana: Taiftö.
chepi: Chaymas, ' Cumanagotes,
Parias.
Amt: Othomi.
eboirere: Galibi.
\Uefme\ Caraibi Callinago.
röjcmdo: Masacara, Geico.
Pructus7 Frucht, Frutta.
yM, *W, tVf: tupi. Nha, Nia; quasi fructus *ot' !£*#}»' > est Motu«
BerthoUeliae excelsae. (JWm der Sandwich Inseln ist Cocos nucifera, Nia*
auf Mallicollo ist Jnocarpus edulis.)
iä* yulaia: Omagua*
id: Mundrucü.
inji-aihi (fructus Ingae?): tyura.
patso: Cayapö.
decran: Chicriabas.
piischö: Aponegicran*
kinizo: Pureaamecran.
ker4nä: Coloxö.
na-rai-ho, ohrü\ Tecuna.
uarapy: Catoquinas.
telugörö: Corelü.
memptd: Cotopo.
miJkth, miita? Macutii»
ata-üko: Manao.
afaby: üairacn.
ata-buku, däbu: Bare.
pata, ghüku: Maxoruna.
vimin: Jaun-avo.
rvimy: Culino.
abäna-inickia , üainuma: Marl.
duäkisari: üainuma,
ouina-aca: Juujana.
egpanaghelat Passe.
pinöbfi BrnivH.
mysakary: Mariale.
yequich, yepe: Ctyamas, Cumaqar
goles.
iriae: Coeruna.
jabotica: Jupu&«
ramdutna : Miranha - Carapana Ta-
puya.
imaghei Miranha Oira-aeu Tapuya.
unhü: Curetü.
uayu: Kechua»
beni: Pauos.
kmma: Coeamaa.
53
Digitized by
Google
418
Tupi: PlaiHae cum syatnyoua.
nemasey: Pebas.
iwihü: Aruac.
eperi) eperibö, tsperibd: GaKbi.
ytch: Maya.
bubn v. bubün: caro fraclus: Arau-
. can* bubxmhd, bübtm-ia paiinä
Guilielma speeiosa, irucln car-
noso tupice in terra Amaz.
Um: Garaiba Gallinago.
(chotme-kone: Bolooudo.
mor-keh: Puri.
Änanassa. Bromelia Ananas L.
Ananas, Nana: luBitan. PMta hispan» (Fructus pineae nuci similis, regia
esca: Pwr. Marlyr Decad. edit 1574. 246.)
abacaxis, auacachi,abachiß: lu^
confer supra 381. 383.
nana, andna, marbe, onore : Chay-
mas, Gumanagotes, Gores et Pa-
rias, teste Fr. Truste.
boniama , guayama , yayagud,
matzatli: Mexico.
yayaouä: Taino et alibi in ins.
anlitl. — yayaoua: Garaib. Cal-
linago. — nana,yayaoua: Galibi.
manan, roucan: Botocudo. pusse
(A. sylvestris): ßotoctido.
uaca: Gatoquina.
achupalla: Kechua.
Bambusa.
Canna lusilan. Carla gorda hispanice.
tacoära, tacuära, tagoära: Tupi/ (Von tycoär, mit Wasser mischen,
wörtlich: Wasser «-Ort, herübergenommen , weil die Indianer Wasser in
Rohrstücken aufzubewahren pflegen.)
courmouri: Oyambi. — curucche:
Ghaymas, Gumanagotes etc. —
guadua: Taino. — tiona: Garaib.
Catlinago. — po-cahai- catä:
Aponegicran. — kekrok, com:
Botocudo. — anieh, graung,
oamrinra: Coroado. — fatöh: Sa-
buja. — cochhegn: Goropö. — :
coleu, rgi% rugi, rugl in lingua
Ghilensium = calamus, arundo
(cä/ia).
Batatas edulis De Cand. Convolvulus Batatas L.
jetica, hetich: Lery edit. 1586. 165. Tupi. — , ictig: Oyambi. — Petr.
Marl. ed. 1571. 262. 263.
batata: Taino (die süsse Batata
bei Oviedo 2um Unterschied der
qjes, axes von Dioscorea) Petr.
Martyr. 262* 263. — camotä:
Mexico, davon Camote: Kechua«
napi (mapas?): Galibi, — ma*
puey, zamaygua: Chaymas, Cu*
managotes. — COUtHÜ: Ghavaa«
tes, Gherentes.
jolo : Apinages et Carahös. — gm*
ntma: Botocudo. — mouka:
Gualö. — orairai: Waran.
tsa: Macusi. — maporu: Paravil-
hano. — quaiu: Jucuna.
cotarouti: Carajas. — imazacka:
Zapara.
Digitized by
Google
Tuji: Plantae cum synonymls.
419
Bixa Orellana L.
Urucu-üva (arbor), urucü, rocut rueu (pigmenlum) : Tupi. «^- roucou,
rocou: Oyambi, Galtbi. — aehioto: Herrera.
biche, bixa, bischa, bichet: Aruac
chouroucouli ollocamboui (semina
aul pigmenlum de seminibus
dera8um, absque oleo) ; emdtabi,
cochehue, semina cum oleo, fe-
minis (quac rapiae ex gente
Aruac) bichet: Callinago.
am'oto, coutsawe: Galibi.
pybry\ Uainuma.
ounshi: Panos.
payaghü (arbor medlci) : Calo-
quina.
ichorme-kraine (arbor rubra) :,Bo-
tocudo. — bu-crenke: Cayriri.
achiotl, achiotte, achote: Mexico.
achote: Maya?, Kecbua, Cocamas.
Colocasia antiquorum Schott et aliae
Aroideae esculentae.
taya, tayoba9 tayurä, taid, tmoba, taiabufu: Tupi. ?aiou-p.(CaioU'd)
Lery edk. 1586. 175. Tayd heisst auch das Brennen des Pfeffers im
Munde. «
täya : Callinago ; oüäheu: feminis. —
taiay moussa : Galibi.
ouaheu: Callinago. '
malanga: Cuba:
mmfschatteri: Macuni.
Capsicum L. Piper hispanicum.
kyiä, kiynha, kytfnha, kyinha , quiya, quiynha: Tupi cfr. 399. 4Ö5.
Pimente lasit. Pimiento hfep. — kyinha avi Pimenta malagueta.
ikeing: Oyambi.
pyman, pimienta: Maya.
axi, qji, agest Taino.
haatchi: Aruac. — [hacMs: Ära-
oom = Cannabis].
uchu, acht (C. fuitescens), roc-
COta (C. grosaum): Kec&ua.
pomi, pomüey; cherer ,(C. fruiet-
cea8 ss Pimiento menuätcp):
Gfoaymas, Cumaoagotes, Parias.
pomi, pomouy: oualeiri (C. fru-
<e6cens), boemoin : (C. annuum) :
Caraib. Callinago, quorura femi-
nae djcunt: äti. — hooka: Wa-
rau v. Guaraunos. — thapi:
Chile. — (ihapican: oapaieo
condire: Haveatadl.)
tömrchäk: Batocudo.
Digitized by
Google
4»
T»pi: Planne cum syttonymte.
Crescentia Cujete L. — Cucurbita.
Aus den Früchten des erstgenannten Raumes (Cuieyba, Cuegyba,
Cueygba, supra 392.) und aus jenen der Cucurbita Lagenaria (maxima
und Pepo, deren ursprüngliches Vorkommen in Brasilien nictrt naetige-
wiesen ist) bereiten die Indianer ihr* Trinkschalen {Cqja: Tupi) und
die grösseren Gefässe (cabazo port., woraus in der Lingua gerat cabapü
aufgenommen worden; Calebasse galt.)
cuya, cuia: Tupi. — , gocrata:
Apinages. — cocormo: Apone~
gicrans.
keja-coh: Camacan. — keräckka,
kerächka: Cotoxö.— totsa: Pa-
tacho. — tutschay: Coropo.
bin : Capox6. — pokn dzinrin:
Botocudo. — cun-ata: Ma-
cuni. — crö: Ma8acara.
puru: Rechua. — mayetä, tonton:
Galibi. — ttooüeoühtt (ärbori
matiülou) ; feminis : hujira {iwirßi
tupice): Callinago. — hibuera:
Taino?
Cabacü: TnpiV vas cnctrrbitinum. —
ttiu: Maya. — oelü: Geico. — -
amiaknon: Botocudo. — nja-
namy conat: Capox6. — ewi-
dah: Aruac. — ripich: Coroa-
do. -— pUibüh: Sabuja, — ton*
tön: Callinago; feminis thueyu
(oblongem) ; thöulöti - tvticou;
feminis cwnmori: (rotundum).
capalht: Kechua. — penca: Chile.
Cucurbita Pepo, maxima und Ci-
trullus (Maurongaus Lery. 167.)
heissen im Tupi Jurumü , gerö-
müj was: bacca carne molli er-
klär! wfrd. — cöch-hoa oder
. hu-hoa: Masacar*. — co-natschu-
ipei: Capoxö. — {Co, coi, jtä,
joä% gud sind Bezeichnungen
für eine ßeerenfrucht.)
grütztiS (C. Ciiruilus): Masaeard;
batia: Callinago. >
Dioscorea
Card, caraZy gard, mangard: Tupi, Oyambi.
impobo: Apinages. — cratro: Ca-
rahos. — cöschio: ,Capo*6. —
tsipoid: Macusi.
mtaon: Botocudo. — ma-poru:
Paratithane. — dje: Taino?
(Primer viage de Colon; Navar-
rete Colecion 1.93.) mdmes,dmes9
m'dmes: T*xno; toamui Cufra. —
inname, inhame, injame: Paria.
{Yämi atrgfiee). — Dioscorea
(Helmia) bulbifera (eingeführt)
heisst in Brasilien Infame de
S. thome, Batate do ar (weil
sie Knollen in den Achseln der
Blätter bildet).
Gossypium. Baumwolle. Algod&ö.
"(Dife in Brasilien zumeist vorflndlicM, ursprüngliche Art ist 6. vrtifölium. )
amfrtii, tmgntity amertiu, (Lery
edit. 1586. 159.) fltotmfo, ama-
mu, manym; (filum: amyniü-
inmbö). — amoniou: Oyambi;
amoman-iwira (ftiitex) enimfh
, poü (ftkim)v amoui/o: Apiacas.
Digitized by
Google
Topic Planta« eiro synonym«.
rnnagno: Coeamas.
amoulou: GaHbi. — manhoulou,
icaltettpoue: C*Uin«go, aüämou-
lou feminis. -*- mäpu: Taino,
Eyeri (Ceybamri auch die Wolle
von Bombax genannt, der bei
den Chaymas Cumaca heissU)
Otoquat: Chaymas; (filum: tapi-
chen, daher tapicho, die Be-
zeichnung des Faden ziehenden
und sich im Erdboden ansam-
melnden Milchsaftes von Sipho»
nia, abzuleiten ist).
co Hämo: Guayetirus. — nainm:
Guanas. — meclaala: Guachis.
cabaji, Cherentes. — gebatsi:
Acroamirim. — caterotü, carato;
(filum: carOtiniu): Apinages.-—
kaihodme : Carabos. — moutchai :
Gualö.
yxomtom: Cam£.->~ uiku\ Kechua.
tvash-move: Panos.
ychcaxihuitl: Mexico.
Hura brasiliensis Willd.
oa facuy oassacu, uassacu, guacacü, assacu: Tupi, i. e. ecce magni
effectus, ex oa, gua praepositione demonslrativa, cacy, sacu violenter
agere, dolores eiere. Ein Baum, dessen giftige Milch besonders zur
Betäubung der Fische angewendet wird. Die Indianer nannten uns den
Baum oft von freien Stucken, wcqq wir nach dem Namen des Pfeilgifles
Urari fragten.
uaschiba: Omagua. — oasiba: Tc-
euna. — oassacu: Jumana.
asacu: Bare.*— uasaghati: Caui-
xana. — maiyauy: Manao.
maiäby: Gariays. — qpo: Passe.
ata: Marauha. — aria: Culino.
esu: Canamirim. — gotno: Maxo-
runa. — apanacapy: Mariate,
Juri.
ysiro: Kechua (Maynas),
Genipa,
gentpapo, jenipapa: Tupi.
xagua: Taino, Chaymas elc- —
chtoud: Äniac — toboutoubou:
Callinago et earum feminae:
chaouä. — caruto: Guaraüno.
nottikai: Guaycurus.
turne: Panos.
ouito: Cocamas.
Manihot utilissima Pohl Jatropha Manihot L*
Mandüba, Mandiba, Mändubn, Manibv (yfoniz); Mandiocca, Mandi-
hoca, Mandioca, Mamoca (radix) ; ui, uy , ouy (vide supra p.94, farina) ;
ui-pü (farina recens), td+antom (dura); beyu, mbeyu (farina tosta in
placentis); meape atttam (panis bis coctos); meapS (panis): Tupi. —
Es gibt von dieser Pflanze (der Yuca agria hiepan.) zahlreiche Sorten,
welche «ich sowohl durch Gestalt und Farbe der Stengel und Blattstiele,
als dureh die zur Reife der Wurzel notwendige Zeit unterscheiden.
Memipipoca-minm , Manibaru werden nach 18, Afaniba-tatu, Monat*
Digitized by
Google
.Tupi: Planta« cuj» synonymis«
buna nach 12, Mitnetinga und Parati nach 8 Moniten reit Auch in
andern Indianer -Sprachen haben diese Varietäten verschiedene Namen,
welche jedoch nur mühsam auszumiUeln und feeteusteilen sind. Ja es
gelingt oft nicht einmal die Bezeichnungen für die Pflanze, die Wurzel
und das daraus bereitete Mehl zu unterscheiden« Unter den meisten der
hier verzeichneten Worte durfte, wenn es nicht ausdrücklich angegeben
ist, zunächst die Wurzel zu verstehen seyn.
tnanihoc (radix) ; meyou (farina) :
Oyambi et Galibi.
schitaman: Mundrucü.
ahinaiodi : Guaycu rüs.
kau, cachü: Masacar&.
culpa: Acroamirim.
guule: Purecamecran.
ffwodra (radix): 'Aponegicran.
casch ( planta); cahatschieihih,
kahutje (farina): Camacan.
kaiü: Meniens.
manioca; tihai (radix): Tecuna.
kitschere , uütschtirö; enghiumü,
ungküomü (farina): Pimenleira.
tauäpy: Caloquina.
auütühri (farina): Corelü.
kdn (farina): Coropö.
cdn, corfon (farina): Capoxö.
cohomm (farina); Patacho.
coon, kohth (farina): Macuni.
bihuh (farina): Puri, beiju: tupice.
bi/u (farina): Corozdo,beiju: tupice.
muiccuh (farina): Cayriri.
quen: Marauha.
küpe (radix); eimü (farina); tkü
( beijü) : Macusi.
köle (radix); kei (beijü); totu pa-
ni (farina); eme-ramu (amy-
lum) : Paravilhano.
xmote (radix) \ camcade (plan-
tula); ui (farina) ; jabofH (bei-
jü); calH (amylum): Uirina.
ghay: Araicu, Cauixana; mazoaka
(farina) : . Cauixana.
ghanury: Manao.
ghunury, ghanury: Canamirim.
fhamtzy (planta); matchuea (fa-
rina); cusi (beijü): Bar&
matsuca, matshuca (farina) : perite,
etwa, ahosi (beijü): Baniva.
ghanitzy: Cariays.
tzumaizia: Mariate.
bitima-aza: Culino.
ghany\ cdou, omohö, gdö (farina)
vre (beiju) : Uainumä.
caui (farina); peüitha (beiju) :
Tariana.
ghey: Jumana.
ghenya: Passe.
caeru (radix); cachi (planta); ci
(fariha); cumün (beijü); ofurü
(amylum): Jucuna.
odfjou-oura : Caraj&s.
aso, haca, aza: Maxoruna.
atza (radix); atza-mutu (farina):
Yaun-avo.
dhamu, omoho (faripa); orö (bei-
jü) : Juri.
atsa (radix): Panos.
6ha (farina): Coeruna.
pdagari (farina): Jupui.
zoböa (far.): Mi ran ha Carapana-
Tapuya.'
zohbumbu (far.): Mirauha Oira-
acu-Tap.-
uäl(r)ha (ferina); a&imo (beiju):
Coheu.
poöca (farina); ahöua (beijü):
Tucano.
bagaria (farina); baede (beiju):
Curetü.
sucia; Yaguas.
1 yamiri: Cocamas.
coaleshe: Pebea.
momoria: Iquitos.
calH (radix): Aruac.
wem, yvca (planta, radix); c«-
zabbi, cesaviy cassove, cuzavi
(ferina): Taino (Petr. Martyr ed.
157* p. 7. 262. 263. 301.) —
Digitized by
Google
Tupi: Piantae cum synonyrais.
423
in dialect Antillarura: cuac>
maru.
feiere, quiere (planla) ; oleiba,
chibiba, eibiba; feminis maru,
keUtona (farina); xauxau, yo~
hüau (beiju); cachiri-poue
(suecus expressus): Caraib. Cal*
Unago.
qwchere, ' guecharapo (planla),
Chaymas, Cumanagole&
caüit, hemachtig ( beiju) Caraib.
auf Trinidad (Dudley, Aroano
del Mare).
huacamote: Mexico»
ayarüma: Kechua.
Manihot Aypi Pohl. Jatropha Manihot var. dulcis 12
aypi) aVP*m> aypi™ (Not. do Braz. c. 43. Piso I. 52. IL 114. 115. 305.
Marcgr. 65.) Diese im äussern Ansehen schwer von der im rohen Zu-
stande giftigen Manihot utilissfma iu unterscheidende Pflanze, mit mil-
dem Safte, welche nicht so all zu werden pflegt und meistens schon im
fünften Monat verspeiset wird, kommt ebenfalls in mancherlei Varietäten
vor. Sie heissen meistens nach der Farbe — una, tinga, miriti, sara-
cura^ die schwarze, weisse, rolhe, braune u. s. w. .
Diese süsse Mandiocca (Yuca dulce
hispao.) heisst bei den Chay-
mas, Gumanagotes, Gores und
Parias: cazet, cachite, und "es
werden davon bei Fr. Tauste
folgende Varietäten angegeben:
caztrtpuer, morocopuer, guara-
cqpuer, teypanpuere , enmati*
puere, cumacapuer.
bomata: Taino (Oviedo). — ca-
magnem: Gallinago.
Musa paradisiaca, — Musa sapientüm L.
pacöba, pocöba, pacöva, bacöba tupice. — Pacoba1 Pacoveira, —
Banana, Bananeira: vulgo.
Allgemein ist die Annahme in Brasilien , dass die erstere dort ursprung-
lich einheimisch sey (im wilden Zustande habe ich sie jedoch nirgends
gesehen), und dass die andere aus Guinea eingeführt sey (daher Ba-
nana de S. Thome). Die Namen gelten vorzugsweise von Musae para-
disiaca und wo die Frucht gemeint ist steht F.
pacowa: Apiacas. — banälä: Oma*
guas. — bacovä: Muodrucu. —
bacowe: Oyambi.
ouata: Guanaa.
wüthra: Guaehis.-
baco: Chavantes.
chou-poiran: Cherentes F.
amiotsche: Chicriabas.
tereu-ti: Apinagcs F.
hoco-honizo : Purecamecrans.
bububärä: Aponegicratis F.
poutpout-chilo F. (chitoosL arbor?)
Garaho.
incru: Meniens (M. sapienlum).
tacko: Gamacans (M. sapienlum).
taio: Coloxo.
pohi: Tecuna F.
tsipary: Gatoquina.
Digitized by
Google
224
Topi: Ptapla* cum syatnymta.
ogögüäri: Goretd
mipcaj: Capoxö. (M. sapientum).
aUmpt&i atmtak: Macuni (Ba-
. nana). f
bahöh: Puri (Banana); jüpolcun,
üpokanne: BoUku4o.
bacoeng (M. paradisiaca); bucom-
bunt (M. sapientum) : Goroado.
maquajaha: Guato F.
tmcobä: C&yriri, Sabi^
banäla: Manao, Bare, Araicü.
Schetshu: Cariays.t
uru: Macusi F.
paluru: Paravilhana F.
panala: üirina F.
banabüe: Canamirim.
sigui, sinquiny, sincui: Maxoru-
na F.
canna (?) puöra: Jaun-avo F.
banära: Gulino F.
panahle; Hain um a.
bmara: Juoiana F.
paru: Jucüna F.*
pdnara: Passe, Oocamas, Pebas.
palatna, palatana: Baniva.
djaia: Carajas F.
<ta(Ä)i: Tariana F.
oärama, weramä: Juri F.
bandura: Goeruna.
obutüga: Jupui F.
tiizuzu: Mtranha Garapana Tap. F.
ttgühö: Miraoha Oira-acu Tap.» ¥.
orlhi: Gobeu F.
ohöh: Tucano F.
gopeiabuh: Curelü.
samboai: Ya$uas F.
samouäli: Iquilos F.
titsa: Oregones F.
prätane: Aruac.
banana, camois: Taino (Eyeri).
balalanna (M. paradisiaca) ; bac*
coücou, baloulaca, paco (M.
sapientum): Galibi.
baJatanna (M. paradisiaca); to-
Cötfa(spadixfructifer) : Gallinago.
baloulou (M. sapientum) : Callinago. ;
pusman (M. paradisiaca); yaguara,
enguineya, cntia (M. sapienlum,
El Piatano domimco, Im Va-
%nana) : Chaymas , Cumanago-
tes etc.-
maya* Sandwich.
Nicotiana Tabacum L. Tabak. Fumo, Tabaco.
petum, petume, pety, pytyma, pyter (fumare); pyiybao (ijstula fumaria);
Tupi. (suprä p. 85.) ptitüma: Manaxö in ins. Marankäo. petema: Apia-
cas. — penteu: Cayowas. — pytyhht: Omaguas. — pitema: Cocamas.
petemma, petemmora, macourey, emououk (fumare): Oyambis. —
tchehäe: Mura. (Das Wort cachimbo, caximbo, cachimbdo für Tabaks-
pfeife gehört wahrscheinlich einer Negersprache an).
ndaloda; ayotitai (tubulus tabaci-
nus, Zigarre): Guaycurüs.
tchahi: Guanas.
ouchete: Guaehis.
arenä: Cayapos.
waari, oati, ouam: Chavantes.
oaanijeu, quanyeu: Cherentes.
pehy, päeih: Geicö.
hym, hingza; cuuni (ftstula fu-
ro aria): Masacara.
uari: Acroamirim.
karinxaeo, karemai Apinagea,
borahö: Aponegicrtns. (Eben so
die Tabakspfeife).
beuro: Tucano.
paro: Carahös.
hiah: Camacan.
aptschtgn : Coropö, Coroado. ombö
(fist. fumar.)
apuschaj-minjon: Capoxö.
gninnang, anguimmg, angemtm:
Botocudo«
pöke: Puri.
boke\ boke iske (ad fumaadum);
Digitized by LjOOQIC
•Tupi: Plantae tum eynonymis.
425
tabaco (pulvis üb.); boke mot-
che (fumare); boceh, bröhma
(ftslula fumaria): Coroädo.
poiuh-, pohih-potäh (fistula fuma-
maria): Sabuj4.
paewi: Cayriri.
maboo: Guato.
tscMamng\ tomiYz^ (fistula fuma-
ria): Pimenieira.
kouwai, kawai; ulschinaH (fisi.
fumar.): Macusi, Arecunas.
kau-vdi; kau-vai natabu (Äst. fu-
mar.): Paravilhana.
rumoe; rumoe taräna (ftst. fum.):
Jaun-avo.
dema: Guipunavi.
iema: Tariana.
jema: Maypures.
eeh, djeema: Baniva.
scema: Caveri*).
schama: Alorai in Guyana.
coote: Carajas.
jiyä: Juri.
buH: CoWü.
sayri: Kechua.
chica: Panos.
yaari, yeury: Aruac.
cogioba, coMba, cohoba; tobaco
(eigarro): Pelr. Martyr; bacana:
Taino.
tamotä: Galibi, Caribi in Guyana.
iamai: Accawai.
akae, ahäh, aohd: Guarauno v.
Warau.
iouü (herba); chaccouba iouU
(pulvis): Caltinago.
caguay; tamot (eigarro); tapo-
chen (pulvis tabaci): Cbaymas,
Cumanagotes.
vreit: Caraibi in ins. Tri ni tat. (Rob.
Dudley 1559.)
kutz: Maya.
queeza: Zapoleko (Juan de Cor-
dova Diccionario p. 314.)
pycietl: Mexico.
hangui (fumare): Patagon.
Oryza. Reis. Arroz.
abaty i, abatiopt, auati-y, quasi Zea minor; in dialectis: ubaxi-i, aba-
xi-i, auatiapi) abati, aualy-mirim: Tupi. (Pflanze und Same meist
gleichnamig), pady: malaice!
cotsche: Chaväntes.
piryaypingnio: Masacara-
Ouatjy: Tecuna.
bahaeti: Aponegicran.
pon-as$am(t)nanff: Macuni.
JapkSfdn: Botocudo.
urussu: Coroado {Arroz: loaiU)
arrossu: Sabnj* (Arroz).
uassi-vimin: Jaunavo.
sches: Maxoruna.
nauü; Gulino.
pupery-pichkya: Oainuma.
auaiy-hy: Jumana.
yuaka: Passe.
meatschyny: Araicü.
uaii-y: Manao.
aury; oy (farina): Cariays.
vary vor houfoung: Madagascar.
petre: Macassar.
pare, hart'. Oceanicae insulae.
neu: Malabar.
♦) In der Sprache des Landes Guey am Gambia in Africa heisst der Taback
diamba und die Tabakpfeife guimS: Bull.Soc. deGeogr. 1859. XVIII. 40.
Granom0ryzae6ra*: Malai. bera* : Macassar. bhra: Ternate. mi,bi: sinice.
bias: Lampong. baas, bahus: Bali, bad: Bengala, neti: Malabar. haia:
' Amboma. tokos: Timor.
54
Digitized by
Google
496
Tupi; Planta cum synoBymiß.
Phaseolue. Bohne. Feijfto.
Comandä, Oomendd: Tupi, Apiaca. Dies Wort bezeichnet im Allgemei-
nen eine Bohne, Hülsenfrucht und wird von verschiedenen Pflanzen ge-
braucht.
kaihouki: tiuand.
panschu, pcwetyeu: Ch^vanie.
ouajtrryo: Cherente. ,
haunga: Aeroa roirim.
bencoutey: Apinages.
cascha: Capoxo.
gityay kegna: Coloxo.
kelschiethah: Macuni.
joanta, erä-him (spee, nigra> Bo-
tocudo.
fi$ehong (fe|jao: port.) Coroado,
tlambena: Puri.
pation-atoniti: Caraho,
kekuretareguen (Cicer): Palagon.
möupariroca: Guato.
gömung-tamhare , kern -tamp ort:
Piraenleira,
kitnung: Masacara.
iumassassa: Paravilhana.
camßta: Caraja.
kura: Jaun-avö.
purutü: Kechua. ,.
mancönü, mibipi: Callinago.
degul: Araucan.
Sfcccharum officinarum L. Zuckerrohr. Canna
d'assucar.
viba-ce6my iaboea-etm, i. e. arundo dulcis: Tupi. (viliose scriptum ta-
comaree Piso H. 10Q.)
i
naaho: Guaycurü.
doiyee: Chavante, Cherente.
kumerine: ßotocudo.
tubanria: £uri.
taupanna; Coroado.
adsucrg (sacchärum) : Masacara.
Smilax papyracea. Salsa, Salsaparilha, Zar$a.
cepo-etm, cipo-tmr cipo-im, xi-
pö-em i. e. sannentura dulce:
lupice vulgo. sahldsa (salsa):
Omagua, Marauha.
yaxUa\ Tecnna. — mempo: Maxo-
runa. — panü: Passe., — ghau-
ys-piritüchy. Canamirim.
ghur&byty: Mariale, — axüchsäl:
Araicü. — mai-pämusa: Culino.
— ropo: Chayraaa, Cumana-
gQtes.
chequen (Ruueus, Smüax}: Araucan.
Spondias L. (arbor fructu eduli.)
acajä, cajd: Tupi; umbu, imbu (Spondias tuberosa Arruda), vox ex
atio idiomate recepta?
obo: Taino. j managotes, Parias.
camare (arbor): Chayoms. | zigöh (fruclus), zigöh ping, zi-
marapa (fructus): Chaymas, Cu- | göh ku (arbor): Masacara«
Digitized by
Google
Tttfi; Piamae cum synonym.
427
TheobromA Cacao L. . • *
Cacaü vulgo, in „Lingua gdral" videtur inlroductum e cacehuatl Mexiea-
ttarum. — acdo: Omaguas.
pundma: Marias. — sapere: Te-
cuna. — nokern: Maxoruna. —
ffhdo: Caubtana.
yueru: Marauha. — akäouy: Ju-
mana. — ako: Araicü. — pö-
rurü: Pass6. — tschuisno: Cu-
lino. — codea: Canamirim.
Urari, Urary, renenum sagittarum,
ur venire, ßr cadere, y pronomen relativum; quasi diceres: quo veniat,
is cadel.
tmklaly: Omagna.
apd\ Juma*a, Passe.
haapahiy: Uainoma,
hadpahry: Juri, Mariate.
dpary: GatiixanaU
aigdbia: Canamirim.
maudghory: Manao.
emaudgkuty\ Bare.
nvmanäckai Zaptra.
pehüchuru: Catoquina.
ghure: Tecuna.
puuscho: Maxoruna.
puisca: Culino.
ukaüena: Marauba.
tieto: Araicü.
ynipy: Cariays.
ramou: Yaguas.
romoky: Pebas.
ampy, hampi: Reefaua {amby:
Tupi = piluita, mucilago,)
Zea Mays L. Mays/ türkisches Korn. Milho.
ubä-tim, viba-Hm, ubatim , avaty , üvatyi: Tupi. Cfiv supra 408. Gra-
men viba, nasulum, Hm [tim = fruclus: Callinago) oder viba-tuüma,
gramen medullosum. Das gegohrene Getränke daraus: cauhy, caö-y;
(Aus Mandiocca caonry.')
auaiy, abaiy: Omaguas, Oyambi.
— awate: Cocamas. — aüo-
assy: Galibi.
avachit, aoachy , goaxi: Caraib.
Callinago: feminis: maricM, ma-
rin.
Utacott: Guaycurus.
musetdü: Cayapös.
no$che\ copaschu (farina): Cha-
vantes.
nejeu: Cherentes.
notschS: Chicriabas.
ranglonö: Geico.
mütgkü, muigku: Masacara.
nooUchiö: Acroa mirim.
eouecacrain/ci: Apinages.
bohngü: Aponegicrans.
po-outi: Carahös.
kschö: Meniens.
keihiö: Coloxö.
scJuauü: Tecuna.
naty: Catoquinas.
apunacha; apunacha imt\jon farina
(mingdu e linguaNigrit) : Capoxö.
Digitized by
Google
427
Tupi: Planlae cum synonynis.
tschumnam: Coropd.
menaschahm, punadhiam: Macuani.
püttschon: P«taoh6.
jadmrun: Botocudo.
manajä: Malali.
maky: Puri.
maheky; viru (potus fermentatus) :
Coroado.
nuy'ei: Guato.
nhere: Came.
mascMcöh : §abuja.
mosiccih (plaola); bucupy (fruc-
tus); madzo (fructus tostus);
«W»ty (panicuta); nnipn (potus
fermentatus) Cayriri.
ihauatöh: pimenteira (potua fer-
mentatus: unku.)
audty: Manao.
naty: Marauha.
anai, anain: Maeusn
aihmain: Paravilhana.
auaU: Uirina.
macanaschy: Bare.
yuanaty: Cariays.
meUcky: Araieu.
schischy: Canamirim.
schuky: Maxoruna.
schröki; sökö-mvtü (farina Mayd.):
Jaun-avö.
tschüky: Culino.
schequi'. Panos.
pethkya: Uainuma.
yrary: Juraana.
cane: Jucuna.
mary: Paste.
mazy: Cauixana.
pekyei Marisie.
sarö: Kechua(inMaynas. In Peruvia
culmua: trirti, spadix: choeüa.)
hazez: Apalache.
yasit: Cora.
marisi: Aruac.
mahiz, mayz: Taino, Yucatan.
nowcom: Guarauno.
aymzet aHaze (Mais ciriaeo); yu-
rar (M. tierno) ; motz (Mais
yucatan); zanur (semioa); Uh
pochen (farina) ; yucche (potua
fermentatus): Chaymas, Cuma-
nagotes, Corea, Parias.
yxim: Maya,
tlaolü: Mexico. (Bern*, ed. Recdu
242).
o-os: Guabe in Mexieo.
co-ftifTequiaisteco in Mexieo.
goa, gua, hua, ua: Arancan.
jagong: raalaice.
yu schu schu: sinice.
sqco, tsacou, tsatsak, fidme ba:
Madagaskar.
kottokoUri: Fulah (Seetzen).
märek: Darfur (König).
Digitized by
Google
NOMINA ANIMALIll IN LINGUA WIM,
«Uecte synonymia e looltis unguis pmeserdm
Brasiliae.
Thiernanen in der Tnpisprache,
mit Synonymen ans anderen Sprachen und Dialekten, besondere
Brasiliens.
Digitized by \J OOQ IC
Digitized by LjOOQIC
Uegenwärtiger Zusammenstellung liegt eine früher*) ver-
öffentlichte Liste von Thiernamen in der Tupisprache zu Grunde,
welche ich seitdem zu erweitern mehrfache Gelegenheit gefunden
habe. Es schien mir aber zweckmässig, hier noch einen Schritt
weiter zu gehen, und jene zoologische Nomenclatur einer Lingua
firanca, die durch einen grossen Theil von Südamerika gilt, tnit .
eitter Gonoordanz aus mehreren andern Sprachen und Dialekten in
Verbindung zu setzen. Für die Zoologie können diese Worte aller-
dings nur von einem höchst untergeordneten Interesse seyn; nur
einige wenige sind, zumal von dem Herrn Fürsten Maximilian von
Wied, in systematische Schriften eingeführt worden, und sie wer-
den, wie so vieles Andere, was wir von jenen nichtigen und vor-
abergebenden Wilden aufgezeichnet .haben, wie die Stamme selbst,
spurlos verschwinden. Nichts desto weniger sehe ich mich von
der Unterdrückung derselben abgemahnt Manche dieser Thier-
namen sind ein Vermächtnis meines Freundes und Reisegefährten
v. Spix, welcher sich, eben so wie ich, zu der Fixirung derselben
aus zwei Gründen veranlasst sah. Es konnte uns namlieh, während
wir unter den Indianern verweilten , night entgehen, dass sich
aus den wenigen und mangelhaften sprachlichen Bruchstücken,
dergleichen der Reisende bei einem kurzen Aufenthalte zu sammeln
vermag, für die Linguistik nur dann ein, ohnehin sehr gering-
fügiges Resultat ableiten lasse, wenn man sie in ihrer Solidarität
ergreift Die Abwandlung, welche ein und dasselbe Wort in dem
Munde vieler« bald nahe bald fern von einander lebender Indianer
erfahrt, tnuss gewissen Gesetzen unterworfen seyn, und so möchten
denn, wünschten wir, diese ohne deutliche Haltpunkte in ein-
ander überfließsenden Worte der einzelnen Dialekte vielleicht einiges
*) Sitzungsberichte der K. Bayer. Akad. d. W. v. 10. Nov. 1860.
Digitized by LjQOQ IC
432
Material liefern für den physiologischen Sprachforscher, dem es
um die innern organischen Gesetze der Laut- und Wort-Bildung
zu thun ist. Eine noch grössere Bedeutung aber legten wir auf
diese Thiernamen in ethnographischer Beziehung unter der Vor-
aussetzung , dass Jäger, die ein und dasselbe Wild mit dialektisch
zusammengehörenden Namen nennen, selbst zusammen gehören.
Es scheint uns aber die Vergleichung dieser Thiernamen, wie man-
ches andere sprachliche und ethnologische Phänomen, die Annahme
su bestätigen, dass wir in dem bunten Gewirre grösserer und klei-
nerer Menschenhaufen in Brasilien das Resultat vielfacher, über
die Grenzen Brasiliens hinausreichender j zu verschiedenen Zeiten
wiederholter Vereinigungen zu Gemeinschaften und neuer Zer-
setzungen Tor uns haben. Von diesem Gesichtspunkte aus habe
ich mir die Mähe nicht verdriessen lassen, den Tupi- Namen noch
eine mehrfache Synonymik beizuordnen, besonders aus solchen
Vocabularien, bei deren schon weiter oben geliefertem Abdrucke
ich die Thiernamen deshalb übergangen hatte, weil ich über die syste-
matischen Bestimmungen derselben nicht einig war. Wer diese Ver-
gleichung weiter ausdehnen will, mag noch d\e bereits oben mitge-
theilten ThierHsien (zumal -die ansehnlicheren der Cotox6, Cato-
quina, Botocudo, Marauha, Uainuma, Culino, Jumana, Passe, Caui-
auma, Mariatö, Juri) in seinen Kreis ziehen.
Einige Materialien, welche mir vorlagen, glaubte ich in Aus-
wahl mit aufnehmen zu müssen, obgleich sie über die Grenzen
von Brasilien hinausgreifen, so aus der chilesischen Sprache nach
Molina und Havestadts Chilidugu, aus der der Chaymas, Ctimana-
gotes, Cores und Parias nach Francisco de Tauste (1680), der
Caraiben der Antillen (Callinago) nach dem ebenfalls seltenen
Dick caraibe-fran$ais des Raym. Breton (1665) , welches übrigens
für viel reichere Beiträge hitte benützt werden können. Aus 4er
Guarauno (Waran) und Maya hatte ich einige Worte von meinem
geehrten Freunde, Hrn. Prof. Busehmann erhalten, aus den. nicht
edirten Listen bei Malaspina's Reise , die ieh D. Felipe Bauzi ver-
danke, sind einige Worte der Sprache von Mexico, der Nutka
(Wabash), Mulgrave-Sound, Sandwich -Inseln, und nach einer
Mittheilung des Hrn. Bar. v. Karwinski einige Worte der Grobe
und der Tequisisteco in Mexico beigefügt worden.
Digitized by
Google
Abo — capillus.
Abacaiuaia Marogr. 161. Piso II. 55. — piscis marin us, Pekce gallo
Lusil., Zeus Vomer. *
Aca, ace — cornu animalis, e. g. äca susuqpara eornu cervi; item
significat ramum arboris.
Aca-pora — cornu contentum, raedulla.
Acohen (S. Paulo) — avis Cyanocorai azureus Gray. (Natterer).
Acamutanga — contracium ex aca ramus, moieryc scalpere; nisi rectius
Camatanga: cama pectus, tanga crista. Psitlacus vereicolor?
Acori Not. do Braz. c 144. — piscis aquae dulcis, similis Bezugo
lusit., Sciaenoidea, Lobotes, Diagramma.
Acori in genere vulgo dicitur Cascudo. Est piscis aquae dulcis, pro
regione di versus. Vide quoque sub Card.
Agaoioazo: Uairacu. gozho: Masacara. sohna: Tecuna. mag: Ma-
xoruna. waiyula: Manao. ghamtzo: Bare, ghtmghuriza: Cariay.
Acard-apu piscis dicitur apatschuly: Manao.
Acarduacu v. Carauagu (Villa Mario in Malo Grosso) piscis Acara cras-
sipinnis Heck.
Acarä-mirim est rkara ghuny ghuriza: Cariays.
Acara vel Pescada vulgo (Bio Negro): Sciaena squarnosissima Hecke! ;
f Marabitanas) : Acara diadema Heck. Acara vulgo Cascudo (Mato
Grosso): Acara margarita Heck.
Acara -ata vel aya Marcgr. 167. Piso II. 67. — piscis ata i. e. edulis
v. salubris, Mesoprion Aya Cuv.
Acara pangaba, vulgo Acara bandeira (Mato Grosso) piscis Heros
festivus Heck.
Acara coaub-eyma i. e. sine iogenio, vulgo Acara tolo (Forte do Rio
B ran co, Alto Amazon.) piscis Acara tetramera Heck.
Acara mocaraigoera i. e. stupidus, vulgo Acara* bobo (Bio Paraguay)
Acara doreiger Heck. .
Acara paragoa l e. variegatus (Marabitanas, Alto Amazon.) Heros psit-
taceus Heck.
Acard-peba Marcgr. 161. Piso IL 69. — piscis i. e. latus, Acori* tinga
i. e. albus — Smaris Acarapeba Lichtst.
Acara pimma Marcgr. 152. Piso IL 51. — - i. e. ptclus, piscis marinus,
Pristipoma Bodo Cuv.
55
Digitized by
Google
434 Tupi: Animalia cum synonymls. Ac — Ag — •
Acard-pitamba Marcgr. 155. Piso IL 51, — aliis an rectius: Acara -pi-
tangiaba, — i.e. sapidus, piscis marin us, Sparus? cbrysurus Bloch,
Sciaena aurala Lichtsl.
Acara pischuna, pixuna (Barra do Rio Negro) — Heros niger Heck.
Acarä-pucü (mucu) — piscis i. e. latus vel crassus, Marcgr. 145, Ba-
tistes, laevis?
Acard-üna — piscis i. e. niger Marcgr. 144. Piso 55.
Acara preto vulgo in Mato Grosso est Heros modeslus Heck.
Acard, Agoard, Acara-tinga — corruplum e Guira-tinga i. e. avis vulgo
Garca branca, Ardea ßgrelta. — tla, luüa, piliu: Araucan. koa:
Tecuna. aca: Maxoruna. unkahla: Omagua. atäty: Uairacu. nutscM-
rura paliha: ^Manao. ghuputuäna: Cariay.
Acori, Acary, Goacari, Guacari, Oacari Marcgr. 166. Oaquari Not. lo
Bw«v c. 144. tmtta: Masacara. — piscis Atari CachlMfo Brak Lo-
ricaria plecostomus.
Acary (Bio de 6. Francisco) pferis Roncadot Bras.— Rhinel6$is aspera
Spix Pisc. bras. 4. t. 2.
Acauä, Acaudn, Macaoan, Oacäuöm Not. do Braz. c 85. — ^ avis toi-
mica s<erp6ntum, qai audiio ejus canta fogere dicuntür, Falco taefti-
nans L.
Acoti-bvyä) Aguli boy*, *— Burpens Cuiia> I. e, qui Cutiae Hijsldiatar.
Aeachy, Acwchi, Aguschy (Bras. boreal.), Gotia do tubo Bras. *^ tfa-
syprocta Acuschy auctoramv crislata Geoffr.
Acuti vd Aguä *— Daayprocta Agutl Erxh aguty: Otnagna, Saauja, Cay-
riri. schiku: Tecuna. mafiei Maxoruna. pitchly: Uairaoo. ptäv Jupua.
paiyua: Manio ai Cariay. gnebaung: Coroado. ingkuri: Piihenteira.
hohiong: Gamaean. üchöuri; Acroamlrim. cuqtiene: Apinages.
aguä puütschi .Jumana. jrifczSftdA .'Coaruna. A0tffe*:MtranbaCarapana.
pihtzi: Uainuma. pt)(a)to: CoratUi giahöh-iti: Cauixana. p*gkikü:
Miranha Oira acji. mohti: Mundrucu. tschohmä: Juri. PicottU ca-
raibice in ins. anlill. mariiang^Mtn: Botocudo (Nelmied).
Aevü-llära (Brat, bor.) idem qüod Ybyuäna (Bras. Orient.) L e. domi-
nus terra* v. soti, — fcerpans CaecilFa, in ag£eribu* formioaram.
Ageru vel Ajuru, quod confer — Psittaeue.
Agbru-afu Not. do Braz. o. 83* v.* Ajurü, volgo Jutü — Psittaciis pül-
verulentus Gmel.?
Agerü-tte cü Not«, do Bras. c. 84. — i. e> Paittacus legitimus i Paktaoas
Dufresneanus Kühl, noat-noat: Botocudo.
Ägeri'jubacang* v*l vulgo Papagaio cabepa amareUa ^ Paittacas
(Conurus) auricapillus III.
Algodra v. Jag o an*. +
Agodra, Agudra vulgo Cachorro do mato — Protyon cancrivocus Illig.
(Bras. orttöt») alias GitaäMm t. GwmM. hakijtick*gip&kiu:
Botocudo.
Agodm-atcu vel ocu v. ohtä v. chtig (guaraniee) vulgo Cathorro do
mato — Canis Azarae. (Bras* austrat.)
Agodra pope (gMrinfce) — Procyo* catitsrifarts«
Aguara-upa Marcgr. 184. — Cancer marinus ,»eanimw/4
Digitized by
Google
Tupi; Airiptlta cmu sjpiMymia. A^Am^. 435
Agva&eaptia Not 4o Braz, c 81. Mawgr. Libr. „Prioe. Agvapeam
Marcgr. 191. — avis in herba aquatjca Nympbaea Agtiape sallans
(*0C), Parra Jacana.
^$ttft, v. AcuH Marcgr. 224. Piso IL 102, Bras, vulgo Odti, Cutia, Da-
syprocla Aguti Erxl,
Jffuärboya serpens, qui Gutia vescitur, — Copbias atrox Menrem?
Aguti-puru — i. e. habitans in aede ajieaa (Aaaaz. ubi vulgo Rato de
pßlmetra) Echinomys, tonchetes.
Ai Marcgr. 221. Piso II. 321. 322; Ahy Not. do Pra*. c 106, Agy,
Auhy, in liogua Aruac Atffi, vulgo Pregwfa^ — Jßradypus tridacty-
lus et cucuHiger. öttey: Omagua. otafy: Manao. tnoäe: Tecuna.
ualüty. Bare, pusw: Maxoruna. patiro: Ueiracu. iho-kudgi: Bolo-
cudo. poary: Cariay. tsckritu: Canamirira.
M-mtrim — Bradypus didactyius« aüe-pia: Omagua. apey-ohne: Juri«
3K*ft>: Uairacu. pauy: Tecuna. patüru: Cariay. schaschun: Maxoruna.
M-pixunq i. e. niger, — Bradypus torqualue, iho gipa/ciü: Botocudo.
Aiqja, Ajtya Marcgr. 204. — avis PlaUlea Aiaia.
Aäm Piso II. 112. — Specks apis.
Aiera Not do Braz. c. 101. (airira) auimal Bras. PapameV dictum v.
lraray — Galiciis barbara.
Afareb* Marcgr, 185. Piso II. 294 piscis ÄJW Bras. — Trygon Aiereba
h Müller et Heole.
Aimiroxo J¥ot. do Braz. c. 136. piscis in limo maris similis Eiro Lusil.
Aipi-mixira Marcgr. 145. Piso II. 53. piscis marin u» Bodiatw LuaU. Vo-
cabuli seaaus aal: saporis uti radix Manihojl Aipi asaata.
Aiurü, Ajuru Piso II. 85t Ajeru alias — in genere avis PsiUacus. Den
vajiun ab AjüfU collum.
AJurä-apära Marcgr. 2015. — avis, Psillacus echrocepbalus. Apfra signi-
ficet ourvqs, tortus, contprqu^na. Vox ideo respondeA gewaaicae:
Wendehals,
jifarircatww Marcgr. 205» — PsiHacua Maqavuaoa. Fojrsw: foetidue',
Ajurü-curau Marcgr. 205. — PsiUacus amazenim**, Pagsgaio grego Bras.
Sigoifieat: maledicens, iajuriosua, ,
Ajuru-curuca (curica) i. e. raoeufu — PsiUacus aeslivus. kua-kua:
Bolocudo.
Amanacay-afu et mirim Piso II. 112. i. e. pluviam bibens major e4 mi-
nor, apis speeies,
Ambuä Mategr. 253. — insecliwa, aruca hiraula urens.
Jmewa Marcgr. 237. — aaaphibium, Agaaaae sp*cies,
Americima Marcgr. 238. melius Atnäva ryn* ema i. e> A. sin« turgore,
sine coUp inflaio v. strumoso, Gymnephthalews {pedriltneatus Merr.
Amsagoi Nol. do Braz. c. 93. — inseclum, Vaapa.
Jfnore afm Piso II, 239. *— r*qaj pißcairici s*ni)is, aoulaaia.
Amore-guafu H*ic$t. 166. — piscis G*bj*8.
Am&e*pkma Marcgc 244. i» eu pielua v, vamgaius, piscis marin us, —
Muraena ocellata Lichtst.
Amore-pixuma Marcgr, 166. lege pionma, i e. niger» ~r- ßoMus Pisonli
Gmel.
Digitized by LjOOQ IC
434 Tupi: Animalia cum synonymls. Ac — Ag — .
Acard-pitamba Marcgr. 155. Piso II. 51, — aliis an rectius: Acara -pi-
tangiaba, — i.e. sapidus, piscis marinus, Sparus? cbrysurus Bloch,
Sciaena aurala Lichtst.
Acara pischuna, pixuna (Barra do Rio Negro) — Heros niger Heck.
Acard-pucü (mucü) — piscis i. e. latus vel crassus, Marcgr. 145, Ba-
lislcs, laevis?
Acard-üna — piscis i. e. niger Marcgr. 144. Piso 55.
Acara preto vulgo in Mato Grosso est Heros modeslus Heck.
Acara, Agoard, Acara-tinga — corruptum e Guira-tinga i. e. avis vnlgo
Garca branca, Ardea figrella. — tla, luüa, pillu: Araucan. koai
Tecuna. aca: Maxoruna. unkahla: Omagua. atäly: Uairacu. nutschi-
rura paliha: Jflanao. ghuputudna: Cariay.
Acari, Acary, Goacari, Guacari, Oacari Marcgr. 166. Oäquari Not. lo
Brav c. 144. tottat Masacara. — piscis Atari Oachifnbo Brak Lo-
ricaria plecoslomus.
Acary (Bio de 8. Francisco) pfeofe Roncaäot Bras.— Rfainelepis aspora
Spix Pisc. bras. 4. t. 2.
Acaud, Acaudn, Macaoan, Oacduüm Not. do Brnz. c 85. — - Avis frii-
mici s>erp$ntum^ qui audilo ejus oanta fugere dicuntüf, tfalco *»ofri-
nans L.
Acoti-froyä) Aguü boy4, «— terpens Cutis» i. e% qüi Cutfae mjsldiatur.
Aeachy, Acuschi, Aguschy (Bras. boreal.), Gotia do rabo Bras. *^ tfa-
syprocta Acuschy auctonsm^ cristata Geoffr.
Acuti vd Aguti — Dteyprocta Aguü Brxk aguty: Otnagtia, Sabuja, Cay-
riri. schiku: Tecuna. mafiei Maxoruna. ptiehly: Uairaou. pui:' Jupua.
pttiyua: Man ao et Cariay. gttetaüru/: Coroado. tngktiri; Piihenteira*
hohiong: Gamaean. Uchöuri: Aoroamirim, cuqtiene: Apinages.
aguü puütschi rJumana. jrafezSftdArCoeruna. hötiteto: Mitanba Carapana.
jHhtzi: Uainuma. pö(a)tö: Goraiu* giahöh-vi: Cauixana. pagkiM:
Miranha Oira acu. mohli: Mundrucu. tschohmä: Juri. PicovU ca-
raibice in ins. anlill. mattiang^km: Botocudo (Neuwied).
Aepü-Udra (Bras. bor.) idem qüöd Fbyudna (Btas. Orient. ) i. e. domi-
nus terrae v. soli, — fcerpens Caecilfa, in ag£eribus formicarum.
Ageru vel AJuru, quod confer — Psittaeue.
Agbrü-acu Not. do Braz. o. 83. v. Ajuru, volgo Jura — Psittaciis pul-
verulenlus Gmel.?
Agerü-ete cü Not, do Bras. c. 84. — i. e> Psittacus legitimus i Pstttiaets
Dufresneanus Kühl, noat-noat: Botocudo.
Affer&jubacang* vel vulgo Papagaio cabepa anwelkt — Psittaeu«
(Conurus) auribapillus HU
Aff&dra v. Jagoor*. +
Agodra, Agudra vulgo Cachorro do mato — Protyon cancrivocus Ulig.
(Bras. ontoti) alias Gvaaxmm t. Guawim. kak#tick*gip&kik:
Botocudo.
Agoäru-Qcu vel ocu v. chtri v. cAAJr (fliHüraniee) vulgo Cadhorrv do
mato — Canis Azarae. (BNte* austrat.)
Agodra pope (gMrinfce) — Procyo* catiöriVorts,
Aguara-upa Marcgr. 184. — cancer marinus »»eaniiMM»"
Digitized by
Google
Tupi; Aoipalta wm (Etypiftaymia. Ag^Am—, 435
Agua&apiw Not do Braz. c. 81. Mswgr. Übe „Prioe. Aguctpecaca
Marcgr. 191. — avis in herba aqualica Nympbaea Aguape aaltans
(*0C) , Parra Jacana.
Aguti, v. ^cwrt Marcgr. 224. Piso II. 102, Bras, vulgo CWtf, Ctotfa, üa-
syprocla Aguti Erxl,
Aflvtirboya serpens, qui (ä//fa vescitur, — Cophias atrox Merrem?
Aguti-pwru — i. e. babitans in aede ajieoa (Amaz. üb» vulgo Ai/ö dfe
pßhmra) Bchinomys, loncberee.
Ai Marcgr. 221. Piso II. 321. 322; Aky Not. do Braz. c 106, ^y,
Aufty, in lingua Aruac Atfti, vulgo Preguifa, — ? Bradypus tridaety-
lus et cucuHiger. öttej/: Omagua. otftfy: Manao. motte: Tecuna.
ualüty: Bark pusw: Maxoruna. patiro: Uairacu. iho-kudgi\ Bolo-
cudo. poary: Cariay. tschritu: Canamiriw.
Ai-mirim — Bradypus didaciykis, aüe-pia: Omagua. apey-ohne: Juri
3M&): Uairacu. jwwy: Tecuna. patüru: Cariay« schaschun: Maxoruna.
M-pixwiq u e. niger, — Bredypus torqualus, fto gipakiü: Botocudo.
^iq/a, ^jtfa Marcgr. 204. — avis Platalea Aiaia.
Aibu Piso II. 112. — Species apis.
Aiwa NojL do Braz. c. 101. (at-ära) anunal Bras. Papaml dictum v.
/röra» — Galictis barbara.
Ai&reba Marcgr, 185. Piso II. 294 piscis &»a Bras. — Trygon Aiereba
h Müller et Henle.
Aimiroopo ttot. do Braz. c. 136. piscis in lim© maris süniUs Eiro Lusit.
Aipi-mixira Marcgr. 145. Piso II. 53. piscis marin us Boduwo Ltiaü. Vo-
cabuli sensus est: saporis uti radix Maoihoi Aipi asaata.
Aiurü, Ajuru Piso II. 85r Ajcm alias — in genere avis PsiUacus. Den
yatum ab 4/WU collum.
AJurä-apära Marcgr. 205- — avia Psittacus o,chrocepbalus. Apöra signi-
ficat ourvus, tortus, contprqtteaa. Vox ideo respondeA gewaauicae:
Wendehals.
Ajurircatmw Marcgr. 205» — PsiHacuÄ Ma^avuaoa. Fojrsafl. foetidue.
Ajuru-atrau Marcgr. 205. — Psittacus aöiazsnicu*, Pagsgaio grtgo Bras«
Signifieat: maledieens, injurioeus, • ,
Ajuru-curuca (curica) i, e. raoeua. — Psittacus aesiivus. kua-kua:
Rotocudo.
Amanacay-apu et mirim Piso 11. 112. i. e. pluviam bibens major et mi-
nor, apis speeie*,
Ambuä Maicgr. 253. — insectiwo, ejruca hiraula urens.
Amewa Marcgr. 237. — ampbibium, Agauwe sp*ciee,
Americim Marcgr. 238. melius Amäva ryru eum i. * A. sin« lurgore,
sine cotto inflaio v. strumoso, Gymnaphthalows $**drili»eaU» Merr.
Amua0o4 Kot. do Braz. c. 93. — uisectum, Veap*. 4
Afnore atim Piso II, 239. — raq^ piscauäci simUis» aoulaata.
Amore-guapu Marcgr* 166. — piscis G*bj*8.
Äm&e-pxw*a Marcgc 244« i, e> pieloa v. vamgaius, piscis marinus, —
Muraena ocellata Licbtst.
Amore-pixuma Marcgr. 166. lege pixwm, i, e. oiger» -r- ßoMus Pisonii
Gmel.
Digitized by LjOOQ IC
436 Tupi: Animatia cum synonymia. An— Ap — .
Anacä, Anacan, in Not. do Braz. c. 83. menda Marcao, avis Pstttacos
anacan Lalh., versicolor Lath.
Anaje, vulgo Gaviäo, — avis Milvago.
Anambe — avis parva multicolor.
Andahi (S. Paulo, Rio Grande do Sul) — avis?
Andira, Andyra, Guandira. lusit. Morsego, Vespertilio. — Apud Chay-
mas el Curoanagotes Tamane.
Andtra-guapu Marcgr. 213. Piso 11. 290. — Phyllostoma haslatum Geoffir.,
Spectrum Geoff. niangkenat: Botocudo.
Ang'u (menda) lcon. Mentzel v. üb. Princ I. 425. — Lacerla: Teius
Ameiva.
Anguya (guaranice) mus — Hesperomys Anguya Wagler.
Anhambu vide Nhambu aut lnämbu.
Anhanga spectrum, phantasma. Apposilo nomine animalis Indiani indieare
volunt, eius earnem inutilem aut morbiflcam esse, aut audita eius
voce aliquid sinistri augurari. lta Suasu-anhanga est quasi Cervos
diabolus; Saio-anhanga (Not. do Braz. c. 1Ö4, ubi menda typogr.
legilur Caic-unhanga) est simia portentosae magnitudinis; Jaguar-
anhanga est Felis Onza magnitudine et audacia formidabilis, qualem
quoque Jaguar- acang-acu i. e. macrocephalum nominant.
Anhima Marcgr. 215. Arihyma Piso 11. 91. Ahhuma, Atmtma , Jnhuma,
vulgo Alicorne — avis Palamedea cornuta. tiriko: Tecuna. tzuskun:
Maxoruna. ghanüky. Omagua. ghamoku: Uairäcu. oM: Botocudo.
Ahhmga Marcgr. 218. avis Plotus Anhinga.
Arihuma camhitaou (Alto Amaz.) corruptum pro Acanga-ita-ace: in ca-
pite lapis cornu, — avis Palamedea cornuta.
Anhupoca, Anhuma-poca (Bras. austr.) — avis Palamedea Chavaria.
Nomen poca habet, ob cantum a media nocte, quo expergefaciens
quasi horologii vices gerere dicitar, („Serve de relogio") Poe =
% subito sonum »edere.
Angvya, rectius Nguya vel Ncuia (guaranice) — mammalia muri na,
praesertim Hesperomys Anguya.
Am, Anü, Anum Not. do Braz. c* 89. Marcgr. I. 193. — avis Croto-
phaga Ani. — ititäh: Sabuja. fcöffift, tsilü: Cayriri.
Am vel Anu-coroya, Anü-guazü, Anna (Bras. orient.) — Crolophaga
major.
Anyu-acanga Not. do Braz. c. 114 Lacertae sp. Camaieäo Lusit
Anta Marcgr. I. 229. Tapirus americanus. Non est vocabulum tupicum.
Dicitur teure aut eaapodra (dominus herbae vel silväe) aul Uh
pt/ira, qood animal in genere significat. In Maynas audit (voce
6puria?) sachgvaca. — Anta vijdetor vox africana. Auctorös histd-
rjci lusitani et hispani saepe hoc vocabulo uiuntur de Africa loquen-
tes. „Homa adarga de couro tfAnta": Barros Dec. !. Livr. 1. c 7.
Ita ill. Joaquim Cagtano da Silva in litteris ad me datis.
Antya (Alto Amazonas, Rioi Braneo) piscis velox ignotus. {Anoi signi-
ficat: ab altero latere).
Apacani (Brat, ausir.) — avis — ?
Apeare (Marcgr. I. 257«) — insectum: Capsus? larva.
Digitized by
Google
Tupi: Aoranalia cum ayrtonymit. Ap— Ar — . 437
Apertma (Allo Ammi.) — testudo phina sapidft. #
Apereä Maregr., I. 223. Piso II. 103. — Cavia Aperea.
Aperia Not. do Braz. c. 105. Apeira, Prea — Cavia Aperca. paltik:
Botocudo.
Apiaba sensu1 primitivo .vir, de animalibus signißert sexum mascu-
linum. •
ApoM (Bras. austr.) — avis — ?
Ära eorruptum ex Gttira: avis.
Araberi Maregr. I. 108. idem quod Araveri — piscis Chalceua.
Araboya Not do Braz. e. 110. Serpens magnus aquatteus viridis capite
nigro; alias Ararigboya. Est quoque nomen vel cpithelon viri. Dux
quidam Tupinambazum hujus nominis, qui habitabal ubi nunc Praya
Grande prope Sebastianopolin, fidus Lusitanorum socius, Ordinis
Christi Eques a rege Portugaliae creatus est
Araburi Not. do Braz. c. 134. — piscis «= savelha Lusit.
Aracari menda pro Ära fori, Arassari quod vtde.
Aracoä Nol. do Braz. c 89. Aracuan, Aracudo, Aracuä (in Bras.
orienU et media; an compositum e Gtdra et guä varjegatus eolore?)
— avis Penelope Aracuan Spix. uatragao: Teeuna. ghubumpuru:
Maxoruna. uara laqua: Omagua. patoque: Uairacu. haragoä:
Bare, Cariay.
Aracuan (Barra do Rio Negro) — avis Ortalida Motmot (Natterer).
(Mato Grosso, Paraguay) — avis Ortalida canicollis Gray (Natterer),
Aracnan-caä i.e. Aracuan sylvestris. A. do mato vulgo (in Bras. orient
et media) — Cozzygus (Cultrides) Geoffroyi Temm. (Cuculus tor-
quatua Illig.) v
Aragoagoy Not. do Braz. c. 128, Aragoagoa Maregr. I. 159. Piso II.
54, contractum Aroabe. Prisiis antiquorum Lath. Peixe Serra
Lusit
Araguato, Araquato (Alto Amazon., Maynas) — simia: Mycetes ursi-
dus Humb. vulgo Guariba da terra firme.
Aramacä Maregr. I. 181. Piso II. 66. piscis alias Aramasu, Solha vel
Lingoada Lusit. — Pleuronecles Aramaca Cuv. Val.
Aramatia — insectum e tribu Pbytiphsgorum , idem quod Arumatia.
Arambari (Bras. centr., S. Paulo) — piscis an idem ac Araberi.
Araoaba — piscis Xipbias, Espadarte Lusit.
Arapaco, Arapacu vel Arapapu — avis Picua in genere, Picapao v*l
Peco Lusit corr. e Guira poc acu aut aca.
Arapapa (Borba: Natterer) — avis Cancroma coeblearia; eorruptum ex
Gttira et poöca , avis cochlear.
Arapaya (Minas, Ooyaz: Natlerer) — avis: Dendrocolaptes (Picolaptts)
squamatUR Lichtst
Araponga, Uraponga, Gtära-pongd, Guira-pungä i.e. avis struma, Fer-
rador Bras. Chasmarhynchus nndicollis Temm.
Arapopo (Alto Amaz., Rio Negro) — avis aquatica.
Arapuä — > apis in solo nidificans.
Arapmpo — avis Picus eorruptum pro Arapacu, Guirapoc.
Arard Not do Braz. c 90. — formica alata, alis albis.
Digitized by
Google
$38 Xftpi: AniiaaJt* cwo fyaonyum Ar—,
0
Arara NoU do Braz. c 80» — avis Pstttaeus Macreeercus in genere st
praeserlim M. Macao.
Aräracanga Marcgr. I. 206. — avis Psii|acus (Macrocewus) Maeao. vulga
i4ra vermelho. *
ArarombQyiQ (Anw.) serpeos Xiphoß Araraari»oya Spbu 0**r<z: T«cmää.
schauantonu: Maxoruna. araram-moy: bmagua. cemila: Uairaco.
ghoyuy: Manao. gharau apunany: Cariay, chüraty: Canasairim.
Arara-piranga (i. e/ ruber) — Macrocercus Macao. *— örarj: Omagna.
ghuyary (eorrupl. e #i/r« ar<(): Uara-guacü. bränquaäo: Geieo.
#ra&, cretaty: Acroamirim. schokkiöh, schoke: Camacan. gäzzmfi-.
mh> glizirye: Cayriri. aässingneh: Sabuje. #&ztip; Bari. Aaü; Te-
euna. schauan: Maxoruna. 0/020: üairacu. tonoAia: Manao, Cariay.
schüre: Canarairim. puiarang; Coroado. habang: Maouni. dzi-marya.
sUpoingryang: Pimenteira.
Arära-una (i. e. nigar, Araraüm Marcgr. I. 206). -* Psiltaeus (Maeron
cercus) hyacinlhious (ei Ararauna). 7- küwg: Pimenten*.
Ararv-y — avia Arara minoris siaturae,
4rarma contractum ex Arara-una.
At*ty (Alto Anw,) «r- avis Macrocercus Macao,
AfQfyea (Anaaz.) 1— PsiUacus (Macrocercus) nedlilaris.
Arassari, Arapari Marcgr. I. 217. Piso 11. 92. (Rio, Minas etc.) avis
Ptecoglossus Aracari 111. otpa owm: Botocudo. (Rio Branco in Brat.
aeqvinoet s= P. erythrorhynehue Gmel.: Netterer).
Anmarirboop (Minas) - Pteroglosaus ßeiUoni Wag),
Arassim-poef (Bras, orient/) «r- Pteroglossus o^acuürostris 1U. >
Aratatm Not. do Braz. c 145. Camaräo Bras. — Cancer (artffo) i. e.
Weis (*«») fluviatilie.
te&Ure Kot. do Braz. a 115u -r- Cancer i.. e. lejjüinus.
Arata-yapü (Cuiabä) — avis (cancros comedens) Caocroma eoebJearia
L (Temutiä Marcgr. L 208).
Aratinga (Amaz.) — aves Pajlteei sp. (Gonw) flayi, oou toJi vwadee.
iir/rlii Not. do B#a* c 139. — Caneri epec. Maregr. I. 185, Gmpstt*.
Aratu-peba Marcgr. I. .185. Piso IL 300. tt- Cancer latus.
Aralupimma i. e* Cancer pjelus — Maregr. ibid.
Aröftimw, arwna — pisois — ?
Arauatö (Alto Amazon.) — simia Myopes ursinu» (et Caraya).
Arowri, Araveri (Alto Am«., Rio Braueo; Nalierer) -^ pisxis Obafceai
neroaturus Kner. Sardiriha Bras. Pi&eis, qui Bispanis Satdinha,
apud Nutkenos dieilur amenuke in Vocabulario a Phil. 3auxa mibi
communicato.
Artbe ^ ipseeturo: BlaUa, Barata Bras. apud Cofoados HgringtyL
Arabe-boia — inseclum: Blattae species praegraudis el quae vepenosa
diciUir.
Areränbe — inseclum — r?
Arirana contraclum ex Arura et ran* quasi «vis Arara spufia — r G&
nun pluma viridi et coerulea (Alto Awanoji.)
Ariranha (tupioe? alias dioitur Jfyotramw) t animai Ultra era^itiear
sis. Lontra lusitaniee.
Digitized by
Google
Tupit Antatia oom Byawymte. Ar^-Bo^. 439
Arire <S. Paulo ) — * «vi».
i4r4#at» — Cancer. Caramtyo lusit. Palaemort.
jArti — * amphibium ftofe.
Atumaää Maccgr* I. 251. Pisa Ü. 286. Insectum Marcgr. fig. 1. Bacteria
trieorois Stoil, Fig. IL Cladoaerus phyMinu* Grafi
Artfnaui — piscis Raia, ytrmjror grandt lasit
Atauaiö — avis ~? Sterna?
Aäfopti Not do Bm. e.89, Atinguacu camneu Mafcgr. I. 216. *- avis
Cooeyzos cayanus Temna. ^üma do gado Bras.
Atucupaapoa Not do Braz. c. 135. — piscia — ?
Atptffy — .avis aqualica Laras* Gawotü luait
Aqyy (Allo Aataz. ) *— Bradypus didaetylus.
At?ar<i — vulgo Raposa Bras. Canis vetulus Lond (Azarae Neuw.)
Codf. Jagödra.
Ayaya i. q. jtfata — avis Plalalea.
i4y^ idetn quod At -*• Bradypus.
Bacacü, Bacacö (Allo Amaz. : Natterer) — avis Cotinga Poitopadora Gray.
Bmacu-una, Batactma L e. obsoura (Allo Atha4>: Mit.) — avis Co-
tinga lamellipennis Dufr»
Bäcu vide P$cu: piscis.
Bacuari v. rectius Pacuari vide sub Pacuaru (Rio Negro) piscis.
Bacu-puä (i. e. dr/wam = latus) Kot. do Braz. c 136. piacia simißs
Enxarroco Lusit
Bixurm^ Bacurahu (Rio de Jatn, S. Paulo, Minas) — aves eomplures
Caprimulgidae: Nyctibtua leucopteme, Nyettdromus gtfyaoeaais, Momo\
Botocudo, Ghordeiles semitorquatub.
Baguari (guaranice) avis Ciconia Maguari Temm.
Bmacü, Boiaquü Not. do Braz. c. 136 piaeis vettonosua, eüjus carte
assata Indiani utuntur ad enecandoa ratlos. Peixe sapo Lusit
Baiacuara (S. Paulo) *— pistta
Bairari, Mbavrari (Minas) — *avis Cdluoiba (Zenaida) maeotata Vieill.
Batara avis (Brat. austr.) Thamnsphilos stagorus Licht. — (YpauaiAa,
Natterer) Formicivora malura Menetrier.
Bgo-pirä, Bdju-pirä — l. e» piaeis panis Not do Braz; c* 130. •**-
Solta.
Biaratacdca Piso II. 324. (corruptum) v. Jeratdcdca, — IfsphHta.
Bigud, Jmbigud — avia Garbo brasilanua Gmet
Bigufrtingä — avia Plotua Aahinga L.
Bipqje-turama i. e. slercus vertens (guaranice) — soarabaeua, Besouro
Lusit. Copris.
Bira-Bira oorruptum pro GHtra-Gttira — avia Vireo oliväaetw Gray
(Rio de Janeiro: Nallerer).
Bogoa ,(S. Paulo) — avis Ardca»
Bogoari (Bras. Orient) — avis Ardea ijöcoi. Maguari (Amaz*».) idfeo
Ardea Maguari a Sphc Am Bras. H. 71. t 90. appellaU.
Jfoi, Böya, Boia, Mb*ga> Moy4 serpens in genere. Deglutire in dia-
lecto auslrali = boueya vel po-eya i. «. facere ut deseendat Apud
Chaymas et Cumaoagotes serpens est tfUöy Vel mguu — frieh v> J$ti£:
Digitized by
Google
•
440 Tupi; Animaiia cum synonymis. Bo— Bu— .
Geico. — buha: Miranha oira-a^. — böipö: Mandrucü. — qjaU
schih, uatschü: Cayriri et Sabuja. — mahizo: Miranba Carapaoa. —
bitschuite: Uainuma. — ti: Camacan. — inggau, inkau: Pimenleira.
— cangöu: Aphiage. — bra, ubrd (an corr. e lusit. cobral) Ma-
sacara. — kan, kanal, ixcukücan: Maya. — caniang: Macuni. —
uäite: Acroamirim. — ahingnia: Jupua.
Boicininga, Boicinininga, Boiguira Marcgr. I. 240. Piso II. 41. — ser-
pens Urotalus horridus Daud. Ayug Tapoyis: Piso, Cobra Catcabel
Lusit. serpens linniens , Cobra tangedor: eBoi et ocinim tinnire. Apud
Chaymas el Cumanagoles tumargaquen. — ghakoit Uara-guacu. —
nuand: Cayriri. gumang bagö, comapake: Pimetiteira. canumg-
scham: Macuni. niuangrüh: Sabuja. täangih: Cayriri. Uchipara-
rungqud: Acroamirim.
Boi-cipö — serpens Coluber liocercus Merr., bicarinatus Neuw. Cobra de
cipö Bras.
Boiguafu Marcgr. I. 434. — serpens Jiboyä vd Jeboya Bras. Boa coo-
slriclor L.
Boi-obi Marcgr. Lib. Pr. H. 430. Piso II. 278. Bojubu Not. do B«z. c. 113.
Cobra verde Bras. Coluber viridissimus L.
Boi-peba, Boepeba — serpens venenosus, Cobra de Sacai Brasil.: Rio
Branco, Allo Amaz.
Boi-pimma^ Boya pinima i. #e. pictus. Elaps.
Boi-piranga, Boya-piranga — serpens ruber, Elaps ooralhnus Neuw.
vulgo Coral. Apud Campevas audit Yuatamuy, apod Cbaimas el
Cumanagoles Epuey temenucren. ti-tshituh: Camacan. ualy: Bare.
yatamuy: Omagua. ghaly: Uairacu. ytcky: Maxoruna. tukupüety:
Manao. kanaritaly: C$riay.
Boisy, Boyasy^ Boya-suguy i. e. serpens viridis vel azureus — Coluber
aesüvus L.
Boitiapoia Not. do Braz. c. 112. Boytyapd i. e. serpens circumvolvens
(ijemeabar* me circumvolvo) — Boa constrictor.
Boitiapö Piso II. 279. est diveraus Coluber Boiliapo ^ichlensL ex Jcoa.
Mentz. p. 205. f. 1.
Bqjohn species apis. (an verbo: apis raoa?)
Bojuno Not. do Braz. c. 110. i.e. serpens obscurus — aqualicus, Eunec*
tes mttrinus.
Boijeja, Buijqa Not. do Biai. c 117. — insectum noctilueum, (e boya
et cendy i. e. serpens lucens), Caca htme vel Luz em cü Bras.
Lampyris femitta.
Bora guapu J
Bora merim \ 'species apis. Bora corruptum e Guira avis.
Bora-pitinga \
Bracaya (guaranice, corr. pro Mbaracaya) —r Felis.
Bracaya-opu (guaranice) — Felis Pardalis Neuw. (F. miüs Cuv.)
Bugio, Bugiu (an tupice?) — Simia Mycetes barbat us rel.
Bugio, bogio: nomen derivatur e Bugia} terra, unde veniunt os Bu-
gios: Moraes Diccioo. port.
Jfutfeja insectum noete luceaa, Lampyris.
Digitized by
Google
Tupi: Amprmlia cum syoonyrois. Bur^Cai— j 141
Bulakara^ Jfrvjabara,, Bruyxüwra (ve* corwpta) — aves Thatnnoptii*
lus severus Lichtst. et alii (Natterer),
Caapoara vel caapöra*) i^e. dominus Tel kabiialor sylvae, nomen quo
Tapirum americanum Jndi celebrant
Caayära, Gaayara Marcg. 246. Dominus foliorum, Manna (rubicuada?)
Cabdj Gqua — r inseclum Vespa, Apis. £#&# eal quoque -sebum, unguen*
tum., bulyrum (in Maya. kaabil est oleum). Jaboti-caba est verbo
aebujn testudinis, dein fructus Myrciarjae.
Qaapoam recijus fti*a apoam Not. do Bjraz. o, 91* — iaseclum; Apis
speoies parva, quae nidum argillaceum super atboris fustem in terra
sjrujt QQnvexjuox Jnde nwnej>: caba apia, apoam (nido) rotuado,
convexo.
Oawarru, cabarrü corruptum e cabaüo, equus: Tupi, Sabiija, Cayriri et
in mullis idioeiatibus. cubaüu: fieico. pmiruA: Goroado. caÄörro:
; Masacar^. kabrofe: Purecamecran. cma(ch)thoh: Maouni. drate*
swwar; Aproa miripv(Spix), &<?WwniWcÄa/i(MarL), cama(ch)thoh-
jungrnam (equa) : Macuni. cöbö'ning: Pimenteira. CQtoa(ch)thoh-
gnang (m,uh4s): Macuni.
Caba-oba-juba Not. do Braz, c. 91. — Apis speoies in arboribus (oba)
degeps, color? flava Qt'w&a)*
Caba-tan Not. do Braz. c. 91. — Apis species; nidum in filo ex arbore
suspendit, mel album sapidum praep araV acriter pungiL NomeiK apis
dura (cmtarn).
CabecS Not. do Braz. c. 91. — Apis species mordax iolu doloroso, in
arboribus aedüfcans.. Nomen: apis dolens (cecy). .
Cabure vel Cabore Marcgr. I. 212. — avis: Slrix brasiliana Lath* (Scops
decu$#ata HL) el *liae $t*iginae, utgenus Glauoidium.
Cacßiao (vix lupice? Mayoas, Alto Orenoco) — Simia, Mono fiep in-
colis, S. melanocephalus Humb. (Brachyleles Ouaeary Spix*)
GfWHW Not* do Braz« c* 14?« -*• C.onchaet piclae, quas atotieres expoliunt
et tradycto m Hnea fiio pro ornalu gestant.
Gachyca vena, arteria; item Tugug«xpe i. e. sanguinis via.
Cahuitahu (AUo Amazon«) — avis Palamedea cornula,
Caiacanga Not. do Braz. c. 136 — piseis Poivos LusiL
Gakmhanga (NoU do Braa. c. IM, (menda typographica pro Äflfo- vel
Saiu-anhanga i. e. Simia spegtrum, ito^to dfcröd Bras.) ■ — Ateles
Paniseus vel Simja mansArosa?
Caiarära — simia Cebus gracitis. Spix. toö: Teeuna. tschiromi Ma-
xeruna. ghßitimi Omagua. uary: Uairacu. xthmmiy: Barew ft<wn
AoaJjy: Cari&y. goachi: Oanamirim,
Gmcariha (aut rectius Saitanha?) — piscis (denfcxaus aut asper)..
Cmtoia Marcgr. h 327. (menda pro, Scätaia) — simia Cebus flavus
Geoffr*
+) Vocabula, quae syllaba ga, ce, <rf, (», en ex diwfsorom auetofiim scrip-
fttta iacipiunt, Ooü stob tiltera c ted, sab # quaerenda,
56
Digitized by
Google
442 Top*: Aninialia cum synonymis. Oai — Cap— .
Gälte (Bras. orienl., an perperam pro Sal-ete i. e. Simia tegHraia?) —
simia: Cebus fatuellus Geoffr.
Cmietü, Caytetu vide Taitetu: Dicotyles.
CaUnde idem quod Caninde — avis Macrocercus Ararauna L.
Carba — mamma.
Camby, contractum o Cama et ffy (aqua) — lac — ku mama v. kn-
mammang, v. dzu-mama 1. e. aqua mammae: Cayriri. hü ützöh,
züghoi, Müze: Masacara. unoniosiüh: Geico. icamutü: Mundrucu.
(schiu thakill: Macuni. guma moneh: Sabuja. paischame: Coma-
noxos. pQJd: Malah. pocHng-parak: Botocudo. argü: Meniens.
Camaripü- guapü vet Camarvpim acü Marcgr. I. 179. Piso IT. 65. —
piscis marin us Megalops atlanlicus Guv. Val.
Oamboatä (S. Paulo) — piscis — ?
Camborapi (S* Paulo), Camoropi Not. do Braz. c. 130. pisde squamalus.
Camuri Marcgr. I. 160. Piso II. 74. Camuris Not. do Brat. c. 133.
Marcgr. f. 140. Piso H. 74. ptscie Roballo Lusit. Sciaena undecima-
lis Bloch.
Camutanga vide Acamutanga — avis Psittacus Dufresneanus Kühl.
Cantam, Cancäo — avis Erismatura dominica Eyton (Natterer).
Canderu, Candiru — piscis. Cetopsis Candiru Spix. Agaseiz (Amaz.) —
pittehyury: CarJays.
Cangambä (S. Paolo) — Mephilts suffiocans (toeda) llllg.
Cangaoa, Cangava, Cahhanhd (S. Paulo) — piscis — ?
Cangoera — os, ossa cranii.
Cangoera-pora i. e. ossis contenlum, medutla, cerebrum.
Cangucu — * Felis On^a var. *
Cardndo Not. do Braz. e. 113. (Camnana ßras.) Piso II. 279. — Ser-
pens veneoosus. — ucanina: Sabuja. cainana: Cayriri. ccmkmg-
tzeach: Maouni.
Oaninde, CaUndi — Not. do Braz. c. 80 ColHnde aot Arara vermdho
— avis Psittacus (Macrocercus) Araraüna L. — taualy: Bare, sara:
Tecuna. ghanä: Maxoruna. ghanihny: Omagua. ghadht: Cariay:
ghalo: Uairacu. ghagahlo: Manao. puhleta: Canamtrim.
Caparacy — piscis Platystoma coruscans.
Capitari, Gapytari (Amazon.) — maree Teslodinum minorum, in lingus
Caraiborum insularium Echeberei.
Capitata — Marcgr. I. 155. Capeuna Piso II. 54. — piscis marinus.
Haemulon quadritineatum Cuv. Val.
Oapivara, Capivttara, Capibara, Capybara, e Caapi et uara. do-
minus graminis. Not. do Braz. e. 101. Marcgr. 230. Piso 11» 99.
tut caapi - goara , habitans in gr&mine. Hydrocboerus Cspy-
vara. -r- capiuara: Cariay* kuy: Masacara et Camacan. n>ä: Man«'
drucü. ikuky v. kuhy: Camacan. hypetu: Canamirim. offhba:
Miraoha Oira gua9U. gheyü: Bare, kiu: Manao. tnötöcke: Mi-
ranha Caraptna. nümpron: Botocudo. gäho: Jumana, Coeruna,
geha: Cauixana. giäto: Coretu. tschöö: Juri, gessö: üainuma.
cumutümo: Apinag6 (alias burity).
Capuera, Captmra vox quidem pro antmati ab ladis nob ositata inier
Digitized by
Google
Tupi; Aoiroalia cum aynoaymis. Ca?— Car~-. 443
Brasilieases sves Perdtees- minores design&l. Eil in Brasilia oriea-
tali Perdix (Odontophorus) denisia Ttmm.» in regione Amazonica
Perdix guyaoensis Laib. — hararat: Boiocudo.
Caquatinga , Cacattnga (an vox hybrida?) — *- formieae apeciee.
Card piseie abbvev. pro Acard* q. v.
Card (Bocca de Juquia, Malo Grosso) piscis Acara nassa Hecke).
Carabau Not. do Braz. c* 84. — avts Ardea scolopacea v. Carau.
Caracarä Not. do Braz. e. 85. Marcgr. 1. 211. Piao II. 82. (Coracard-Ofu
quoqae dietus) ~ avis Gaviäo Brat., Polyborua vulgaris VieiM.
Apud Chsymas et Cumanagoles Aria, Cumuz, Taguarpa sunt fal-
cones. — guibö: Cayriri. chlque: Araucan. kuikuU kuhuy. Ca-
macan. cougoari: Coroado. ctäboh, cuibo(a) : Sabuja, Cayrhri.
Caracara-% «— avis Milvago ocbrooephalua Spix. Caracarä branco Brat,
quoque dicitur. Apud Chaymas et Cumanagoles Carabaz, Cvrucu-
rare. tarü: Arautso. '
Carai (Alto Amaz.) . — aimia Nycüpitheens vociferans Spix.
Caramaru Not do Braz. c. 132. Caramuru PisQ 11. 296. In ora aüanüca:
Anguia marinua similis Morea Luail. — Ad Borba (Natterer): La-
pidoaicen paradoxa. Nomen qnoque viri in hisloria Bahia© celebris.
(Caramuru declaratur significare: ecee magno a heros aut vfclor.) <
Caranha — piscis squamalua, asper, similis Tambaque (Caranhe = ra-
* dete).
Carao, Cardo, Caraü, Cor au, «oniraetum e Guhra vel Guar* et una
Guarauna Marcgr. 1. 204. Piao 11. 91. Avia: Ardea scolopacea L.
Ibis infuacata Lichlat. (nudifrona Spix), Notherpdiu 8 Guarauna Wagt.
Caraoata Not. do Braz.. a 133. — piscis marinua Albacora Lusit.
Carapand ( Bras. central, et bor.) — Culex, Mosquito Lusit. Apud Chay-
mas Zarque, Mazaque. Caldbana vel Matihi: Caraib. Antill. hamu:
Bare, Canamirim. amtzu: Cariay. aa: Tecuna. ainu: Uatraeo.
, . anyu: Manao. piuz: Maxoruna. gatiü: Omagua.
Carapato vide Jatiuca.
Carapeba Not. do Braz. c 134. — piscis.
Carapiacaba Not, do Braz. c 137. — pisciculus (pro csca).
Carapku CS. Paalo) — piscis — ?
Cara pira vel guira ptra i. e. avia piscium, Rabo forcado Bras. —
Sterna Wilsoni etc.
Oara piranga Not. do Braz. o. 130. — piscis ruber.
Carapo Marcgr. 1. (prima apecies) Piso II. 72. — pitcis lacuttris Sler-
nopygus macrourua MüM. et TroscheL
£arapo-peba Marcgr. I. 238. — Lacertulus, Gecko.
Carard avis, lusitanice Mergülhäo — Sula brasiliensis et Colymbus lu-
dovicianus. — gauarg et cotud: Tecuna. ghatüa; Omagua. udnafy:
Uairacu. ghata Manao. Cariay. miua: Bare, pracacack: Botoc
Carata-pMma Marcgr. L 182. et
Carara-una Marcgr. I. 184. Cancer marin us, Grapsua.
Cara-Hnga — piscis.
Canhuna (Bras. aequalor.) Conf. Guaraima — «vis lbia cayenoeiisis
GmeL (sylvalica Vieill.)
Digitized by
Google
.444 TupP: Amihalia cow sytiowymie. Car^Oh^-1.
Garaxma Matcgr. I. 147. pitcis merinus Senraana Catauna Cuv\
Caraxoe — avis cinerea oanlans.
Caraya (guaranice) — simia in Brasilia orieataft ei boreati GnuHhä, My-
cele* Caraya Desm* (niger Kühl, berbalus Spix).
(tardiguera, Cardiguira (an Petrin- guirat) — avia Columba (in Bra-
silia ausirali) ■•— an Columba montena L»?
Cariama Marcgr. I. 2Ö3. Piao Fl. 83. menda pro Coriama, — avis Di-
chotaphus cristatus, vide Seriema, Sirtema.
Cariangu (S. Paulo) — avis Caprimulgus grandis; alris OöUmgu et
floitibo.
Cariptra (vox conrupia, Allo Amaz.) — avis aquatka.
Carua vei Curuä — avis Ampelrs (Coliaga) cÄnoU *6ray.
ßaruara, contraclum pro Caa-uära i. e. genieß folio* um , formiea in ar-
boribUB degens»
Casaroba vel Saroba — avis: Columba rufina et atiae.
Cauane (an topite?) —>■ testudo: CareUt Cephalo Merr.
Gauhm vide Oacaoan.
Cävaöue (Alto Amaaoftas) — avis Psittaöus aututrirjali&
Gavia perperam pro Cavia, Saviß Marogr. 324. Pitfo «: tOS. in genere
Cuniculass Ratd So mato Bras.
Gaxmgk, üaehingete, Cachingte (an lupwe?) — -Seiarus. — pö-te:
Coroado. bo-merabubu: Cayriri. jukeneck: Botocudo. cMge? Arau-
oan. buemera bubuh: Sabaja» bowecropüpäh: Oayrfä.
Gay* fuareiwce, reelius Say? — eimia Cdboe Azarae.
Gebiti -~ vermis, lumbrioo*. »
Cebui'peba i. e, planua, — Sanguisuga, Hirudo.
Gtpöty — intesina, itta.
Gefrpirera, Coo^ Coo*pUra — corium (praeaenim taplri). ^
Gertrud ei Ceri^merim (Bras. aasir.) — avee an <Cuculinae?
Ceixupira Marcgr. I. 158. (an Nmenda pro 2te#fc-jptr«?) piseta rttarinus
Scomber niger Bloch.
Oetyma — femur.
0A*(;7* fguataiMoe) — ► «Vis Patamedea Ohavaria Tefilin»
Chacuru, Ohacurure, Jacuru^ Jäcurure — avb Mano€l Toh Blas.
Capilo melanotfs Tcram. (Gbaenru Vieill.)
Ohareu idem quod Pacuarü.
Ohii, Jii, Äii (guaraiuee) — avis Anihus Caii Lidbftt. ^ 4ft ttfigu*
Maypures Jwi est in genere avts.
Ohipiü, Jipw, JCipiü (guaranice) — avie IWrtgflliu
Chii-quera, Ohiquöra, avis Quer~quer Bfa*., \fenetfos «rfennetisk
Vkitl» '
Qhopn, Ohoquä (R*e, & Paulo) — avis Thaumophjlu« maleager LiehlsU,
eericeua Temm, (Natlerer).
OAopt (guaranice) — avis Icterus unicolor "LicWlsti, saleirOMria Sphi.
Ohopim, corruptum^e Japk-y% — avia Joäo löfigo v»l Vfrabmtü «itäs;,
(i. e. slercus invertens.) Cassicus icteronotus, ater> afftoia.
4Jk9wr9m'i Otororto, Jorwong ^(fe verbb vorowmg, ^fgiiare, BMnti-
tare) — avis Crypturus (Tinamus) varie^atua. N
Digitized by
Google
Ttipi1: Anhnatii prni *yn«*ymi8. Ci— Oc**^. 445
Oiecie-ete et Ofccfe panema Maregr. I. 183. — GangH(f*sinhp das
Mangues Bras.r Gelasimus.
Cigie~mmm — fmealtfia.
Oigie-opu -*- ventrioulti*.
flfrioafof, Oi>rtpfl&i> — btorba. +- tentzontü: Mexico. Änmalt/m*: SandVie.
Orriapoa Marog r. I. 183, vel Siriapoa — cancer marinos, Lupa.
Ooandu, Ooendu, Ooanduque Not. do Braz. e. 108. Owantfti Maregr. I.
238. Piso II. 99. --. Hyatrix prebemilit L. Cercolabes (Synettoeres
fr. Cov,) pvehensilis. A*w espw» Luait. — pufpaquai Chaymaa,
(acord-i* flrtoc. est flyatrix tnaidfoaa Lichtettal.)
Gtarfti, Ctatti — ainMaCtea/tf pr«tfo et dnzento Bras. (Ooaita) AteWa
Paniscus. — Marimbondo: ad Orenotso. ÜMrKr: Tecona ei Cariay.
«Afti: Bare, tsohunä mkeke: Maxornna. malscftifä: Canamirim.
Ooati, Goatim, Conti/ Not. do Braz. c. 98. Maregr. I. 228. Piso 11. 38.
Conf. Ouati. — flafctfa soeialis Neiiw. Voati de ßando fcras.
Ooaty: Omagua. posoaud: Mundrucu. hakyäck*. Botocudo. ztfhAtzd:
Miranha Carapana. itscM: Mtranba Oira aco. pitaikioh, pttotöh:
Gamacan. bitschah: Cayriri. moakong, gitacohn* Acroamitim.
schücha: Maxornna. ghdby: Manao, Cariay. ghaiHOütt näru: Bari,
cappuh: Cauixaoa. cabisse: Uainuma. satü: Tecuna. püc: Uaitocu.
t/uptüry: Cariamirtm. uipi: Jupaa. tsöhuopi: fori. Mäh: Pimeri-
teira.
OoaH fnondi Maregr* 1. 228. — «asua solitam Meiro. Üöarfl matofco
Bras.
Oochovi, Oojobi, <Joc?wvhn1 OttfulH (Amazonas) — **rs Penelope Ürt-
./wW Kälterer.
Ooenrnn aliis Prebixim — avia Cissdpis majot t^abante {Natterer).
Ootptf — podex. i
Cotkipft, Gunapu Not. do Braz. c. 131. Vugupu-ffuacu Maregr. 1 Y69.
— piscia jlfiro Lusil.
Od0, aliis f(W> in gtnere antaia). In tingtia Mocotri coo est avrs et yete
animal. — zoö: guaranice, mia :/Omagua. m'tf: Sapibocoria. hf^rrf-
ftuft: Guaycdru. cuöhap: Zamoca. caiteac (et liamä): Kechua.
uctma\ Ouiteno. soräre: Woxo. At/^i: Maypiire. anekiamgeti:
Tamanaco. embeodi: Saliva. #t*t: Caytiri. dm/«: Mäya. jolcatf:
* Maxie, fonw: Chiqufto. iräbadio: CayubaW
,OöJ^-.!Cbt. do Braz. c. 123. Oupia Maregr. 1. 253. — insectum Termcs
fatale. Apud Pisonera 11. 112, apis mrnor nigricans nomine lOopii.
Copneroctt tobt, do Braz. c. 91. — Species Apis (tiru) magna (fcp*),
^ in arboribua nidum argillaceum [copt/i) slruetrs.
Ooraya — avia Turdita Ooraya Latb., Rfyiothere Oöray 'Spix.
Coreud, Orettä, Orejod, Kirua, Ouritd — apis Ampelis Coringa.
Ooriango, Oorianga, (Mango, Ooiiango, Curianyao i. e. velocitör muf-
murana '(Brasil, oriririt.) -1- avis Capritnulgü8 (Podager) flacunda
Vidll. * '
Ooricaca, Ottriefted (Bras. Orient.) Märcgr. I. 191. IHso fl. 88. et
OortCd, OülH&d ('S. Paulo) — atia Ibis albfcdllls Vel melanopis Forst.
OorimbWa (fcx Natlerer) v. Gdrumatdn -- Paeu argeriteüa Spix;
Digitized by
Google ,
44ß Tuph AoimaJia cum. .Ayneftymia. Co*— Ca—.
Owq — boerUu
Ooröca (Amaz.)* — avis.
Carocobaä (S. Paulo) — avis an menda pro Caswwbal coJtHnba.
Carocoro Marcgr. 1. 177. — piscis marinus. PrtaUpoma Coro Cuv.
Oorocoroca Maregr. L 178. Piso H, 59. (perpwim Corororoca) — pis-
cis marin U8 Peixe Serra Lusit. vel recjius Piwif *?r<fc? ex Marcgr.
Cibium maculatum Cuv. Val.?
Corocoturu contractu» Grogotori — avis MÜvago aterrimus ( Alto Amazon ):
Oorvmalan* Oorimata, Oorimbata, Ourumatä — pisees varii, Anodus
Spix. Schizodon Ag. — mmamangyvwamä: Masacara.
rQoää, Ootwya (Alto Amaz.) — OoHa do rabo Bras. Dasyprocta fuligi-
nosa Wagl., nigricans NalL
Colia Not» do Brat, c 103. Marcgr, I. 224. Piso II. 102. — DasfprocU
Aguti Erxteb. Cfr. Quid.
Ootimirim NoL do Bras. c 103. — Sciuru* aeatuans?
Cotrim, Ooui, Coyiy -r- ,Cercolabes villosus. ,
Qoyu-Coyu — avis Psittacula pileata Wagk
Coyu-Coyu merim — avis PsiUacula passerina val affines.
Or&ri (Amaz.) — Falco. ■
Cuä — insectum Vespa.
Cuandu idem qnod Ouendu v. Coandu -* Cercolabe* , prehensilis.
Otui/0 vide ÖOtftor.
Ouotij Ouaüm — Nasua. Nomen derivatur. eoia» ci natura > et /tos, na-
su8, <juia hoc animal dormil naso in hypochondria reclinato.
Ovati-ete — Nasua sociaüs Neuw. OoaH.de ßando ßraa.
öutfri wmw vel ^ — Ouati-mondeo — Nasua solitaria Neuw.
Oubiara Piso 11 112. Secundum Pisonem species Apis. Nomen videtur
derivandum c Oopi et uara. Anne spec Formicae?
Omcäm/s(AUo Amazon.) — Siraia, Pithecia Satanas Hurob. (Brachyurus
israelita Spix). '
Ouchiu-tma (Alto Amaz.) vulgo Ouchiu preto antecedenü* var, nigra.
Öucuri Marcgr. I. 164. — piscis Cassäo Lusit. Squalus mustelua. Male
seribitur; rectius (Jucuri uli habet Piso II. in indice,
Ougubu Marcgr. 1. 169. piscis Ounabu guapu Piso II. 49. Mero Lusit.
Pogonias Chromis Cuv,?
Omca, OaquicOy Quico, Quica — Didelphya Quica Natu (Et praettrea
duae species diversae hoc nomine venire dicuntur, Rato ampkärio
Bras. Cfr. Hydromys Coypus Geoffr.) ,
Cum. Couym, Oouy — Cercolabes villosus (Hystrix insidiosa Liehist»,
Sphingurus Fr. Cuv.)
Ctändara male scriptum pro Cuvndara — avis Caprimulgus.
Otäti (Bras. orienl.) — Dasyprocta Aguti ErxI.
Ouiu-Cuiu (Rio Braueo) — piscis — ?
Gujumi, Ct^ttfo' ( ßras. Amazon.)— Penelope cumanenais Jacq, — ctg'uby:
Manao. cuyüy: Bare, Omagua, Uairacu. ghutuy: Cariay. ghanoiy:
Canamiriis. gkuxu\ Maxoruoa* aW, auc: Tecuna*
Otmhd sensu primitivo mulier, de animalibus .sexum feroioiotim significat.
Cunuru Marcgr» I. 185. Piso II. 76* — Capeer mariaus-, Ocypode.
Digitized by
Google
Tupi: Atknatia aom~syrw>nymis* 0»— Ei— % 447
Oupid Marcgr. I. 253. — inseclum Termts fatale.
Ouremd Marcgr. I. 181, Piso IL 70. — pitcis marinuv Täinha Lusit.
Nugil Curema Cuv. VaL
Ouricä, Curucä — avis Psittacus aestivus. — kua kua: fiötocudo.
Ouricaca, Ourucaca, cootraet Curucdu — avis Ibis melanepsis. Forst.
el Ibis plumbea Temm. (Bras. austrat.)
Ourimatä Marcgr. I. 156. Piso II. 70 Oorimata, Oorimbata, Ourumatd,
Oorumaktn piaeia Salmo Curiraata Bloch. Paeu argenteus Spix. Schi*
zodon.
Ouruata-pimma Marcgr. I 150. Piso II. 5L pisc» (pbiima = pictus)
marin 08 Bomto Lusit. Caranx macaretlus Cuv, VaL
Ourucaba, Corocaba — g«tu>r, faux, riefus,
Ourucutury (Bras. centralis) — avis Gavtoo branco Bras* Butoo pte-
rocles Temm.
Ourtgüba vefr AJuru curtyuba vulgo Papagaio vel P. *fe papö 4rm#*
reffo Psittacus aestivus L.
Ourumara — ideni qued Caramuru, atowr Pira-pucu L •. piseis lotigus,
an animal fabulosum Minhocao? (Amazon.) an Lepidosiren para-
doxa?
Ourumata v. Corvmatan — piscis v. Curimatd. \
Outupireira vel Gurupireira (i. e. mel Diaboli sylvestris, vutgo 0ttrtf^
pira) — Piso II. 112» Apis, cujus »et perniciosum.
Oirurtf Not. do Bras. c. 115. Piso U. 296. — Bufo Agua Datfd. — cm-
rwrw: Teeuna et Omagua. gorä-gorä: Mundruco, tötogküroa:
Manao. tschipauü: Cariays. mahhiaä: Miranha Oira-guaou. go-
cko: Miranha Carapana. Mri: Camacan. armco: Araocan. pucrer
et pocpoc: Ghaymas, Cumanagotea. maniby, paHmao: Bar& f&
rury: Maxoruna. ghamucu: Canamirim. üma: Jupua.
Oururu (Brasil, orient.) — Sapo de chifre Bras. Ceratopbrys dorsaius
Neuw.
Oururu (Bras. Amazon.) — Sapo chato Bras. Pipa Cumcü Spix.
Oumru-boia (Amaz.) -*• Serpens qui bufonibus vietitat.
Oururu-ty — Succus e Pipa Cururu exsudans, qoi oeul'm motestiam
afferrc dicitur.
Oururu-xore, 0. chori7 O» holt (in lingua Bare ex Natteter) (Bras.
Amaz.) — Rato (Tespinho Bras. Loncheres. Cleaotnys torasiliensis.
Ousicusi (tnpice? DouroucouH: Alto Orenoco) — simia Nyctipitbeeu*
aolus Hb.
Ctafo, Ootia —* Dasyprocta, irfcuty verbum significat providum, oireum-
spectum, pavidom esst.
Outi-boia, Agutiboia (Bras* Amazon.) — Serpens magnus, qui Gutia
vietitat.
Outi-jagoara (Bras. Amaz.) — Felis, qui Cutiaa venatun
Omyu-Cuyu, aliis MaiUtCa — avis Psittacula pileata WagL
Ouxiu idem quod Ouchiu <— simia Ssianas HumbM cujus cauda pro
muscario utuntur.
. Offba — tesia (ovi, cancri etc.)
Eiruba Piso II. 112. — Apis.,
Digitized by
Google
44$ Tupi; Atfimaüa cum synonymst E*MJo~h
Eirupu Piso II. 112. — Apis magna.
EmJk Pi#». \\\ 11& ü&aie pro Eiru -*,A$is minor migrans,- "
Erna, Emu Bras. an tupice? — avis Rheai imericana, quae flffkandu
«pud Marcgfc I. 190. Pisa IL 84. — • tawigä, taundt Mssacan*. ebü,
, ppu: Pknenlefcra* määe, maüy: Acroamirin». pavtnru, ptmgruz Geieo*
cheuque, huangue: Araucan.
Zwmbu tide Ifmmbüi
Enmbw Mategi\ I. 253. «— insecla: Eumolpo« ignilu* F, * alia: Iroty-
lus, Himaüdium etc.
E*m&} Enene Mercgr. L 246. Searabaaus» Fig. I. Typhcw Fat*, ny
(Megalosoma), Fig. II. AJetns Fabr- mas (Stralegus), Fig. Mi Pha-
naeus lancifer Fabr. cum- Acaria adhaereaübus, Flg. IV. Scarab. ffar*
cttlea F. mas (Dynast es), (fix ck Krieohbauaaer).
Epene (Alto Amaz.) — Dasyprocta leptura.
Epiaba-af* -r piscis =xä ATrta Marcgr. I. 170i Piso IL 6&
Gambd, Same, farigue — Didelphys in geaare1, praescrtinv fr. eancri-
vora-Tommv (marsupiati» Neuw.)^ atittonutiuc Botocudo. »fwäWrt:
BoioOr (Diddlphys myosncos, rmirina, cinerea Neuw.)
Gaayra, Locusla Marcgr. I. 246. — insectum: Mantis. Nomea videlur
corrupium: Caa udrtL
Qmambuch v. Sa*p ~~ %vi* PavSo Brat. Coraowa ottiate Spix el ssn«
lala Temm. ~» bocring uatmi BotooUdo. .
Gariram Notj do Brat. e. 81. — alvis Gralla, an Fuliea eayenneaM I«
(Gallinula rußcepa Spix)?
Gaturww, Gatwamo -**■ avis Tanagra. (fiuphone) violaoea, ehlorotica,
pectoris ete.
GayrambQ Not do Bras. c* 87. — avis TrocViIida, roetro Ungtore quam
eorpus. » ..
&*^.(AlU* Amazn.Rio ßranco) -r- pisoifc
£moa tfot do Braz. c. 131. — piscis Pescada bicuda Lusit.
Geriba \ Alt q Amaz.) -**- avia aquatica nigra.
Gereraca Not. do Braz» c 111.— serpens Jararaca, Cophias atrox» Meer,
Getahg •*- Försaicae speded, » ,
£tö (Bras. boreal.) — Rana. Aliis Ftrf.
GiÄatu Not da Bras. c* 109i Jibdya $, Jiböia Pho H. Z%1. — secfcff*
Boa Gaoohina L*
tif#«) £t?ttO (Bffae. orient) — simia CalBlhrix m«Jaii*chfr. Netw. — Am-»
ckäcJc: Botocudo.
Goatyrü,, ßuäbpru — Raitua, Mus tectortinu — aohie\ Me, quOt, etyt*
Ghaymas, Cumanagotes (Rattus domeslicu*)* amixdu: Apin*g4 Us-
cona: Nulka.
Goabyru-ju — Echinomys, vide Guabyru-jü,
Goa-chamoi Not. do Braz. & 146. — Cancer terrestris <in: geo«re Gwtia),
Goaira idom quod Agoara-apu Bras» Zoio — » Canis jubtlys wel Aatna*«
Goqjügoajü vi%o Fomd§a de pttssagem, Not. do Braz. o. 120. — fof-
micae species rubra migrans, vastans (a goatd «ugmre).
Goanand — avis Marrecäo Lusit., Anas moschala* — haUspmung: «V-
locudo.
Digitized by
Google
Tupi: Animalia cujn qynonymte. ßo^Gua— ?. 4$)
Goaimi-coafa i. e. buraco de Velhq — perperanrj Goaivicoara Not. £o
Bras^ c. 133. e goaimi anus' et coara foramen (hehraice cho?). —
piscis RcQncador Bras. Rhinejepis aspera Spix. (Rio de Francisco),
et versimililer alii affines.
Gouiquiqua (Bras. boreal.) — Didelphys Guica Naüerer.
Goaqumbi vifJe Guainumpi — avis Trochilus.
Goaragod Not. do Braz. c. 129. — vulgo Peixe Boy , in Bras. boreali
Gooratyä, apud Chaymas et Cumanagotes Cyyumuri, Manatus auslralis.
Cutis hüjus animalis contra affecliones rheumaticas publice venditalur. —
yuara j.e. aquae vir: Omagua. hapüna: Bare, Jumana. pirä-rahä:
Mura. aisue: Tecuna. füpohry: Maxoruna. ßbikulyu: Uairacü.
Ggarara'vel Gußrara Not. do ßräz. c. 144. — piscis aquae dulcis, qui
RyibaCQ Lusitanorum assimilalur.
Goayibicoati Not. do Braz. c 135. — pisciculus coeruleus.
Qora -r corrupluxp pro Guira, avis. Ita in S. paulq (jorQ-peritica (pro
Periquito).
Gorirfa (S. P*ujq) -r piscis — V
uragrdy öracra (Maranhäo) — avisCrolophaga, rugiroslris, S^ains.,el aliae?
Grapira — corruplum pro Guira pira, quod vide.
Gravatd rihüma (S. Paulo) — avis, an Palamedea?
Groffotori contractuoi pro UarocQtyrü — avis Milyago.
Grorihatö (S. Paulo) — avis Falco (Polyborus^ vulgaris Vieili. ?)
Guabyru — Batlus. Quäbiru Marogr. 229. Mus lectorum.
Guäbyrü-ju — i. e. Hatlqs spina, Echinomys, Loncheres et alii Muriqi
spinosi.
Guacafi Marcgr. 166. Piso II. 72. — alias Oacary, piscis Loricaria ple-
costomu8.
Guache, Guasch (Rio, S. Paulo) — avis Cassicus baemorrhous Daud. —
tiacfc ntick mung: Botocudo. 4
Guacu-yuacuMsircgt.205. — avis vulgo Gaivotia, Stern a magnirosttis Lichtet.
Gupcu-Ctya Marcgr. 113. — piscis Malthea longirostris Cuv. ,
Guäere vel Arere -7- avis yulgo Pato , Anas viduata.
Guaia Marcgr. 182. Guoaia Not do Braz. c. 139. alias Guajä — Cancer
marinus generis Guiae et Carcini; inde derivalur nomen Indoruoi
Guaia-uaras v. Guiajaras i. e. cancrorum mandones. Apud Chay-
roas et Cumanagojeß: Cup: ex Tausle. ,
Guaia-apara i. e. torla, Marcgr. 182. — qancer marinus Calappa.
Guaia-tnirim Marcgr. 183. — Carcjnus.
Guaihi'COWQ v. Guaimi-coara Marcgr. 163. Piso II. 56. — piscis Bu-
raco da Velha Bras. Rhinelepis aspera Sp. etc.
Guainumbi Marcgr. IST, PisoH. 318. 319., aliis Goamumbi, Guiamumby,
Guaynumby, Lusil. Beja-flor, Ohupa-flor. — in genere aviculae
Ooübri, Trochilidae. Apud Chaymas: Tucuchi. — kontsürd9 consi-
rek: Pimenteira. arardde ardra: Acroaqairim.
Guaiqutqueira , Guaiquiquira , corruplum e cuacü ira, mel abscondens,
apis mel edule parans.
Guamqfacu, Guambajacu - ape Marcgr. 1. 142. Piso II. 300. -r piscis
Ostracion quadricornis et bicaudalis.
57
Digitized by
Google
450 Tupi: Animalia cum synonymis. Gua — Gue— -.
i
Guamqfacu-atinga Marcgr. 168. Piso II. 299. — piscis Lusit. Peixe
coeUio, Diodon punclalus Cuv., D. Atinga Bloch.
Guamq/acu - guara — piscis Lusitanis Peixe porco aul Diabo, Diodon
Hyslrix.
Guanhumi Marcgr. 185. — Cancer lerrestris.
Guaperud Marcgr. 145. — piscis Argyreosus Voraer Piso II. 57. Cbiro-
necles scaber, an furcipilis Cuv.?
Guard, Goard, Af/oara-acu, Goaira , Nguarä — canis, Lusit. Lobo,
Canis jubatus Desm., Azarae F. Cuv., velulus Luhd. rel.
Guard-chai, Aguara-chai vel xaim (Bras. auslr.) — canis, Lusitanis Cäo
rasteiro vel terrestre, Caois Azarae Fr. Cuv., alüs Galiciis.
Guard, Guar 6 Marcgr. 203. avis Bras. Guard xat i^oxrjy dieta, — Ibis
rubra. Nomen contractum e Gua, colore varium et Gtdra: Gua-
Guird, i. e. avis versicolor, »am pultus induilur plumis albis, adul-
lior nigris, postremo rubris. Apud Aruacos: Tukkuku. (Tuch\jjim
vel Tukkijjim hebraice avis pavo vel phasianus).
Guaracapema Marcgr. 160. Piso II. 49. — piscis marinus Lus. Dourado,
Coryphaena Equiselis.
Guara-nisinga — avis Pilylus coerutescens Cab. (Natterer).
Guarapecü Marcgr. 178. Piso II. 59. v. Guarapucü — piscis marinus
Lusit. Cavallo, Cybium Ctfballa Cuv. Val. Apud Indianos ins. Trini-
tatis Viasso: ex Rob. Dudley Arcano del Marc
Guaratereba Marcgr. 172. Piso II. 57. — piscis Caranx fallax Cuv. Val.
Guarauna Marcgr. 204. Piso II. 91. — avis Ardea (Aramus Vieill., No-
therodius Wagl.) scolopacea Lichts!., vulgo Oardo aul Oarqft.
Guarerua Marcgr. 178. — piscis Pomacentrus quinquecinetus Cuv. Val.
Guariba Not. do Braz.104. Marcgr. 226. apud Masacara, Tecuna et Bares
Guariba — per omnem Brasiliam simia Mycetes. Puris audit: Noke.
Corjadis: fTockeh. — koubotu: Purecamccran. grokora} corco-
raky: Acroamirim. guariba (do gabo): Bare, hyaiyäly (da terra
firme): Bare, iiboruoche: Mura. cotong: Macuni. yfily: Manao.
yryety: Cariay. ghaina: Canamirim. lauongtdng: Pimenleira. ku-
pute: Apinag6.
Guartchö — avis (an alias Ooroiral) Motacilla furva GmeL, Troglo-
dytes Lichtst.
Guarifuba i. e. Guariba jüba vel flavus (Amaz.) — simia Mycetes.
Guarucu eremembi Marcgr. 256. c. ic. — Cicada cantatrix Germ.?
Guarü-gyaru Marcgr. 168. Piso II. 70. — piscis marinus.
Guatinhuma (S. Paulo) — avis Enphone chalybaa. Conf. Gatiurama.
Guatucupa Marcgr. 177. Piso M. 62. — piscis marinus Lusit. Corvina,
Otolilhus Guatucupa Cuv. Ouatö in Galibi: piscis in genere.
Guatucupa -juba Marcgr. 147. Piso II. 52. — piscis marinus Pristipoma
rodo Cuv.
Guaxinpn, Guassimm, Jaguaxinim — Galiciis* viltata, vulgo Oachorrinho
do mato.
Guaybiaya Marcgr. 147. — piscis marinus, species Sargi.
(tyepucti Marcgr. 171. Piso II. 56. — piscis Lusit. Bicuda. Hisliophorus
americanus Cuv. Val.
Digitized by
Google
Tupi: An'unslia cOm aynonymis. Gue— Gui— . 461
Gueiebe (S. Paulo) avis — ?
Guibuquibura Not. do Braz. c. 121., vox corrupla e keyba et guir^a —
i. e. pediculus avis, formicae alalae.
Guiketn — formicae spec
Guira, melius Guyra, avis in genere. Vocabulun» mirum in modum de-
fleclitur in Uira, Bira> Oira} Oera, Gura, Vura^Uru, Ära, Bora,
Büro, Mora, Hura, Huro. Pro gaJIo et gallina domestica diserte
usurpatur Guira vel Vira. In dialeclo Omagua auditur Huera vel
Uülä. Addimus Synonyma: zacru, zayro: Masacara. nuassa: Mun-
drucu. nioche: Guaycurü. ncaa: Abipon. iiagagi: Mbaya. scha-
gä: Jupua, schano, schunong: Camacan. tzuinky, tscMtmggi: Pi-
menleira. jiü: Maypure. burritzuh: Sabuja. si, pathuthe (sithö
avicula): Acroamirim. uingui: Gcico. nendi: Saliva. uätyse, yu-
koso (thytho avicula): Uairacu. coö: Mocobi. utdus: Chiquito.
torono: Tamanaco. cayure: Moxo. pisco: Kechua. pischis: Guabe
in Mexico, ca: Tequisisteco in Mex. puä: Yarura. pipil: Mexico.
query (avicula): Tecuna. uyischun patzü (avicula): Maxoruna.
chtppu.sapü: Coröado. tschotschurumm et (avicula) po(oitna(u)ng:
Macuni. gribobi, kigropii Cayriri. www, gunum: Araucan. guti-
raky (major parumaty, minor hoyuky): Manao. tonoro, tounou-
rou; Galibi. torono, tonoro: Chaymas, Cumanagoles (ex Tauste).
tonnoulou et feminis oulibignum: Calliponan.
Guira- acangatara Marcgr. 216. Piso IL 95. avis Brasiliensibus Ann
branco dicta, — Goculus (Coccyzus) Guira Temm. Acangatara
est crisla vel galea cristala e pennis, qualem Indiani gestant.
Guirabandi (Amaz.) — corruptum e Guira oapixaim i. e. rugosut,
quoque Barra bandi, avis Psittacus (Pionus) Barrabandi Wagl.
Guira coereba Marcgr. I. 212. — avis Nectarinia (Coereba) cyanea
Vieill. Sai Brasil.
Guira guapu bereba i. e. avis |ate expansis aus Marcgr. I. 212. — Mo-
tacilla (Hylophilus) Guira.
Guira guainumbi Marcgr. I. 193. Piso II. 93. — avis Prionites (Rham-
phastos) Momota Licht.
Guira-guira (Bira-bira') — avis Vireo olivaceus Gray.
Guira haro guaranice — avis Oriolus viridis Gmel.
Gtärd jenoia Marcgr. I. 209. Piso II. 94. — avis Motacilla cyanocephala
(avis incubans? a v erbo jenong sedere, incubare?)
Guira jungd — avis? (quae in rete capitur?)
Guira megoan {mergulhäo Lusiu?) — avisColymbus Ludovicianus. Cfr.
Oararä.
Gvxra-membi Marcgr. 256. — insectum Cicada. (Meniby est buccina, luba,
ßstula, tibia).
Guira-memboe vel membeca i. e. tenera (Rio Braneo: Natterer) — avis
Coracina ornata, Paväo Lusit.
Guira nheem gatü (rectius riheeng-catü) Marcgr. I. 211. — i. e. avis
bene cantans, Canario Bras. Emberiza. (Sycalis Boje) brasiliensis
Gmel. — tionkrän-tia\ Botocudo.
Digitized by
Google
4
454 Topi; Animalia cum synonymis. 6ui— lbi — .
Guira-pepo — ala avis. Rectius Guira bebe-po, i. e. avis brdchium vi-
brans, quatiens.
Guira-perea Marcgr. I. 212. Piso II. 95. vel Qutra-apbreä, perd — avis
Tanagra (Callisle) flava L.
Guira-pirä contracium grapira avis pisctam — Taehypetes Aquitus Vieill.
Apud Chaymas et CumanagoteS dicitur Aurtin.
Guira pungd, corrupium Arapönga, aut Urapönga Uli in magna Brasiliae
parte audit, Ferradot aliis — Chasmarrhynchus nudicollis, Nomen
tupicum signiflcat: „avis slruma", quia Collum sub canlu lurgescH.
— tauge: Botocudo.
Guira-quered Marcgr. 1. 20t. Piso IL 94. — avis Caprimulgus torqualus
L. (an Hydrop6alis psalurus?) Nomen videtur srghificare: avis quae
non dorniit (noctivaga) e voce ker, quer^ dormire, el ed, non.
Guira reiya — avium turba.
Guira-roca i. e. casa avis, alias Sobalim, nidus avis.
Guira-ro (ru) (S. Paulo) — i. e. avis strabä <*- Muscicapa Joazeiro
Spix vel Machetornis rtxosus Burm.? %
Guira-ru-nheengcta — i. e. avis siraba canians, Martgr. 211. Lantus
Nengeta L. (Taenioplera auct. recenriorum).
Guxra-tangema Marcgr. I. 192. — i. e. avis sine crisia in capite, Caa-
sicus ioleronolus (Oriolus persicus L). IndiahV hanc spfeciecri , quae
Japu-y quoque dicitqr, ab affini Cassico crfttato, qüae Japü, äislin-
guunt. — Jakereiunn: Bolocudo.
Guira -tecau (Uru-teom i. e. teco hy, indote aquae) Not do Braz. c
84, — avis aquatica.
Guira tinga i. e. alba Marcgr. I. 210. — avis Garza brmca Bras. Ar-
dea Leucelll. velEgrelta auct. in lingua Caraiborum insularium Ouacdlia.
Guira urica vel tixirica (guaranice)' avis sibillans, pipieos, Marcgr. 1
211. — avis Fringilla (Paroaria) doininicana Neuw.
Guira - tonton , vel tomanheeng i. e. alte sibillans, S. Paulo — avis — ?
Guira toyasti S. Paulo — avis — ?
Guira undi contracium Gurundi (S. Paulo) avis Azuldo Bras. Tanagra
(Slephanophorus coeruleus) leucocephala Vieill.
Quiry — piscis Bagrus (Amaz.) aliis Guiry juba vel Guntfuba, Piraiba
de pelle Bras. Bagrus reliculatus Kner.
Guiry-tinga (Amaz.) — Bagrus — ?
Guoata-apu (menda Guoaracusa) et Guoaia v. Goaia-cere Wol. do
Braz. c. 139. Cancri sp., Guia.
Gurundi-una vel Gurundi preto Bras. — avis Tacbyphonos coronatus.
(Natterer).
ffauty idem quod ay — animal Pregtäpa Bras., Bradypus.
BuSua — piscis squamosus.
ffyrara v. lrara i. e. Yra-uära gens mellis, Papdmel Bras. ttaüctts
barbara.
Jdmbu corr. pro Inambu Marcgr. I. 192. Piso IT. 81. — avis Cryplurus
variegatus Lichtet.
Ibiboboca Marcgr. I. 240. Piso II. 42. — i. e. serpens in terra habitaos
Copra Coral Bras. Elaps Marcgravii.
Digitized by
Google
Tapir Animalia cnm synonymis. Iby— Ip« — • W8
Ibyara Marcgr. I. 239, lbüaram Piso II. 280» — serpefts, gens lerr*-
8lri8, Cobra cega Bras.* Bodty Tapuyis ex Marcgr. Oaecilia.
Ibiyau in Bras. austr. — avis Caprimulgui (Hydropsalis) psalurög et
(Antrostomot) oceltatus (Natlerer). Nomen a /ty,' terra et jäbäo
fugere, subvolare.
Jbiyau ra Bras. Orient. — avis Manda lua vel £Aora hia Bras. item
Noitibo ex Marcgr. 1. 196. CaptimotguS (Nyctibius) grandis Vieill.
— nüm jjientckum: Botoeudo.
Icure (Bras. bore*».) — alils Tapyirü vet Aflta — Tapirus americanus
Briss. Tapierete Marcgr. I. 229. Pwo II. 101. Mborebi Azara. —
topyra cayuara: Omagua. chfcünöniang \ Geico. guctäfhoe: Pure-
cameerati. uasnkiza: Cayriri. zuhnwa: Miranha Carapana. uödffhii
Miranha Otto acu> piho: Mondrucu. pdina: Coroado. here vcl
herae: Camacan. kuaaete, gouetho: Acroamirim. ghema: Bare,
Manao et Cariay. ghama: Uairaciu tschad: Mathacali. tchä, Ha:
Macuni. amajö: Malali. amachy: Palacho. maspury: Uara-
guacu. nakü: Tecuna. tiigö: Jupua. aüa, aüffa: Maxomna. nuye*
schuata: Canarnirim. pMna: Coroado. casitseh: Säbujt. gla-
saizang: Cayriri. piung: Pimenleira. cucrite: Apinage, aehma:
Uainuma.
Imbiguä vel fflgtid — avte Cryplurus.
Jnambü idem quod Irtnappui Not. do Braz. c. 89. — ^ avis Cryplurus
Talaupa Temm. — patiken: Pimenleira. preprem: Coroado.
Inambu-anhanga (piranga) — avis Inambu specirum (rubra) — alire
Sthororong vel Jotarom ()tfope Borba ütorwirm gründe: Kälterer)
Cryplurus variegatus. iMptoering: Btotoe.
ftmmbu ceä, 1. pixttna (nigra) — avis (lnatnbm svjo Bras. ad iBorb'a:
Natlerer) Cryplurus cinereus Lath.
Inambu Oft* — avis Cryplurus obsoletes Temtn. — Prinmmg : Coroado.
lnambu Tore — avis (Macucu do Paniannl Bras. in Alto Anjaz.: Nat-
terer) Cryplurus serratus Spix.
Fnambu-y (Bras. austrat.) avis Cödornko Bras. Cryplurus (Noftyra) ma-
culosu8 Temm.
Indaye guaranice — avis Palco (Nteus) magnirosttis Gmel.
Jnguia Not. do Braz. — prscis Strfio Lusit. aquae dultfs, in petrofcis.
InhambUy Ttyatnbu idem quod Inambu — Cry^turus Tatauba (P&vcs
Äiambu Sprx.)
InhetHdm Not. do Braz. c. 93. i. e. btfuy tugui, vespa sanguinolenta —
Culex in Rhizophora vicfHans.
ItMtma, lnhaumOy Ankima. Anhvtmtt — avis vulgo AHcörne, Patamedea
com uta.
lnigoä, Trigoa- tangara-i, MM% Iniperega Not. do Braz. c. 115. —
Ranae vel Bufoflts väriae species.
Jnnapacanim, Npacantm — avis Spizaetus Tyrannus et ornfttus,
lnö vel Jana — avis Crypturus adspersus Wagl.
Inshaube Marcgr. I. 252. — Formicfr, i. q. fsaüba.
Inxuy, Injuy — Vespa.
Ipecad, lpecaha (Bras. austr,) — aVis Gatlitiutae sp.
Digitized by
Google
454 Top«: Aoiraalia cum syoooymis. Ip«— Jaa— «
Ipecati-apoa Marcgr. I. 218. Piso II, 82. — avis Pato Lutil. Anas ca-
runculala Mig. ♦
Jpecü, guaranice Yg-pcgue, conlraclum ex yg motaca aquam verberatts.
avis Anas viduata, Anser. — cutzhda: Maya. caye< uriul, caucan
sunt Anseres: Araucan; hemanu: Sandvic; ÜakdacatU Mexic.
Ipecu-tiri (guaranice), Paturi (Amazon.) — avis Pato Lusit Anas bra>
siliensia Brias. — culvu, huala: Araucan.
Jpecü Marcgr. 1. 207. Coria Päo vel Carpmteiro Lusit. -^ avis Picus
(Dryocopus) albirostris VieilL (Uapifü Not. do Braz. c* 89.) —
poaniüiUy pomtetu: Pimenieira. (Corvus est: cacalotl: Mexic,
ktöktöh: Acroamirim. xoochina: Nulka.)
lperu Marcgr. I. 172. — piscis maripus Tubaröo (Tibaräo) Lusit
Squalua. — guaypayaba: Gbaymas, Cumanagotes. oibdyaoua:
Callioago.
lperu keyba (perperam quiba) i. e. Squali pedieulus, piscis Echeneis
Remora,
Jrara^ Hyrara, Yrara — gens mellis, Papamel, GaJfeüs barbara. —
tug&a: Coroado. gärä: Pimenteira. süwocrüacd: Acroamirim.
jupiunn: Beloc.
Jribü guaranice = Urubü, avis Cathartes q. v^.
Iriburutrichä Azara, guaranice — avis Urubu Hey Sias., Calhartes
(Sarcorrhamphus) Papa III. *
Iririgo — lacerla.
/H/t, Irutim — apis speciesi verbo: meüis rostrum.
Jru-peru (Bras. auslr., Jrü corr. pro qvira v. üru) — avis Muscicapa
(Taenioplera) moesta, Tyrann us lruperu Vieiü.
Isän NoL do Braz. c. 121. — Formica vorax abdomine magno piagai
(isaba), ideo ab Indis losla comedilur,
Jsauba, hhaüba (corrupium e Tapyba?) — Formica.
Jsoco == Soco — avis Ardea brasilieosis.
Isocucu Marcgr. I. 252. — (vermis) Larva Bombycis.
Jsocur-enimbo Marcgr. 1. 252. — Filum (imm£o) serieeum e pupa detraelum.
ltaiara idem quod Juruuca^peba Marcgr. I. 146. piscis marinus.
//an, reclius Ytan, q. v. concha, MytHus.
Jtan-yryri — teste (lapis itä) Oslreae vel Mylili ( Yryri),
Jtankt, ltanhß — raoa cornula, Ceratophrys dorsatqs Neuw.
Itapud (Anw..) simia Cebus fatoellus, vulgo Macaco de prego. Nomen
a colonis inlroduclum, nam Jtapua v. Etapua estclavus (tta-apoam).
— ghay\ Omagua. gharauanüry: Bare, uatauy: Uairacu. uaüa:
Manao. taikürä: Tecuna. pooig: Cariayi zygoty: Canammm.
tschiru: Maxoruna.
Itata — apis apecies.
Jtuy-tuy — avis Macarico pequeno Lusit. (Mbatuitui in Bras. auslr.)
Charadrius Azarae.
]vö — avis Cryplurus noetivagus, vulgo ZabeU Bras.
Jaaciayra*) Marcgr. I. 245. alias Jagoqjira —; Scorpio.
•) Ja pronunciatur = gennanice Scha etc.
Digitized by
Google
Tupi: Animalia cum synonymis. Jab — Ja*-1-. 455
Jabacatim Not. do Braz. c. 81. — avis Rallus longirostris.
Jabebirete Marcgr. I. 175. Pisa II. 294. — piscis Rata Bras. Trygon
Jabebara. Verbo: alrs lalis vibrans.
Jabmt-guapu Marcgr. 200. Piso II. 87. — avis Tantalua loculator L.
(plümicol|i8 Spix).
•Taboti Marcgr. 1. 241. Piso II. 105. Jabothn, Jabuti, Sabuty Not. do
Braz. c. 106. — Testudo lerreslris, labulata Schöpf. Emys foveolala
Mite., depressa Merr. et aliae, quarum Not. do Brav. c. 106 mentio-
nem facit nomine Jabuti- apeba , jabuti- mirim. Cagado Lusit. —
quaitschanjui Pimenleira. kukang: Acroamirim. ykoty: Uairacu.
yaväty: Omagua. abü: Tecuna. schauä: Maxoruua. covr, covttr:
Araucan. engealt: Botocudo. capronni: Apinage.
Jabubira Not. do Braz. c. 132. — Jabybura (Amaz.) piscis Raia.
J'aburu, Jabiru Not. do Brai. c. 84. Marcgr. I. 200. — avis Giconia
MycteriaL. (Mycteria americana)» In terra ammazonica eodem nomine
venil: Giconia Maguari Temm., Ciconia Mycleria vero: Tambuiaia.
Jacamä-ciri Maregr. 1. 202. Piso II. — avis Galbirla viridis Lath.
JacamU Jaguam, Jacamim, Jaguamim — avis Psophia crepitans L. —
lolitschamy: Manao. yaby: Bare, zamy: Cariays. mutuschy: Ga-
namirim.
Jacamim -cope-juba vel de costas cor de ubim seco: Amaz. Psophia
ochroptera: Natteret:
Jacamim-cope-tinga vel de costas brancas: Amaz. Psophia leueoptera Spix.
Jacamim-una i. e. preto Bras. Psophia viridis Spix (obscura Nait.)
Jacapd — avis Tanagra (Ramphoeelus) Jacapa L.
Jacapu Marcgr. I. 192. — avis Tanagra (Tachyphonur) loricala Lichtsl.
Jacari Marcgr. I. 249. Piso 11. 282. -- Crocodilus sclerops (et sitae
sp.) Botocudis est: Teius Monitor et* Crocodilus iis audit Achä. In
regiutie Guey ad fluv. Gambia Africäe Jacare significat feminam.
Apud Chayma8: Farbe. Cfr. Jaguar a. — JacaBh: Sabuja el Cayriri.
prepra: Geico. apat: Mundrucu. matafy: Bare. idhH: Jupua.
küldh, gtHloeh: Pimenleira. cuihöti, gouothy: Acroamirim. tMe:
Camacan. ae: Malali. maai: Machaculi. coscha: Tedina. kapoü:
Maxoruna. yacahly: Omagua. ghaiyury: Uairacu. alohly: Manao.
atä: Cariay. schiuschery: Ganamirim.
Jacare ;- cum , Jacuaricuru i. e. Jacare cum struma, corr. Jacare -aru
lacerta Tupinambis Monitor. Apud Tecunas audit Tupinambis vel
tritiru, tritiry.
Jacare-tinga i e. Crocodilus albus. — hatüly: Bare, tnacauy: Manao.
atü ghune ghunekay: Cariay. ghapuruzu: Maxoruna. mamipiry:
Cahamirim. yakahly etyny\ Omagua. ghaipurien: Uairacu.
Jacarini Marcgr. I. 210. — avis Tanagra Jacarina.
Jacatinga Marcgr. I. 254. — Libellula?
Jacina (Alto Amaz.) — PapiHo aus dilute coeruleis.
Jacü Not. do Braz. c 79. — avis Penelope Marail. Jacqu: Omagua.
akä\ Cayriri, Sabuja. gdrägamng: Apinagc. humgherecaning :
Pimenleira. mauu: Tecuna. gackegdde: Acroamirim. ghuybu: Ma-
xoruna. idou: Uairacu. yumaku: Ganamirim. buri: Coro ad o.
Digitized by
Google
\5ß Tupi: Aajmalia cum synonyraia. Ja^rrJag— i.
Jacü-caca — Pen,eJope JEacupaca Spix.
Jacü-guazü — ppnelope ccislata l. (P. Jacüa$Q . Spix. )
Jacu-pema Marcgr. I. 198. Piso 11 81. Jacuca, Jacu-pemba — Pene-
Ippe supercijiaris W. hang hang: Botoc. schaschya: Camacan.
Jacu-tinga — Penelope Pipile Gmel. ( P. Jaculinga Spix, leucoplera fyeuw.)
-r macata: Mac«oi. pacori: Botocudo. pigna: Malali.
JqQitydä — piscU (ad Marabilanas: CrenicicbLa lenljeulala Heck. , ad
ßarra . da Bio Negro : Balrachops relieulatue Heck« ei Crepicichla
macrophibalma Heck. , in Caisara: Creniciehla villata Heck., in Malo
Grosso: Cichla Monocnlus Spix*).
Jacuqdä eai Maya: Manao, pezuhly: Caoamirim.
Jacuruiu Marcgr. 1. 198., Nhocyrutu guaranice — ^vis Slrix Nacurutu
Viejll. Neuw. (Bubo craagiroalris VieHl.) — comtiti, Piroenleira. Ae-
kokann: Bolqcudo.
Jagoacacäca — Lusiuni* Lonira, l.ulra braailiengis. Jiya vel Cariguei-
ttm Marcgr. J. 234. — Perro de agoa Hiaptn., Saro; Cbaymaa,
„ Cumaqagoleg. hvUUn, coipo: Anuican. bwwang: Coroado. na-
mßrick: Botocudo.
Jagoa gambe, Jagw campßH — Lusit Guaxinim, Gmssini, Procyon
cancrivorus.
Jsqtma vide Jaguära*
, Jagoära-peri (Amazon., Maranhäo) Ganis jubalus Deam. (peri — eam-
PU8).
Jagodra -f? pira lowara (Araaz.) — Qelpbinug.
Jaguapaguare Marcgr. üb. Prüfe. L 345. Chaelodon Maqriüi ßloch., reclius
Ch, saxatilis Uchtgf Jqqueta J.ug.
JßguacQti-guapu i. c. rogtro longo Marcgr. L 194. — avis Atcedo cya-
iHsa Vieill. Papa peiope Lgsii.
lagwjira Scorpio. Apud Caraib. insular. i4i?C0«r<w, apu<j Chaymaa ^ya-
guaca: ex Taugte. *
Jagv&papelw Not. do ßraz. c. 10t. — Lutra brasilieosis,
Jaguapüauga Not. do Braz. c 98. — Cania vemlus Lund.
Jagutira v, Vagoara in genere eat cania. felis major, Tigris. In lingua
Kechtja yahv,ar signifjcal sanguinem.
Jaguar a v. Jagoara canis (doroesticus): Omagua. jagweh, jake: Ca-
macan. choupe: Apioag£. yaguefjan, yagueüw. MaaacarL »ofr-
«#*#, IwqpttM»: Acroamirim. yaratjara: Geico. giuckgrang: Pi-
menteira. tahaurhee: Mura. oropo: Purecamecraq. pocd: Macuni.
*y: Tecuoa et fafc' (feroioa). co%: Bare, twrpa: Maxoruna, uö-
^Oitf>i (femina). ytschino: Uairacu ei ytocÄ^ rwywo (fem.) ci/rmi
(cania femina): Kecbua in Maynas. /^Aua: Araucan (eanis mutus
v. Alco esl ibi: haancunolu. pec: Maya, cfacM: Mexic schumä:
Gbinanteco in Mex. pt^/: Guabe in Me*.; Zigi: Tequisisleca in
Mex. mnitler amcl: Nulka. Mrioi Sandvic. teUU: Mulgrave.
*) Hoc piflCinm geno» in Mato Grosso Guenta dicitur. Guensa verde est Creniciehla
lepidota Heck. , Ouensa branca Cr. adsperaa Heck., Qnenaa Jowma Cr.
Johanna Hack*
Digitized by LjOOQ IC
Tupi: Animalia cum synouyrais. Jag— Jan— . 457
»
Jaguar a Felis Onza. Onca piniada vulgo. ^Marcgr. I. 235. Piso 1. 103.
Jaguära pinima i. e. picta. — Yauärapü: Omagua. ghaiguschy: Uara-
guacii. w'/la: Mundrucu. oihpa: Miranha Oira-acu. öcko: Miranba
Carapana. hucuty: Acroaiuirim. wäri: Juri, yawara: Cocama.
jamdri: Cauixana. yaraca: Bare, emaly: Uairacu. tschahbi: üai-
numa. jacque-dere: Camaean. ay: Tecuna. achity. Canamirim.
öighö: Coeruna. jacqueöh, yaque: Masacara, emmö: Sabuja. io:
Malali. jih: Jupua. kolunong: Geico. puangi Coroado. cumang:
Macuni. mahoitay: Mura. cuparack gipakiu (magnus) Bolocudo.
oropicuroro: Purecamecran. jäma: Jumana. Ja-i: Corelu. gha-
mu: Maxuruua. aghuräna: Manao el Cariay. engkarä: Pimentetra.
nahuel: Araucan.
Jagoara-keyba — pediculus canis i. e. pulex: apud Chaymas: Chicon.
Jaguar ecaguä Not. do Braz. c. 99. Mephius suffoeans v. foeda.
Jaguarete Nol. do Braz. c. 95. Marcgr. 1. 235. Piso IL 103. Felis Onza
var. nigra, Indis quoque Jaguarete pixuna dicla, Onpa preta vel
Tigre Bras. Ete significat magnum, legitimum. — caicvche, enapton,
equer: Chayinas, Cumanagotes. ghaiguschy pisco: Uara-guacu.
Yukuschy yauära: Omagua. colenu: Geico. balam, chacekel:
Maya. jacquehiöh, Jakyetä: Camacan. hoema: Tecuna. schaschi-
noa: Maxoruna. gambuly: Uairacu. piühy: Manao. piurhy: Ca-
riay. püküty: Bare, sachüery: Canamirim. prümaischöh: Pimen-
teira. tvacrang: Acroamirim.
Jaguar -undi (Bras. auslr.) — Felis Yaguarundi Desm. Gato murisco vel
Murisco s. preto Bras. — pocknienn : Bolocudo.
Jaguar aca Marcgr. J. 148. Piso II. 56. — piscis marinus. . (Nol. do Braz.
c. 135. Jagoarapa).
Jaguatirica, Jacatirica — Felis mitis F. Cuv. (Pardalis Neuw.) — ca-
paunare: Geico. orop-ohle: Purecamecran.
Jajdo Nol. do Braz. c. 87. — avicula — ?
Jakirana, Jakyrana, Jaquirana — Cicada, Scarabaeus. — lato (an in
genere animal?: Spix; serahni: Marl,): Cauixana. dilte: Araucan, et
ibi chori locusta. sitühcke: Miranba Carapana. ahügrva: Miranha
Oira-acu. Järi: Juri gonorongta: Mundrucu. maiutiny: Bare.
Jakiranam boya — Fulgora lanlernaria.
Jamacaij Jamacay Marcgr. I. 198. — avis Soffre Bras. Icterus Jama-
caii Daud.
Jandaid, Jandayä, Nhandaia — avis Psillacus (Psittacula) surdus III.
Jandiä, Jund'tä — piscis Platy Stoma spalula Agass.
Jandü, Nhandü Nol. do Bra*. c. 118. Nhamdü Marcgr. I. 248. Piso II.
284. — aranea. — leum: Maya.
Jandü, Nhandü- ab iju Not. do Braz. c, 118. vel Jandü cec& oai —
aranea vencnosa, i. e. dolori esi (cecy) mullam. Phoneutria.
Jandü, Nhandu-guapü v. opu — Lusit. Aranha caranguejeira , Ara-
nea avicularia. Mygale.
Jandü kecaba — lelum araneae.
Jandü-i, Nhandü- y Marcgr. I. 248. Piso 11. 284. — aranea.
Jandu-ocy — Aranea avicularia. Mygale.
58
Digitized by
Google
456 Ttipi: Animalia cum synonymis. Jap — Jat— .
Japacani Marcgr I. 212. — Turdus (Donacobius) atricapillus L. (Mimus
brasiliensis Neuw.)
Japecoä, Japegoä, Japoagoä corruptum e Sapyc-goä i e. cderiler cor-
rit — inseclum Centopeia Lusil. Scolopendra.
Japim, Japiim, Japii, Japiym chexö ijejö) — avis, diversi canlus imi-
tatrix, vefisimiliter Oriolus (Icterus) Jamacari, vulgo Brasil. Soflre.
Japy-cajyca, Jaby-cajyca pulsus arteriae; japy icius. Alias: Cagyca
litica. (Nitcabo a nicht i. e. auima manus apud Garaibos in Anlillis).
Japü vel Japty'uba i. e. Japu flaVus, Marcgr. I. t93. — avis Joncongo
Aethiopibus, Guasch Bras. Casslcus haemorrhous Daud. (Oriolas L.)
Japü, Japü-acü — avis Cassicus cristalus Daud. — Jakereiun gipakiu:
Botocudo.
Japue, Japu-y, Japtguba MiJapu-merim — avis Cassicus icleronotus VieiH.
Japu-rvai (Bras. austr.) — avis Cassicus albiroslris.
Japuru, Japuru- (xita) — Concha fluviatilis, (tesla conchae).
Japuruca Marcgr. I. 253. Piso 11. 286 — inseclum Scolopendra.
Japuruxita — Molluscum caracol Lusil., Murex, Buccinum rel.
Japycon — lingua.
Jaguare cfr. Jacare Not. do Braz. c 114. — Crocodilus.
Jaquirana Marcgr. I. 256. — Acridium, Tettigonia, Cicada.
Jaquiram-boya — Fulgwa Janternaria.
Jaraqui — piscis Pacu nigricans Sptx.
Jararaca, Jiraraca, Geraraca — serpens Cophias alrox et affines. Huc
Cobra de cotia Bras. vulgo. apud Omaguas: YaMayaka. Mttnu-
meru: Uairacu. Manumeru, Passes: Gheghena, Tectiuas: Atapa,
Maxoruuas: Schanupa, Mariales: Utzy, Uatschü: Cayriri. In lingua
kechua dicitur: Matschacuyu. ühohiöh, tirofuc: Camacan. angutu,
ankutv\ Pimenteira. tnaniby: Bare, djatschibvjeh'. Sabuja. vja-
tschi bujeng: Cayriri. cumbrongqua: Acroamirim. ghahoyundle:
Manao. caniang-toin: Macuni.
Jararaca-merim Piso II. 250. — serpens venenosus yanapica {yana
pica): Manao. apiina: Cariay. apuchürüpye \ Canamirim.
Jarardcaocu Piso II. 279. — serpens Cobra Caninana Bras. {Com-
ang serpens: Macuni.) Coluber poecilosloina Ncuw.
Jararaca-peba Piso II. 280. — serpens.
Jararaca-pitinga Piso II. 280. — serpens.
Jaraticdca, Jaratacdca, Jeratacdca, Jeraticaca, Jeratataca — Me-
phitis sutfocans vel foeda Auct.
Jassanam, Jacanan Nol. do Braz. c. 87. Marcgr. I. 190. — avis Parra
Jacana, Aguapeacoca Lib. Princ.
Jatahy, Jatehy , Jatchy — apis species, verisimililer ila dicla, quia in
arbore Hymenaea (Jalahy) nidißcat.
Jatebucü Marcgr. I. 215. — inseclum Carrapato Lusil. Ixodes.
Jatiuca — inseclum Ixodes. Carrapato vulgo. Apud Chaymas est Hi-
spanorum Garapala rodelera: Caymatecy Carimatec, Caymuce, Ga-
rapala venadera: Conoz, el menadilla: Qutezpoc, Cuchibacoa: ex
Tausle. — calapalo: Omagua. ghasi: Canamirim. yketely: Uairacu.
schanoü: Maxoruna.
Digitized by
Google
Tapi: Änimalia com syaonyrais. Jat — Jur — . 409
*Tatkiu, Jatium — an 9peeies pi9cis? — mamu: Manao.
Jaü el Jaü-peba (ad fluv\ Tiel6 ) — species pistis*
Jana — avis Psillacue Dufrcsneanos Kühl.
nTauara v. Jaguar a.
Jeboya, Jiboya — serpens Boa Cenchria L.
*Jejü (Bras. auslr.) — piscis.
Jendaya Marcgr. I. 206. Nkendaya — avis Psiilacus (Conurus) awrica-
pillus.
J er atatat a > Jeretataca — Mephilis suffocans v. foetta. Nomen compo-
situm ex ojere, stiUare, lagoa flavuin, eado am> cdere, quia ano
liquidum foeüdissimüm edil.
Jeru — avis Psittacus (Conurus, Psiüaeula). An coiilraelum ex 4ju*u1
nTetucm, Jeruoa ($. Paulo) avis Bira vel Guira-paya aliis Prionites
ruficapillus Hlig. (Momolu* Levaillanlii Less.)
Jiboya — serpcns Boa Genehm. Jub-boya procuinbens, aul Gia-b&ya
raaaria serpeüs.
nJiperu (guaranice) •#- 1 avis Tezoura do cambo Bras. Muscicapa (Gu-
bernetes) Yiperü Burm. : Nallerer.
Jiraraca v. Jararaca.
Jiribä (Amaz.) — avis Prioniles Martii Spix.
Jui, Juki) Juy (Amazon., in Maranhäo Gid) — Rana.
Jui ponga Not. do Braz. c. 115. — Rana muUuui clamans.
JuncHa idein quod Jandid — piscis PLatystotna spalula.
Junduhi (Amaz.) — aranea parva. Slirps in qua tela armat pessum dari
dicitur.
Jud, Jäo — avis Zabele Bras. Crypturus noctivagus.
Juopi, Jupi {Chupi guaranice) — avis Icterus unicolor Licblst.
Jupa, Jypa — brachium.
Jupdra, Xvpdra Not. do Braz. c. 108. — animal Kinkqjou Ccrcoleplas
caudivolvulus. (Alto Amazonas: Natlerer.) Etymologia: jebuca-
uara, gens, quae se (arboribus) sospendil; aul jub-uara, quae sc
(persecuta) proslernil*). — schümy: Cuhno. ghochzy: Uainuma.
mana: Passe
Jupati Not. do Braz. c. 105. — Didelphys murin«, cinerea Neuw. el
aliae species.
Jupatiima Marcgr. I. 222. — Didelphys poeeilotis Wagn. Vox eorrupta
e Jepoi iaina i. e. suslenlo pul los.
Jupiüba lege Japvjuba s. Japü Marcgr. I. 193. — avi* Cassicus icte-
ronolus.
Jurdra, Yurard (Amaz.) — Tesludo, Emys amazonica (Podoenemis
expanaa), vulgo Tartaruga grande {Tortuga hisp.). Apud Chaymas
et Cumanagoles testudo marina dicitur aezapan el minor caray,
carey. In Maya tesludo: ack. Sandvicensibus: Xonu.
Jurdra est buka: Omagua. ghaman: Uairacu. paue: Tecuna. uara-
kau: Bare, nuischo: Maxoruna. sepüery: Canamirim. epüri: Ma-
riate.
t) Supra p. 236. Xupara perperam = Gallictidi vittatae declarat* est.
Digitized by
Google
468 Tupi: Animalia cum synonymis. Jur— Ke — .
JurA£ caba XM"*™*™ sebum, vulgo Manteiaa de tarlaruga. sahayi
Mura (corrupt. e caba). tvati schuni: Wmo. tscharapa in na:
Kechua in Maynas. ghersyru: Mariale. ghamezeghana: Cauixana.
euere: Marauha. yhukaily: Uaraicu. egpuru-iy\ Passe, nuischum
(lestudinum) pazy (sebum): Maxoruna. supeg-haua: Omagua.
Jwrw — os, facies. .
Ji/rw (Bras. orienl.) — avis Psitlacus pulverulentus el aliae species.
conf. Ajeru, Jeru.
Juriti, Jeruti, Juruti Not. do Braz. c. 82 (menda lypogr.: Juuti) —
av.s Pomba (gallega, verdadeira, etc.) Bras., Columba. Mythus
erat apud Tainos insulae Haiti, avern Juriti, picum, virorum rogatu
e ncrmaphroditis, quae ante feminas aderanl, effringendo, scxum
Femininum praebuisse. Frey Roman Pane, in Historie del S. Ferd.
Colombo Venet. 1685. p. 262. - muiugizo: Cayriri.
Sttrutt-cabocolo i. e. calva — Columba (Chamaepelia) Talpacoti Temm.
Fomba rolla Bras. (Columba Cabocolo Spix). Ouacoucoua apud
Caraib. Antill. — brugaxu: Apinages, Pure«a*iecraiT.
JuruU ptranga i. e. rubra — avis Columba (Perislera) martinica L.
Jurucua Marcgr. I. 241. Piso II. 105, — Tesludo marina, variae species.
Jurueba vel Juruequa — avis Psittacus vinaceus.
Juru-hy v. Jurn-ygh i. e. facies madida (Amazon.) simia Macaco bocca
dagoa Bras. — CalÜlhrix brunnea Natterer.
Jurupari-kybaba v. keybaba (Amazon.) — inseclum Centopeia , Scolo-
pendra, Julns, verbo: Diaboli peclcn.
Jurupari pampe — piscis Geophagus daemon Heck. (Marabilanas, Rio
Negro).
Jurupari-pinda i. e. Diaboli hamus — piscis Geophagus Jurupari Heck.
(Barra do Rio Negro.)*).
Jurupencu (ad fluv. Tiete) — piscis?
Juru-pixuna i. e. facies nigra (Amazon.) — simia Macaco de bocca
preta Bras. (Chrysothrix) Callithrix sciurea. — pitifeny: Bar6. py-
libele: Cariays. mayesa: Tecuna.
Jurupöca vel Juropoca (ad fluv. Tiele) — piscis — ?
Jururä Marcgr. I. 241. üb. Princ. II. 302. Piso II. 105. — Tesludo,
Emys trijuga Schweig.
Juruucapeva vel Itaiara Marcgr. I. 146. Piso II. 54. — piscis marinus.
Am, Kery — Ostrea marina.
Keri-uacu, Keri-merim, Keri-peba Not. do Braz. c. 140. — videtur ex
menda typograpb. nam scribilur Leri aliis, Rery Abbevilleo et Marcgr.
Ostreae species diversae.
Keyba, Kiyba — pediculus humanus. Kayaba apud Caraib. anliü. —
uc: Maya. — quei-chine: Nulka. tun, pittar: Araucan.
Keyba-rana, Kiyba-rana — pediculus spurius piolho ladro Lusit. P.
pubis. (Pulex = Jaguara-keyba i. e. canis pediculus).
Keyba-robiä — ova pediculorum.
•) Alios piscis Geophagus in Mato Grosso Papa-terra dictus est Geophagus
Papaterra Heckel. J°
Digitized by
Google
Tupi: Animalia cum synonymis. Le— Mar — . 461
Lecheguana — corrupla vox in S. Pedro do Sul. Vespa melle venenoso:
St. Hil.
JMacaca, Macaco — simia. Vox a Brasiliensibus recepla, in insulis An-
tilli8 a primis Europaeis audila, caraibice Mecou: Breton p. 357.
Cebus xanthocephalus Sprx prae aliis. *— uhlina, culinang: Geico.
koukoihloe: Purecameoran. cocöte, gourcoty: Acroamirim. mal*
chin: Araucan. tschund: Maxoruna. gehiniung: Macuni. sibarang:
Coroado. tzicuh: Sabuja. zuiccuh: Cayriri. mäcu: Pimenteira.
Macaco vel Motto jurtt tykyr (Alto Amazon.) — simia Macaco bocca
dfagoa Bras. Callithrix brunnea Nalierer.
Macagud guaranice — avis Falco cachinnans L.
Macaoan, Macaohan, Macauhan — Falco vidc Oacaoam.
Macasica, Macasique Not. do Braz. c. 87. corx. e Amdca - tejuca i. e.
leclulus pen8il'i8 e lulo — avis Furnarius?
Macavuana (Amaz. ) — avis Psitlacus (Macrocercus) Macavuana L.
Macuca-goa Not. do Braz. c 79. Macucagua Marcgr. I. 213. Piso II.
88. Macuca, Macucava, Macucu — avis Telrao (Trachypelmus)
major Gmel. (Tinamus brasiliensis Lath.) — Nomen signißcat: Ma-
cuca colore (plumarum) vario.
Maetaca, Maitaca (Minas) — avis Psiltacus (Triclaria) cyanogaslra.
Maetaca* Maitaca, Maritaca (Bras. orient.) — avis Psiltacus (Pionu6)
menstruus (flavirostris Spix.), Psiilacula pileata et aliae.
Magangä (an tupice?) — piscis — ?
Magoary, Mctguary (Bras. orient.) Marcgr. I. 204. — avis Ciconia Ma-
guari Temm. Ciconia Jaburu Spix. — (auschyy: Tecuna.
Magoary, Maguary, Baguary , Mauary (Amaz., Pernamb.) Not. do
Braz, c. 89. — avis Ardea Qocoi L.
Maigessi Not. do Braz. c. 84. — avis maritima.
Majoi (Amaz.) avis Andorinha vulgo % Hirundo Tapera.
Mambucd Piso II. 1 12. Mombucä — apis species M. ocu et M. mirim.
Mamoä Not. do Braz. c. 117. idem quod Memoam.
Manandi Not. do Braa. 89. — avis — ?
Manda-guacu — species apis. (Manhdna-guacu i. e. vigiline magnae.)
Mandassaya, Mandapaia — species formicae.
Mandi, Mandiy, MandH, Mandy — piscis Pimelodus maculatus Lacep.
cruzuruh: Masacara. paijeh: Pimenteira.
Mandori et melius Mondiri — species apis(i¥. guacu et mri): monde
colligere, tra mel.
Mandue, Mandube (Amazon.) — piscis capite depresso, Pimelodus?
Martimbe — avis Fringilla Manimbe Lichist.
Mangangai v. Mmgagai Marcgr. \. 257. — inscctum Zangdo Lusit.
A silus, Lasia et atfinia.
Mapard (Rio Lfranco) — piscis.
Mara, reclins Mbara guaranice — Ca via (Dolicholis) patagonica.
Maraca-boya — serpens Crotalns. Maracd = Tinlinabulum.
Maracand — avis Psitlacus (Macrocercus) llligeri, nobilis; (Connrus)
guyanensis.
Maracand-ocü — avis Psitlacus (Macrocercus) severas. Marcgr. I. 207.
Digitized by
Google
4*8 Tupi: Animalia cum synoftymis. Mar— Mera— -.
Maracaya, Maracajä Not do Braz. c. 98. Marcgr. 1. c. 233. Maracaidy
guaranice Mbaracaya , aliis Jaguatirica — Felis Pardalis Neuw.
(F. milis Fr. Cuv.) — Maracaya: Omagua, Bare e( Tecuna. co-
paunga: Geico. yuary: Caloquina. gararü: Pimenteira. guarurei
Chaymas ei Cumanagot'es in Cumana, ubi vulgo gato cerbaL
codcod: Araucan. ghamu-paku: Maxoruna. ytury: üairacu. hu-
hunaly: Manao et Cariay. tibaiiche: Canamhim. zockroni: Acroa-
mirim.
Maracay-i — Felis macrura Neuw. Gato do matb pintado Bras.
Maracaya-una vel pixuna — FeHs Yaguarundi Desm. Alias Gato mu-
risco vel Mourisco preto.
Maracoani Maregr/I. 184. — Cancer marin tre Gelasimus.
Maracugarata Nol. do Braz, c. 133. — piscis Peixe porco Lutil.
Marapatä (Amaz.) — piscis — an species Mugit?
Marica — venler.
Marica-nüco (Allo Amaz.) — simia Barrigudo Bras. Lagothrix caoas
Hb. Gaslrimargus oiivaceus Spix. — ytury: Uara-guaeu. katanaly:
Bare* amc: Tecuna. tschund curu: Maxoruna. atoudta: Omagua.
cavalio: üairacu.
Marimbondo — (vox hybrida?) — vespa. Maribondo scribit Moraes
in Dicc. port. Gl. Joaq. Caelano da Silva pro voee africana habet.
Mariposa in linguam hispanicam receplum. fiel mere merepe apud
Chaymas et Cumanagotes ex Fr. Tausle.
Matrixam v. Matrihxdo — piscis affinis Dourado (Jlk*deS. Francisco)
vox africana?
Maritaeaca Piso II. 324., vel JeraCacaca — Mephüts*
Maru, Meru, Mbaru, Mberu — insectum Musca. Apud Chaymas etc.
guereguere: ex Fr. Tausle.
Marui, Maruim, Merui, Meridm (Amazon.) rnscctum musca so4e occi-
dente grassans. — ghduipe: Bare, uiischiky: Mana<>. yati, pia:
Araucan. marini: Tecuna. nyma: Maxoruna. schueh: Canamiritn.
tschiaso: üairacu. wikibu: Cariay. cöpö: Apinage.
Maryuba — piscis — ?
Malamatä (Amaz ) — lestudo Chelys fimbriala Spix.
Matin-taperera (Amaz.) — avicula ex onomatopoei* cantus dicla.
Matuim Not. do Braz. c. 84. Mbaluim goaranice — CtaradrnM.
Matuitui Marcgr. I. 199. Piso II. 95. guaranice Mbmtuilui. — avis Ma-
sarinho vel Masarico Bras. Charadrius collaris lichlsl., virgitiianus
et Ch. flavlroslris Neuw. elc. Aliis Alcedo maculata.
Matupiri — piscis — ? Chalcei species?
Maturagoi Nol. do Braz. c. 144. Maturaqme Marcgr. 1. 169. Piso 11
67. — piscis lacuslris Erythrinus palustris Cuv.
Mbaracaya guaranice vide Maracaya.
Mbatutui v. Matuitui.
Mberuobi Maicgv. I. 254. — musca viridis splewdens.
Mermd Piso 11.291. Memoan Marcgc 1.258. wlMamoan eiMemoam. —
inseclum Lucerna v. Luz em cü vulgo, Lampyris. Böge caraibice. —
puhly puhly: Omagua. puyato: Uaicam
Digitized by
Google
Tupi: Animalia cum synonymis. Mer— Mur— . 463
Meri, Mery, Meru et Meru-i idem quod Maru, Maritim.
Meru-rupiara (Amaz.) vulgo Mosca varefeira.
Mico vox recepta videtur e Imgua Caraiboium in insulis AntiHis, übi
Mecou simiam in genere sigmfical. In Bras. orienlali Mico est Ce-
bus faiuellu8 Geoff. el G. robuslus Neuw., in prov. Minarum Hapale
penicillaia. — mecu: Uara-guacu. sibarang, bärang: Coroado. hie-
räng (Ceb. xanihoslern.) — Botocudo.
M%jui-pira, Pira-bebe Marcgr. 1. JÖI. Piso II. 61. — Trigla volitans,
Dac(ylophoru8 volilans Lacep.
Mikyra — nates.
M.imbäy an corruplum e membecä? guaranicc est animal domesticum.
Miracma = Pir#caia Noi. do Braz. c. 137. — piscis similis Choupinha.
Miriki, Muriki (vox ex alio idiomale = Buriquitn) — simia Ateles
hypoxanlhus Neuw. el alii.
Mitanga — a>ullus, infans.
Mitu, Mitum guaranice — avis Crax Alector.
MUu v. Mutu Maregr. I. 191 Piso II. HO. Crax (Urax) Mitu.
MUvrporanga (i. e. bellus) ibid. Crax Alector.
Mixira — caro el adeps Manati, (caro assata in genere), fa reimen. Inde
M'txira sobay goara fareimen e Lusiiania adduclum, Linguissa do
Reynö Bras.
Mocle — piscis Anguillam referens, Enguia Bras. (Rio Branco).
Mocö — Ca via rupesiris Neuw. — poike: Masacari. hoke: Camaean.
Mocoim, Mucoim, Mucttim — inseclum minimum rubrum (alias, musca,
vulgo Polvora) Trombidium, quod cuti se immergens molestissimum
ardorein afferl. Vox composita e mo, in, apud me, coom ardere (de
vulnere) el y parvum.
Mocooufu, Mocoussü, Mocoyucu (Piso II. 296. perperam Moucicu) ani-
mal ardens marin um, Holothuria, compositum Uli antecedens cum
Opu, magnum.
Mombucd — apis vide Mambucä.
Mono in genere simia, vix vocabutum tupicum (monna vulgo simia femina).
— - maax: Maya. kototschaih: Macuni.
Mono-miriki vel buriquitn — simia Ateles hypoxanlhus Neuw., arach-
noideus Geofr. — kupo : Botocudo.
Morere — piscis (Rio Negro) Symphysodon D'rscus Heck.
Moröba — piseis — ?
Mossum, Mofum (Amazon.) — piscis myxinoideus — ?
Motum Not. do Braz. e. 79. Motung — avis Crax (Urax) Mitu. Nomen
a verbo Motemung trudere, sneculere.
Muciqui v. Muziki.
Mucu Maregr. 1. 1(51. — piscis Synbranchus Mucü Lichtsl.
Mucura — (Bras. boreal.j — Opossum, Gambd (Bras. orienl.) Cari-
gueya Maregr. I. 222. Didelphys cancrivora, aurita et alii.
Muiepereru Not. do Braz. c. 88. — avicula canoru.
Mumbuca — species Formicae nigra.
Murajuba corr. pro Guira jüba — avis flava, Psiltacus.
Muru corr. pro Maru — musca.
Digitized by
Google
464 Tupi: Animalia cum syoonymjs, Mur — Nha — .
Muruan/a Nol. do ßraz. c. 92. — musca parva azurea, canes perse-
quilur.
Murusoca, Murucoca, Murisoca — musca major, Culex, Mosquito per-
nilongo.
Murucuiatu (.S. Paulo; vox corr. literaium Iransposilione pro Nhacu-
rutUy Jacurutü ~ avis Slrix.
Mussu — piscis niyxinoideus = Lampreia (Amaz.)
Mussuan, Mvpuan (Amaz.) — Tesludmis species minor, oblong» lesla,
jucundi saporis.
Mutiqua Nol. do Braz. c. 92. vulgo Mutuca a verbo Cotuca pungere —
musca magna, Tabanus, iutcrdiu praeaerlun ante pluviam ino lesla. —
mutuca: Omagua. apüzy: Cariays. mukü: Tccuna. tschipu: Ma-
xoruna. chery: Caoamirim. thei: Bare, zoety: Uairacu. erekäry:
Manao. apthem (vespa) : Macuni.
Mulucüna (Amazon.) — Tabanus colore nigro.
Mutum, Mutung, melius Moiung — avis Crax (Urax). — * mutüh: Sa-
buja, Cayriri. tau: Manao. oara (i. e. guira) iluly: Bare, yta-
paly: Cariay. gülang, ghiran: Punenleira. tschaptschitscheh: Ma-
cuni. gackukä'. Acruamirim. «
Mutum boieenim v. Mutum apu (Malo Grosso) Mutum de assoblo
(Malo Grosso), Mutum de fuva (Amazon.) — avis Crax globulosa
Spix. honü: Tccuna. uesny: Maxoruna. mutu-dna: Omagua.
quitsehy. Uairacu. tumueu: Bare, ytapaly: Cariay. tnascho: Ca-
namirim.
Mutum-pinima (i. e. variogalus) — Crax discors Nalterer (Amaz.)
Mutum-piri v. peri (Amaz.), Mutum de vargem Bras. — Crax tube-
rosa Spi*. — quayu: Tecuna. kuya: Maxoruna. mutu: Omagua.
piüty: Uairacu. tibaiuty: Bare, aautukury: Cariay. piüry: Canamirim.
Mutum poranga Marcgr. 1. 195. i. e. beJlus, Crax rubriroslris Spix (Blu-
menbachii).
Muziki, Muztiki, Muciqui, Mussiqui, Muziqui Not. do Braz. c 143. —
animal manu um Alforreca v. Coroa do fr ade Lus. Mucica tupice =
molus hamaloris in virgam dum pisceiu senhal hamum cepisse.
Namby — auris.
Aambü Not. do Braz. c. S2, vide Inambü.
Nanais — avis, verisimiliter Cbaradrius Azarae.
Nandu, Nhandu Not. do Braz. c. 78. (menda: flhundü), Nhandu-guapu
Marcgr. I. 190. Piso IL 81., Nandu el Chuni guaranice — avis
Erna vcl Emu Bras. (ex lingua africana?) Rhea amencana.
Ahandü apoä Tupinambazis,* Jabirü-guapu Pctiguahbus ex Marcgr. I.
200. — a^vis Tanlalus Loculalor.
Nari'A'ari el Nari-Nari-pinima Marcgr. I. 174. Pisu II. 58. 293. —
piscis Rain Bras. Aclobalis Narinari J. Müll, el Heole.
Neinei guaranice f— onomalopoeia avis Lanii (Scaphorhynchi ) Pilangua.
Ndaya, Nendaya — avis Psitlacus guyanensis L., auricapillus lüig.
Nhambi-pororooa — Cervus Nambi Wagn.
Namdia Marcgr. I. 148. Nhandia Piso II. 63. idom quod Jandia —
piscis fluvialilis, Pimelodus Nhamdia Cuv. Val.
Digitized by
Google
Tupi: Animaba cum synonymis. Nha— Oya— . 465
ffhamdu Marcgr. 248. — aranea Mygale. Apud Caraib. insul. Coulaele,
apud Chaymas Moyoz.
IV&amdui Marcgr. 248. — aranea Argyopes arge ntatus Hahn Fig. 360. fem.
JVhaninga, Nianinga , Niaxinga guaranice — Culex.
Nhanqvundd (idem qood Jacmdä) Marcgr. 1. 17 1. — piscis fluviatilis
Cichla brasiliensts Bloch.
Nhapacaniy Jntuxcapanün (S. Paulo) — aves Gaviäo Lusit., Spizaetus
tyrannas et oraatus.
NJiapupe (Bras. austraüs) — avis Cryplurus.
jihdäu (Marcgr, 257. — inseclum vulgo Mosquiio^ Culex.
Nheuma (S. Paulo) idem quod lnkuma — avis.
ffiqui Marcgr. I. 178. Piso II. 295. — piscis in arena maris, Batrachus
porosissimus Cuv. Val.
Noüibö Not. do Braz. c. 86. Ibiyau Marcgr. 196. — avis nocturna in
Indorum auguriis magni habita, Caprimulgus (Nyctibius) grandis.
Nomen a voce, quam edit. (Aliis CoUangtt, Cariangu).
Oacaoam Not. do Braz. c. 85. — avis Macagua Azara, Fatco (Herpe-
totheres) cachinnans, serpentum inimicus.
Oacari vel Oaquari Not. do Braz. c. 144. vide Acori, piscis.
Oamcumby — avis vulgo Pica-flor, Trochilus.
Oam — inseclum lucens Vaga turne, Caca lux Lusit. Blater noclilucus.
— pothi: Tecuna. maruzy: Maxoruna.
Oaquico *— mammalia spinosa irium specierum: Cercolabes, Loncheres,
Didelphys?
Oatapapesi Not. do Braz. c. 142. — Goatd-papesi = Buccinum via-
torum. Concha maritima magna, qua Indi naviganles utebantur pro
buccina.
Oatapu, Uatapü et Oatapu-ocu — Concha. Mulli Indorum principes in
terra amazonica, uti e. g. Uapixanas et Qauixanas, concham re-
sectam pro ojwamento principali gestant.
Oato cupd (Amazon.) — piscis Pescada Lusit Sciaena squamosissima
Heckel. Oriundum videtur e lingua Galibi, ubi Oato piscis.
Ocarao (S. Paulo) — avis vide Carao.
Oera corruplum pro Gtrira, avis. Oera Indis Apiacas est (teste Natt)
Coracina ornata, pro Sacra et augure multis habita,
Oera-ponga corruprum pro Guira-punga.
Ohyjü — insectum Gryllus.
Orocuria (Amaz.) corr. ex verbis Guira et gitirbo, infra — avis Slrix.
sqpu: Pimenteira. chitoscrekd: Camacan. yarquen: Araucan.
(nuco species major.)
Ouacary , Uakary — (Alto Amaz.) — simia Pithecia Ouakary. (Oua-
cary, Cacajao v. Mono feo ad fluv. Orinoco) Brachyurus rubi-
cundus. Geof. S. Hil., Simia melanocephala Humb. vel B. Ouakary
Spix. — acary: Omagua. oakary: Cariay. akara: Manao. hü-
erry: Canamirim.
Oüaiacu (Baiacu: Aug. St. Hit.) Bras. auslr. — avis Haemalopus pal-
liatus.
Oyapufa, Oiqpussd, Oaiapussdy üiapuca, Wapussa (Alto Amaz.) —
59
Digitized by
Google
466 Tupi: Animalia cum synonymls. Pac — Par — •
simia Callithrix discolor Geof. S. HU. el aliae (lorquata), Callithrix
cuprea Spix. — toare: Tee u na. masocu: Maxoruna. suka suka:
Omagua. ghöloly: Uairacu. ghugughuiy: Maoao. otobaly: Ca-
riay. ghaina: Canamirim.
Paca Marcgr. ]. 224. Piso II. 101. Paqua Not do Braz. c 103. — Coe-
logenys Paca (brunea, rufa Fr. Cuv.) — paca: Omagua, Sabuja,
Cayriri. kra: Purecamecran, Apinage, ai: Mundrucu. yaba: Bare.
ghuriman: Uara-guacu. haa: Tecuna. ghdai Manao. täa: Cariay.
mapua: Maxoruna. pechiry: Canamirim. piriläma: Coroado.
schihmi: Jupua. agöitschö: Juri, zäme: Coretu. urängmu: Ju-
mana. ugönäme: Coeruna. go{ct)tvüackiu: Cauixana. kavy: Ca-
macan. IQmi: Miranha, Carapana. acorong: Bolocudo. thagcü:
Miranha Oira-acu. tägba: Uainuma.
Pacamo Marcgr. I. 148. Piso II. 54. — piscis marinus Enxaroco Lus.
Batrachus cryplocenlrus Cuv.
Pacu — piscis genus multarum specierum.
Pacu-guacu — pisc'm Prochilodus Agass. Myletes bracbypomus? Cuv.
Pacu-merim (Rio Tiete) i. e. minor.
Pacu-peba (Rio Tiete) i. e. latus.
Pacu-pinima (Amaz.) i. e. variegatus.
Pacu-piranga (Amaz.) i. e. ruber.
Pacu-ünga (Amaz.) i. e. albus.
Pacuariy Bacuaru, Chareu — piscis Pteropbyllum scalare Heck. (Rio
Negro, Alto Amaz.)
Panama Noi. do Braz. c. 90. Marcgr. 1. 250. Piso II. 317. — inseclum
Papilio. — cuischischih : Macuni.
Pßi-pai-guacu Marcgr. 255. c. ic — inseclum Pepsis rußcornis F. fem.
Panamby guaranice — Papilio.
Panapana Not. do Braz. c. 132. — piscis marinus similis Capao Lusit
Panapana-mucu Marcgr. 249 et icon 250. (rectius Panama-pucü i. e.
Papilio latus) inseclum Sphinx.
Papesi Noi. do Braz. c 142. — Mollusca univalvia uti Buccinum et
Bulimus.
Paragoa, Paragua Marcgr. I. 207. — avis Psittacus (niger, peclore
dorso collo rubro) el aliae species. — garrä: Masacara. paraute,
coniractum e paragoa-ete: Uuara-guacu. garahyhe: Camacan.
kongkoang, konjuang: Pimenieira. uaile, huaily: Acroamirim.
wauwatü: Canamirim. bräle: Geico. wroöh: Sabuja. rauoh: Cayriri.
yahuüma. Araucan. queu: Tecuna. kua-kuä: Bolocudo (Ps. men-
slruu8 el alii). paüa: Maxoruna. utvele: Omagua. uatschy: uai-
racu. hueu; Manao. ueu: Bare, Cariay.
Paragoä M — avis Psillacula.
Paraguay Parauäy Parauha, Paragoä-afu, Parauacu, Maraud (Allo
Amaz.). — Simia Cabeüudo Bras. Pitbecia hireula Sp.
Paragua-y i. e. minor (Alto Amaz.) — simia Pilhecia inusla Sp.
Parrakud (Amazon., Guyana) — avis Penelope Parrakua Temm.
Paranamboya i. e. serpens fluvialilis (Amaz.) — apud Campe vas: Pa-
rama-muy; Maxorunas: Schauan-tonu; Tecunas: Pitape; Passes:
Digitized by
Google
Tupi: Animalia cnm synonymis. Par — Pic — . 467
Friugh-aghenen; Culinos: Wutu-anku; Araicu: Punemera. Cana-
mirim: herotue. — alias atape: Tecuna. yschan tau-y: Maxoruna.
gyghutschena apünay: Cariay.
Paraouä (Alto Amaz.) simia Pithecia hirsuta Spix.
Paroacu simia. — . puü: Tecuna. — naüa: Maxoruna. paroaku: Omagua.
ybary: Uairacu.
Parati Marcgr. I. 181. Piso 11. 71. — piscis Tainha Lusit. Mugil liza
Cuv. Val.
Paraua-Boya — serpens colore variegato Psiltaci.
Perm — avis Columba monlana L. (Oropelia). — köucenn: Botocudo.
Parti Marcgr. 1. 144. Piso 11.55. — piscis marin us Pomacanlhus Paru Cuv.
Patury (an vox hybrida? pato lusilanice anser) in terra Amazon. Anas
viduata et brasiliensis, apud Uara-guacu, qui ad genlem Tupi per-
tinent, Urüma. uunäna: Omagua. putyry: Uairacu. uai: Manao.
ttrüma: Bare, Cariay. gatschibatalery : Canamirim.
Pauschi, Pauxi (Maynas, an lupice?) — avis Crax luberosa Spix.
Paoxi apud Chaymas etc. in costa Paria.
Payarari Not. do Braz. c. 82. Columba in terra nidificans (cayanensis
Bris».?)
Pekyra — piscis — ?
Peasoca, Piasoca, Peapoca — avis Parra Jacana L.
Pepeua, Jepeua — serpens, aliis Caninana.
Pequi (Amaz.) — avis Anas dominica.
Pequitm Not. do Braz. c. 137 — pisciculus marin us, cujus acervum Indi
intra folia assare solent.
Pere — hepar.
Perexixe et PerixoS (S. Paulo) — avis rallina.
Perigod Not. do Braz. c. 142. — moltuscum marinum edule urtivalve.
Periqxdla: Manao, Bare (an vox tupica? Cfr. Tut) Psiltacula, vulgo Pe-
riquito. — prele: Geico. heheng: Macuni. gigkiöh: Pimenteira.
tucao, tcau: Araucan. kläti: Acroamirim. eni\ Tecuna. tschuele-
büeta: Uairacu. piizu: Maxoruna. tuy: Omagua. Uchukuy: Cariay.
tschirito: Canamirim.
Pexaxorem Not. do Braz. c. 88. Pejajor£m (a verbog« respirare —
avicula cantans.
Petimbuaba Marcgr. 1. 148. Piso 11. 62. Petumbo — piscis marinus Fi*
stularia tabacaria Bloch.
Peyry (vix tupice) vulgo Peru — avis introducta Meleagris gallopavo.
Piaba Not do Braz. c. 144. Marcgr. 1. 170. Piso II. 66. — pisciculus
fluviatilis similis Pacht Lusit"
Piau et Piau-Hnga (Rio de S. Francisco) — piscis edulis, bipedalis.
Piabanha — piscis — ?
Piabucu Marcgr. 1. 170. Piso 11. 66. — piscis Piabuca argenlina Cuv.
Picacuroba Marcgr. 1. 205. — avis Columba (Chloroenas) rufina, Saröba
vel Casaroba Bras.
Pichorrore (Cuiaba) a Picw, columba et jdre, clamare, vocare. — avis
Tanagra (Sallator) Pichorre: Natter er.
Pidä — avis Columba in genere (guaranice Columba Picui Temm.)
Digitized by
Google
468 Tupi: Animalia cum synonymis. Pic*— Pira — .
Picapu i. e. Picui-apü Not. do Braz. c. 82. — Columba pltttnbea VieilL
(Chloroenas infuscala Burm.) — patean koery: Pimenteira. can-
decaung: Coroado. mutigitseh: Sabuja. mutuggizoh: Cayriri.
Picui-cabocolo i. e. Columba calva — Columba (Chamaepeüa) Talpacoti,
Pomba roüa Bras.
Pictd-pebä, Piquepeba Not. do Braz. c. 82. — Columba (Perislera)
cinerea Temm.?
Picui'pinima Marcgr. 1. 204. — Columba squamosa Temm.
Picui-xirique (Allo Amaz.) i.e. columba pipiens, Columbina strepitansSpix.
Picapara guaranice — avis Mergulhdo Bras.; in Bras. orient. Podoa
surinamensis , in Bras. austr. Podiceps dominicus: Natterer. In Bras.
amazonica: Guira megoäru
Piquitinga Marcgr. 1. 159. Piso II. 67. — piscis Aterina Brownei.
Pipo, Pypo, Pepo — pennae avium.
Pipora, Pypora — vestigia gradientium (hominum et ferarum).
Pira, rectius secundum Indorura elocuüonem Pyray in genere piscis. —
ipyrd: Omagua, Cocama, Oyambi. pirem: Came. pottoura, pyrd:
Caraja. nagoyegi: Mbaya. haiheo: Guanas. aney: Guaehi. noayi:
Abipon. et Mocobi. eya; Sandvicensium. himo: Moxo. eme: Ma-
rauha. aima: Palicur. ghüma: Culino. rime, simasi: Baniva.
schima: Canamirim. yme: Uairacu. opiokfo: Chkjuito. timaki:
Maypure. moaki: Cobeu. impock: Botocudo. oeka: Jaunavo.
oto, oato: Galibi. uoto: Tamanaco. tu: Tequtsisfeco. choia , ona:
Tecuna. ghupdty, kobati: Bare, kope: Jumana, Tariana. kouhoby:
Passe, jadobi: Oregones. pagi: Saliva. tepo: Cayapo. tebey
tibi: Cbavanle. lepethy: Acroamirim. tobiai: Cherenle. tebai:
Apinage, thäpe: Aponegicran. schapa, japa: Maxoruna, Paoos.
waii: Tucano. uai: Bare, vöo: Juri, kanü: Paravilhano. ganga,
ganang: Pimenteira. huang, huä: Cotoxö. schon: Yarura. hawmi
Camacan. herang: Coropö. pan: Masacarä* tnaam: MachaculL
mäm: Macuni. manake: Coroado. pium, piung: Geico, sm: Sa-
pibocona. paikisiky: Manao. tmtsih, muze, mutze: Cayriri. mic-
chi, mieten: Mexico, ytza: Mariale. tYfyVi, heitscha: Uaiouma.
rüegho: Cariay. chattiva, chaJhia: Kechua, Araucao. kioua: Ya-
gua. C(U, caih: Maya. cüät: Guabe in Mexico, suma: Nutka.
megenu: Gualo. moto: Macusi. nikari: Cauixana.
Pira aca i. e. piscis cornutus Marcgr. 154. Pekce porco Lusit. Mona-
canlhus Piraaca Cuv.
Pira-acangata i. e. piscis duro capite, (acanga antam).
Pira-andira^ Pyrandira i. e. piscis vesperlüio, ob rostrum ilh vesperti-
lionis simile.
Piranha (Piraya Marcgr. I. 164. Piso 11.69.) conlraclum e Pira $oinha
i. e. piscis dens, Tezoura vulgo, ob formidabilem dentium appara-
lum et voracitatem — Pygocentrus Richard i Kner, Serrasalmo, Mytetos.
aponne: Apinage, humah: Canamirim. uhina: Maaao. pmuny:
Bare, makü: Maxoruna. ypirai: Omagua.
Pira-antan i. c. piscis durus, Callichlbys?
Pira-apapa (Alto Amaz., Rio Branco).
Digitized by
Google
T*pi: AfimMi* wn synofiyniia» pir?i— , 468
Pira-apixamo vel Piru-oetepi (Amaz.) — tarba piacium, embaday
cardume de peixe Lusit.
Pira-apoam i. e. piscis instila — Balaena. — attamemini, ffuauHtiö:
Mexic. ejetüpe, maac: Natka. toxora: Sandvic.
Pira-apoam (veiopu) repoiy {tepoty) i.e. stercua piscis insulae, Ambra
grisea.
Pir-arara (Amaz.) Phraotoeephalus hemiliopterus Agass. (Silurus Pira«
rara Naii.) — ananüa: Omagua. Ihoma: Araicu. önane: Tecuna.
toru: Maxoruna. yuma: Cariay.
Pkräraravari — piscis Sardmha Losit. (Amaz.) Chalceua nemaWfus
Koer.
Pira-bebe Marcgr. 1. 162. Piso II. 61. — Peixe volador Lusit. Trigla vo-
lilans, Exocoelus volitans. Boheri apud Ind. ins. Trinilalia : Rob.
Dudley Arcano del mare.
Pira-campeva (Rio Tiele) — ?
Pira-caryptva (Rio Tiele) — ? (Pira cmnka jüba i, e, dentibus flavis).
Serrasalmo?
Piro cära (Marabilanas, Rio Negro) — piscis Monocirrhas polyacanthus
Heckel.
Ptra-caramuru (Borba, Amazon.) — Lepidosiren paradoxa: Mattereh
Pira-catü in genere piacis edulis.
Pira-catimbda — ? Nomen ab Aethiopibus introductnm? Fisiularia ta-
bacaria.
Pira-catinga (Rio Branco) — Pimelodus Pati Cuv. Val.
Pira-cicica (S. Paulo) altis Pira mucica, Pira-picyca i. e. piscis ha-
nando idoneus? (Pieyca =a capere).
Pira-coaba (asiutus) Marcgr. I. 176. Piso II. 60. — piscis marinas Po-
lynemus americanus Cuv. Val.
Pira-coapiara (Rio Tiete) i. e. piscis in profundis foveis (vulgo Gu*
piara) habitans — ?
Piracuca Nol. do Braz. c. 133. — piscis marinus Garmtpa Lusit.
Pira-curucaba — piscium branchia (guelras: lusit.) (Piracuroba Piso II.
86. perperam).
Ptra-enambity Phinambu (Alto Amaz.) — Pimelodus Pirinambü.
Pira-gueira Nol. do Braz. c. 130. — piscis Corcovado Lusit.
Pira-gepeauä v. fapeuä (Rio Branco, Allo Amaz.) — Piscis magnus in
aqua lignum piclum referens. Platysloma planiceps Agass.
Pvra-gejü (Rio Branco, Alto Amaz.) — piscis se abscondens.
Pira-hiba, pirchiba, Piraiba diclus de pelle Lusit. (Amaz.) Bagrus reii-
culatos Kner. — gamakuta: Cariay.
Pira-jagdara (Amaz.) i. e. piscis canis, Delphinus, BotO Lusit., alias
Tucuchi. — hamäna coaty i. e. aquae canis: Bare\ Pira tära:
Omagua. abty: Uairacu. omäsa. Tecuna. ghüska: Maxoruna.
Pira-jereba (S. Paulo).
Pira-juru-memböca i. e. ore molli, perperam Menebeca Marcgr. 1. 148.
Piramaya (Amaz.) — Muraenae sp.?
Pira-meUtra Maregr. I. 156. 181. Piso IL 60. piscis Salmoneta Lus.
Mullus maculatus Bloch.
Digitized by
Google
dTO Tupi: Animalia cum synonymis. Pira — Pia — .
Pira-mtma — Coryphaena, vnlgo Dourado, baia: Masacara.
Pira-nema Marcgr. I. 145. — piscis marin us.
Pira~opü, vel parana-ocu-pora i. e. piscis magni fluvii magnus habi-
lalor — Balaena.
Ptra+pien Not. do Braz. c. 126. — piscis marin us Espadarte Lusil. Xi-
phias gladius. apud Chaymas: taru.
Pira-piranga Marcgr. I. 152. Piso II. 52. i. e. piscis ruber; I. c. pcr-
peram pixanga scribilur, Feixe Gatta Lusit. Serranus pixanga (pi-
ranga) Cuv.
Pira-pitinga, Pira-tinga — species Characini. Audil apud Tecunas:
Poet), apud Culinos et Campevas: Paco, Pacü, apud Tecunas et
Passes: Ghalepa, apud Canamirim: Kapupiry , apud Araicus:
Tschiberu. (Iperu tupice est Squatus).
Pira-potanga — pisciculus, qui pro esca hämo appenditur.
Pira-pucu i. e. piscis latus vel longus, alias Curumata.
Piraque Marcgr. I. 151. Piso IL 301. rectius Puraque — piscis Peixe
Viola Bras. (cfr. Poraquf) Rhinobalus undulatus Olfers.
Pira-ropia (sQpia) — ova, genitura piscium.
Pvra-rucu v. Pira-urucü, Pirurucu (Amaz.) — piscis maximus Sudis
Gigas Cuv. Pugiens pullos intra brachioslegia abscondit. Ejus palalo
dentoso pro lima utuntur, praesertim ad raspandum panem guarana.
— mahöcoha: Mura. — uarapdinu: Bare, meyauy: Manao. we-
kuly: Cariay.
Pvra-queira Not. do Braz. c 137. — Peixe Reg Lusit
Pira-qmba rectius Pira-heyba i. e. pediculus, Marcgr. I. 180. Peixe
piolho Lusit. Echeneis Remora, quae aliis piscibus sugens adhaeret
Pira-quiroa Not do Braz. c. 136. vel kyroa i. e. pinguis. Piscis mari-
nus spinosissimus.
Pira-reiya vel ceiya = lurba piscium.
Pirasa, Piraca Not. do Braz. 135. — piscis carne salubri.
Pira-ti v. Parati Marcgr. I. 181. Piso II. 71. — piscis Tainha Lush.
in Alto Amaz. Mugil Curema Cuv. Val.
Pira-Hapia Marcgr. 1. 157. — Bodianus Apoa Bloch?
Pira-uaca idem quod Pira gepeaud Ptatystoma planiceps Ag.
Pira-umbu Marcgr. I. 167. Piso II. 70. piscis Chayquarona LusiL
Pira-una i. e. piscis obscurus, vulgo Mero.
Pirera — cutis, squama, tesla, praesertim oslrearum, quarum turouli
prope Oceanum frequenter efossi (in provinciis borealibus).
Piru-Piru (an guaranice?) avis maritima Haematopus palliatus Temm.
Pitangua-guacu Marcgr. 1. 215. — avis Lanius (Scaphorbynchus) Pi-
tangua L. Nomen derivalur a pita et angaü vel angay i. e. a fhi-
statim murmurando, ob cantum abruplum gnei-gnei. — tejäktxd'.
Botocudo.
Piiaodo Not. do Braz. avis c 84. Pitangud, Bemievi vel Bentovi Bras.
Lanius (Saurophagus) sulphuratus.
Piüm a verbo pim pungere, musca Similium, interdiu infeslans. Not. do
Braz« c. 93. — makalepuku: Bare, tonu: Tecuna, siua: Maxo-
runa. mahliby: Omagua. ataba: Manao.
Digitized by
Google
Tupi: Aniraalia cum synonymis. Piu — Qxi'i — u 471
Piuri (Maynas, unde Piuru^ Peru, quod lusitanice ss Meleagris Gallo-
pavo) Crax globulosa Spix.
Pixäna (Amaz.) — Felis domestica, Gato da casa. (an receptum e lu-
sitanico bichano?) — guhuma: Camacan. nacrentozo: Acroamirim.
kuöhong: Camacan. piccong: Pimenteira. zockrohni: Acroamirim.
copaunga-aro: Geico. cimicle: Nulka. püschiäna: Cariay. sep-
ping: Goroado. cumangnang: Macuni.
Pixuna i. e. nigra, species Apis. Piso II. 112.
Po — digitus.
Poam — digilns pollex.
Po-apem — unguis.
Pocomö (Rio de S. Francisco) — piscis Silurida, Hyposlomus?
PQJtyi Not. do Braz. c. 128. — piscis marin us Tuninha Lusil. Scomber.
Poraque perperam, item ac Piraque^ reclius Puraque Uli habet Marcgr,
L 151. a verbo puruc concutere, quatere — piscis Tremetga Lus.
(Amaz.) Gyinnolus eleclricus. In dialeclo auslrali poraque = sallare.
In ora maritima: Raya, Peixe Viola.
Poruam — umbilicus.
Potety — »vis Marreca Lusil. Anas, viduata, brasiliensis ; verbo: asta*
corum roslrum. — schupupdrang: Coroado. sauesita: Tecuna. noa:
„ Maxoruna. pipi: Pimenteira. macku: Acroamirim.
Potety guapu — avis Pato grande vulgo (Marcgr. 1. 213.) Anas (Cai-
rina) moschala.
Potia — pectus. >* ,
Potim — Not do Braz. 143. Poty, Pott, Marcgr. I. 187. Piso IL 78. —
Lusil CamardOy Palaemon el alia.
Poti-atinga Marcgr. 1. 188.
Poti-guapu Marcgr. I. 188.
Potipema Marcgr. I. 187»
Pott quiquiya Marcgr. I. 185.
Poti-quiquyixe Marcgr. 1. 186. Squilla, rectius Pott kyce kyce i. e. Cancer culter.
Preay Preia, Preha, Preya, Aperea, Pria — Cavia Aperea L. vulgo
Preya. — amixöu-ty: Apinage.
Pucapu idem quod Picui-apü — avis Golumba (Gbloroenas) rufina.
Punaru Marcgr. 11. 165. — piscis Blennius brasiliensis LicblsL
Poraque, reclius quam Piraque, Poraque, ubi vide.
Puxicaraim (S. Paulo) — avis Pilylus coerulescens Gabanis (Nallerer).
Pya — hepar, cor. Quoque pere = hepar el lien.
Pya-bubui (hepar fluctuans) — pulmo.
Pyapegoara v. Pyagodra — vesica fellea.
Pyra v. Pira el composila.
Quaia idem quod Coatä — simia Paniscus.
Quatx idem quod Coati — Nasua.
Querejuä Not. do Braz. c. 88. — avis canora, Euphone?
Queri-Queri, Quero-quero (Bras. quoque Quer-quer) vulgo Qaivolta
puta — avis Vanellus cayennensis.
Querisö Not do Braz. c. 144. — piscis aquae dulcis „savdha" similis«
Quyuba-tui Marcgr. L 207. — avis Psillacus (Conurus) luleus.
Digitized by
Google
472 Tupi: Arwmalia cum synonymis. Qui— Sah— .
Qmsi (Cuici) Marcgr. 254. c. \c. Coleopter. Trachydares succinctus
Fabr. mas.
Quisi (Cuici) -mirim Marcgr. I. 254. c. ic. — inseclum Elater, €halcote-
pidiue cristalus Dj. Cucuyo in ins. caraibicis et apud Chaymas et
Cumanagotes, hispanice Luzerna vel Guzano de necke.
Repoty (tepoty) * cowm — sterooris anlrum, anus.
Repoty- (tepoty aut guaranice bipoyi-) turama i. e. stercus vertens vel
volvens, inseclum Bezerro lusit. Copris.
Rery osirea. Pro radice habentur aul verbum ryry lremere aut rem olla.
Rery-apiya Marcgr. 188. Lepas.
Rery-e(e\.e.vet&, optima, Ostrados Mangues Marcgr. 188. — Ostrea edulis.
Rery-pijd i. e. pifaje ex aqua obscura, profunda, lusitanice Ostra de
pedra vel do fimdo d'agoa Marcgr. 188. Ostrea edulis.
Rotdn (S. Paulo, an tupica vox corrupta?) — avis — ?
Saba in genere est pluma mollis, qualis multarum avium pullos vestit.
Säbele, Cabde, Zabele — avis Crypturtrs noctivagus.
Sabid, Sabiah, Saviä, Sapid, fabiä — avis Turdus in genere et ge-
nera affinia.
Sabiä'ffuafü Marcgr. Lib. Princ. II. 162. f. 1. — Turdus (Donacobius)
atricapillus L. (Mimus brasilienais Neuw.) Japdcani Marcgr. 212.
Sdbid-jüba i. e. flava — Turdus ferrugineus Neuw.
Sabid-piranga i. e. rubra (Not. do Braz. c. 85. menda pitanga) — Tur-
dus rufivenlris Lichlsl. (Chochi Vieill.)
Sabiä-piry, Sabia-peris (Maranhäo), Sabia da praya lusit. Turdus (Mi-
mus) lividus. Peri in Bras. boreaii camp um uliginosum significat.
Sabid-poca — Turdus albivenlrisSpix. (Mimus salurninusjfeuw. ex Natterer).
Sabiä-sica (Rio, S. Paulo: Nalterer.) — Psillacus cyanogaster Neuw.
Sabid-tinga Not. do Braz. c 85. — avis — ?
Sabid-una vel pixuna i. e. obscura — Turdus carbonarius III.
Sabxya, Sabüia Gavia Sobaya, vulgo Rate que se come, Gavia Aperea
mansuefaota. — curarec, caparaquari: Chaymas, Cumanagotes.
Sacurauna Not. do Braz. c. 142. — Molluscum marinum.
Sacusaroba vel Socasuroba (S. Paulo) — avis Cotamba rufina.
Sagöa {S. Paulo) — piscis — ?
Sagui, Sagum Not. do Braz. c. 104. Saguim, Sanguhy, Säohy, Sauky,
faguy, major et minor Marcgr. 1. 226. Pongi Congensibus ex
Marcgr. — Simiae minores, praesertim genus Hapale, Chrysothrix
entomophaga. — grockoing pocrüsu: Acroamitim. meri: Pimenleka.
miringuarang: Goroado. ohininang: Macuni.
Sagui juru tinga, lusiianice JMacaquinhö de cara branca — Hapale
leucocephala.
Saguumerim — Hapale penieillata, aurita. — gmck gmck: Botocudo.
Saguin~ocu — aliis Sagui-piranga i. e. rubra — Hapale (Midas, Jac-
chus) Rosalia.
Sagmn v. Sahoin pixuna simia Callilhrix. — ghuscky: Uara-guacu.
Saguin una i. e. nigra — Hapale chrysomelanos Neuw. — pakakang: Boloc
Sahu, Sa4, Sau — simia Callilhrix personata III., cinerascens, nigrifrons Spix.
(In terra amazonica disünguunt: Saö-guacu, Saö-tnerirny Saö-Hnga).
Digitized by
Google
Tupi: Annnalia eum synonymis. 8ai — Sar — . 473
Sai, Saht/, fahy — stima Macaco prae aliis dielt», Cebaa fatuellus,
robiMlus, gracilb.
Sai-taiä vel Sai-tauä i. e. flavus (Bras. orienl. versus Boreamj — simia
Cebus flavus Geoffr.
Saiy Sahy-acu (Bras. orienl.) — avis Tanagra Sayaca L.
Saiy fai — in Brasilia centrali dicuntur diversae aviculae coeruleae el
fuscae.
Sai-coereba, Sai-cureba — avis Cerlbia cyanea, Spiza.
Sqjüba (menda Sajubu) Nol. do Braz. c. 87. pro Saijuba i. e. spien-
dens. — avis Trochilus?
Samba, Tainha — dens.
Smra (Bras. central.) — avis Tanagra Saira Spix. (Piranga coccinea
Gray).
Saira vel Saira-Sapucaia (Rio de Janeiro, S. Paulo) avis Tanagra
(Callisle) brasiliensis, melanola — Qamba de Chave Bras.: Nall.
Sanamby, Senetnby, Cenemby — lacerta, vulgo Camaiedo, Anolis. Cfr.
Senembui.
Sangujd (sabtya) — Murini varii, Mus, Loncheres myosurus elc.
Sanharo, Sanharon v. permulalione Saranhö — apis species, impetuosa,
a sanhe, impetus, alias Tatayra.
Sanhasu, Sahhasö, Sangasö — avis Verdelhdo Bras., Tanagra Sayaca
Neuw. (T. Swainsoni Gray).
Sanhasu acu — avis Saltalor similis Orbigny.
Sapicarete Not. do Braz. c. 145. (an rectius scriptum? Tapicarete) —
cancer fluvialilis.
Sapucäia — avis Gallus, Gallina.
Sapucäia apegaua: gallus mas. — ataualy (gallina) et atauafy yapi-
sdla (gallus): Omagua. hehehe: Pimenteira. sica: Acroamirim.
rhyigkyn, schyigkyn: Masacara. schakika: Camacan. sapiamho:
Geico. takara punu (gallus). takara (gallina): Maxoruna. aua,
acha hual: Araucan. choach: Maya. ota (gallina), yatü (gallus ) :
Tecuna. ciuatotoHn: Mexic. tauikara (gallina), tauikara apu-
rdua (i. e. apegaba gallus): Cariay. schechü: Canamirim. ma-
mate: Nulka. moa: Sandvic. ateuary (gallina) atoleda (gallus):
Uairacu. Untätig (gallina), guena (gallus): Coroado. hähähä:
Pimenteira. sicka: Acroamirim.
Sapucäia copia odne — gallina in ovalione.
Sapucaia-mrim — pullus gallinae.
Sapucaia-polyra i. e. flos galli, crista.
Sapyä, Capya — testiculus.
Sarabiana (Rio Negro, Alto Amaz.) — piscis Ctchla temensis Humb.
Saracoma Not. do Braz. c. 91. — species Vespae.
Saracura (Bras. orienl. el Omagua) Not. do Braz. c. 89. (Taracura
menda) — GHllinnla(Aramides) plumbea Vieill., Saracura Spix. — ghu-
sära: Bare/ ghosa: Tecuna. tschasghun: Maxoruna. ghutze: Uai-
racu. gutehra et ghulehre: Manao, Cariay. gho&y: Canamirim.
takifa: Coroado. karakton: Bolocudo.
Saractira-ocu — Gallinula (Aramides) Gigas.
60
Digitized by
Google
£14 Tupi: Annnalia cum synonym». Sar«— Sir— .
Saranhö vel Tatahyra (ignis-mel) — Speeres Apis.
Sarara Not. do Braz. c. 90. — insectum, Sphinx el aliae quae Hicernas
pelunt (Maripoza Lusii.)
Sariama Marcgr. I. 203. Cariama Piso IL 81. Siriema, Ctriema. —
avis Dicholopbus erislalus III.
Sarigue, Sarohe, Saroe — Didelphys (meeda typogr. Semgoi Not. do
Braz. 98). — Sarigueya Marcgr. 1. 222. Didelpbys poecilolts Wagn.
(albivenlris Lund. ßurm.)
Saröba — avis Cohmiba (Chlorocoas) rufina Temin. Attas Cafaroba et
Sucasaroba (Minas), Sacaroba (S. Paolo).
Sasy% Sacy == Ganambuch — avis Coracina ornala el aliae. Avis ap*d
Iodianos Goyalacaa aacra habila, quippe quae morluorem homratim
aoimas in se recipiat.
Sauba^ lsaüba, Vssauba — spec. Formieae Lusiianis Formiga de rossa
dicta.
Saupi (Rio Tiete) — piscis — ?
Saut/ vide Saguin.
Savid Nol. do Braz. c 105. — in genere pro Cavia sumendum, sed
aucior refert animal Cuniculo (Lapara) simale esse cauda instrucluro.
Savia-coqua el Savia-tinga ibidem, pilo rufo el albo forsan pro varieta-
üb us Caviae domcslicae habendae.
Sayacu Marcgr.**. 193, Sauy-acu — avis Tanagra Sayaca*
Saycupeocay Nol. do* Braz. e. 85. — avicula caoora.
Schakirana — insectum Cicada, Scarabaeus.
Schakiranam-boya — Fulgora.
Schiraraca vide Jararaca, Jiraraca, Geranie*.
Schororong, Jororom — avis Cryplurus variegalus. (Jure clamare).
Senembi Marcgr. I. 237. Cenembi — amphibium Iguana luberculala Laur.
J. sapidissima Merr. (Hypsilophus Iguana); apudChaymas Ayamaca.
Senembui Not. do Braz. 114. Senemby — Lusii. Camaledo, Papavento.
Anolis gracifis, viridis; Porphyrus marmoralus Merr., Agama pieta,
eatenaU Neuw. — hoöckghueh, hakuch: Masacara. crocorahn:
Acroamirun. meang pipang: Pimenteira. peijo: Geico. gähsu:
Miranba Carapana. mahtickü: Mir. Oira acu. tauorec: Mundrucu.
t$chah<nj&: Juri, ahwii, muzgy: Uainuma. sanema: Tecuna. schuny:
Maxoruna. senömu: Omagua. quama: Uaüracu. yuäna: Manao.
gharau: Canamirim.
Sernambi Not. do Braz. c. 141. — molluscum Ameixoa Lusit
Sernambi-sapy — oslrea usta.
Seri, Seriz, Siri Nol. do Braz. c. 139. cancer fluvialilis — Astacus?
Seriema, Siriema — avis Dicholophus erislalus. — paranö: Pimenieira.
uäclückiüde: Acroamiritn.
ßevi, Sivi, Savi (Braz. central. ) — avis Iclinia plumbea Gray: Nallerer.
— gui-qui-mock: Boloc. v
Sicui-peba et Sicuipe-merim (S. Paulo medilerr.) — avis — ?
Sv'd Not. do Braz. c. 87. — avis — ?
Siri (Seri-) apoa Marcgr. I. 183. — cancer marin us.
Siriobi Marcgr. 184. — cancer.
Digitized by
Google
Tupi; Animalia cum syaonymte. Sob— Su»— . 475
Sobatim — oidus.
Sobaya esl eauda animalis el animal caudalum.
Soco Marcgr.. I. 199. Coco — avis Ardea brasiliensis. Apud Passea audil:
Ounu, apud Tecunas Pota.
Socoboi — avis Ardea scapularis III.
Socoi, focoi Marcgr. 209. Nol. do Braz. c.84 (monda: Socori) — avis
Ardea Cocoi L. (Ardea Maguari Spix.) — hok hok: Botocudo.
Socori Not. do Braz, c. 132., alias Sucuri — piscis Squatas Mustetus,
Cassäo Lusil. N
Socoroca Not. do Braz. c. 133. — piscis Chicharro Lusit.
Soci, Sosy, Qocy, guaraoice Cochi — avis Cuccuius (Diploplerus) gf-
lerilus Itlig. (Coccyzus naevius Vieill.)
Soöy Zoo, Coö — in genere animal, earo ferina.
Qoo-Ofü — animal ferinum, fera.
Sopiä — ovum — packii Coroado.
Soqua Not. do Braz. c. 116. — Papilionum eruca.
Soqua-ma — Eruca sphingum.
Soroby, Soruvy, Sarttvy, Sorubim, forovy — pisces in variis regioni-
bus diversi, e genere Platystomatis. Nomen a soryb , alacer, celer.
— crtiiro: Masacara. ungau anga: Pimenteira. gholy: Bare, su-
ruy: Tecuna. sohlt/: Omagua. lug: üairacu. ghulury: Manao.
gont$chy:Cm*Y- scriete: Canamirim. ungquauquung-gaung .Puneniena..
Soroby-mena (ex Nallerer, Amazon.) — Plalysloma Slurio Kner.
Soucuriuh, Socuriü, Sucuriü, Cucurejü, Sucuriü, Sucurjiü Not. do Braz.
c. 110. Sncuriuba, Serpens magnus aquaticus, Boa Scytale L.,
aquatiea Neuw.
Suasü, reclius Suu&u, Susü — Cervus, a verbo suü> mordere, suüsuü(re-
petito inordere) rodere. Guaranice scribilur: Guazu el tupice plerum-
que Quacu. — tschaungäh: Juri, cabähtjeri: üainuma. ikama:
Jupua. cauya: Jumana. göghü: Coeruna. jama: Coretu. üesuasu:
Omagua. ghauü: Tecuna. harinkorah: Camacan. giahrö: Cauixana.
schachü: Maxoruna. ueiiy: üairacu. malahaihu: Bare, maiyuhy:
Manao. matscMu: Cariay. schuter y: Canamirim. ghabua: Uara-
guacu. pauhneh: Acroamirim. uau: Geico. buk an: Cayrirt. ihbä:
Miranha Oira acu. tabsebn: Mundrucu. göhsü: Miranha Carapana.
gotzo, gozhu: Masacara, harincoärah: Camacan. makthaühu:
Bare, gontziungnanü: Pimenteira. posatschä: Acroamirim. ma-
catl: Mexic. moech: Nutka. bocling: Botocudo.
Sudsu-anhanga Cervus diabolus, i. e. spectrum, cujus cornua eminere
ineipiunt Caro febricitanübus et syphiliticis perquam noxia dicilur.
Suasu-bira, Suasüvira, Suasu Catinga(Caa'iinga), Veado catingueiro
Bras. — Cervus simplicicornis III. — bocling nioum: Boloc. oangu:
Geieo. seboroburing : Coroado". manoing: Macuni. gontzhmg:
Pimenteira. pöü: Acroamirim.
Suosihcariacu (Amaz.) Cervi species, an simplicicornis? (Alex. R. Fer-
reira decompoe esta palavra da seguinte manetra: Caa folha, ri
muyta, acuy que so divulga enlre alguma cousa. A. Gonsalves Dias,
Diccionario da lingua Tupy p. 157.)
Digitized by
Google
476 Tupi: Animalia cum synonymis. Sua— Sur — .
Suasu-ete, Suasu-rete, Susurete Marcgr. 235. fuguasu-ete Piso II. 98.
Veado mateiro Bras. — Cervus rufus III. — hinhaxu: Apinage,
Purecamecran. boclingmack: Botoc
Suasu-me — Capra. (Apud Marcgr. 235. Cucuacu-ete, sed male inlellecto
nomine). — ponockötschietabu , pontesecapu: Acroamirim. unuute
(Spix), oaungugulae (Mm.) : Geico. manmmnagctel: Macuni. gang:
Pimenteira.
Suasu-me-apiaba — Caper. — Oucuacu-apara Marcgr. ibid. Haec duo
vocabula recentioris sunt originis, nam caprae Iridis ignotae erant.
Suasu-apära, Cuguacu-apara Marcgr. 235. Suasupdra Not. do Braz.
c. 97. Veado campeiro Bras. — Cervus campest riß Fr. Cuv. Nomen
ab aca-apara cornu lorlum. ramosum.
Suasuarana, Susuarana, Sucuarana, Suasuerana Not do Braz. e. 96.
Suguapuarana Marcgr. 235. i. e. Cervus spurtus* ob colorem rufum
— Felis concolor, in Peruvia Puma. — Suasu yaudra: Omagua.
uariu : üairacu. jaküora , jacque koara : Camacan. ghiabUchy: Bare,
cuparack mmpruck: Botoc. gamamatzzü: Pimenteira. cussä: Acroa-
mirim. cohy chacbo, ai (vulgo Leon, Leopardo): Maya. pagi:
Araucan.
Suasii-pita, Susua-püa, guaranice Guazupita — Cervus rufus III.
Suasu-pucu — Cervus paludosus Desm. Veado GaJheiro Bras.
Suasu-Hnga, Susuaiinga, guaranice Guazuti, Guazuy — Cervus cam-
pestris, Veado campeiro, branco, de bariga branca Bras.
Sucureju, Svcunyü, Sucuritth — serpens aqualicus Boa Scy-
lale. — mübng: Pimenteira. guaräpy: Bare, yry: Tecuna, pu-
schanoa: Maxoruna. suculyü: Omagua. ylaken: üairacu. huyebe
Manao. ghumala: Cariay. nuzuzai: Canamirim. catüang-ckteH:
Macuni. rmong: Pimenteira. uaingniaiku: Acroamirim. ketomemop:
Botoc.
Sttindd guaranice — avis Slrix dominicensis L.
Suindara (S. Paulo. Natterer) — avis Caprimulgus megalurus Natt.
Suiri Not. do Braz. c. 88. — avis e genere Muscicapae vel Lanii.
Suiriri, Sibiriri, alias Suiriri-guacu — avis Muscicapa furcata Spix.
(Tyrannus melancholicus Vieill.) Muscicapa Suiriri Vieill.
Sitraju Not. do Braz. c. 118. — Seorpio, verbo: spinam contorquens, a
Sururu et /u, spina.
Surubi vide Sorubim.
Surucud — avis (Bras. austr.) Trogon Surucua Vieill.; (Bras. orienL)
Trogon viridis L. ; (Alto Amaz. ) Calurus pavoninus Swains. Signi-
ficat sub vertendo micans vel coruscans, a sururu et cuä.
Surucui Marcgr. 1. 21t. — avis (Bras. Orient.) Trogon (Qurucui Neuw.)
collaris Vieill.
Surucucü Not. do Braz. c. 113. Marcgr. I. 241. Piso II. 275. alias Su-
curucu — serpens venenosus Lachesis mutus Daud. (Bothrops Su-
rucucü Spix.) Nomen significat: vertens horsum vorsum, a sururu
et coco vel cocotyg. — tayapeo: Bare, tihian: Camacan. nauöe:
Tecuna. sulogueu: Omagua. ghudra: Manao. ymüakei üairacu.
alutycanaly: Cariay. mutuschy: Canamirim.
Digitized by
Google
Tupi: Aoimalia cum synonyoiis. Sur — Tai» 4T7
Surucucu-i (Bahia) — serpens Coluber saurocephalus NeUw. Dipsas
cenchoa Neuw.
Surucucu-tinga Piso 11. 276. — serpens.
Surucura (S. Paulo) — avis vide Saracüra.
Sururü — vulgo Mcxühäo, Concha (in lilore posl refluxum maris con-
spicua). Sururü dicitur quoque de mari relrocedente.
Surury corruplum pro Yryri — Oslrea.
Susu vide supra Suasu etc. Cervus.
Susuarana v. supra Suasuarana.
Tabuiaya Not. do Braz. c. 78. Taboayaya, Taboyaya, Ntaboaya (S.
Paulo) — avis Ciconia Maguari Temm.
Tachuri guaranice vel .Ntachuri vel Tqjuri, a voce Tackt formica et
xuü mordere — aves Muscicapae, Sylviae. (Euscarlhmus).
Taconha — membrum virile. Taconhä-oba folium quo membrum involvunt.
Tacuara, Taguara, Taquära vel Tacoara (Rio de Janeiro) — avis
Oaüo do* Mato Bras. Prionites ruficapillus lllig. (Natterer).
Tacvjanda Nol. do Braz. c. 90. alias Tacura-jandü i. e.: aranea-locutta
— insecium Sandes Lusii.
Tacueru, Taquerü (Allo Amaz., Rio Branco) — piscis — ?
Tacura, Tucura Nol. do Braz. c. 90. — insecium Gafanhota Lusit. Lo-
cusla (Pae Tucura Indis dicitur Monachus cucullalus).
Tacyba vide Tasiba.
Tagatö Not. do Braz. c. 85. — avis rapax. Falco — ?
Taibopü (S. Paulo) — piscis — ?
Tairera — sperma.
Taicki, Taixi, Tachi, Tasi (Amaz.) — species Formicae rubra parva,
iclu dolente. Apud Chaymas et Cumanagoles Puene vel Enec.
Taitetu: Omagua, alias Caitetü — Dicolyles torquatus (Tajasuetü Nol.
do Braz. c. 100.?) — Jct&a hatan, kuhatan: Camacan. apyatschy:
Bar6. croctuacuteloe: Purecamecran. (Vocabulum crazo, caro, a
Purecamecran de sue, a Masacara de bove usurpatur). hauü: Tc-
cuna. kuhatan: Camacan. unkin: Maxoruna. merity: Canamirim.
abüy: üairacu. abiatschyi Manao et Bare, aputery: Cariay. 80-
rücong: Coroado.
Tajasica Marcgr. 1. 144. Piso II. 68. — piscis Gobius brasiliensis Bloch.
Tßjacü Not. do Braz. c. 100 el Tayasü: Omagua, Porco montez. Dico-
lyles labiatus. — gouhobo: Acroamirim. Inga, küa-hyä: Camacan.
khüghah, kigha: Masacara. tatMe: Mundrucu. tupitono: Uara guacu.
huü: Tecuna. yaüa: Maxoruna. haya: Manao. ayza: Cariay.
alüa: üairacu. schörang: Coroado. zdese: Corelü. schäsche:
Jupua. abuta: Jumana. isäri: Coeruna.
Tajasu v. Tayacu aya — Sus domeslicus, Porco manso. — Sörang:
Coroado. Coyametl: Mexic Pua: Sandvia tschgiütehü: Macuni.
paiyong: Pimenteira. kuöle: Acroamirim. corore: Apinage.
Tqfasthcaaigoara i.e. porcus silveslris Marcgr. I. 229. — Dicotyles tor-
quatus (Pecari). Porco do mato menor Bras.
Tajasu, Tayapu-tiraqua Not. do Braz. c. 100 vel Tiririca — Dicolyles
labiatus (albirostris III.).
Digitized by
Google
478 Tupi: Animalia cum synonymis. Taj — Tap— .
Tqjasu-, Tapapu-uira (guira) i. e. avis Dicotylis (Rio Branco) — avfe
Cozzygus: Natlerer.
Tamanduä Not. do Braz. c. 98. — Myrmecophaga» Significal: Formicarom
caplator: vox composita e tauri (formiea) et monde (eaplare) vel
mondd (für). Apud Chaymas et Cumanagotes: Guariz. — ghalidlae:
Bare.
Tamanduä-guacu Marcgr. I. 225. Piso II. 230. — ' Myrmecophaga jabaU,
Tamandud Cavaüo ve\Bandeira Bras. — schämt: Maxoruna. zatü:
Tecuna. tamänua: Omagua. eyuly. Uairacu. atuküna: Manao.
pathoihi Macuni. phäh, pe: Masacara.
Tamanduä'i Marcgr. I. 225. Tamandua-miri Piso IL 321. — Myrmeco-
phaga telradactyla. Tamandud vel T. cöUefe Bras. In regionibus
amazonicis eodem nomine venil Myrmecopbaga didactyla. — ghüy:
Cariay.
Tamaquare (Amaz.) lacerla, a feminis lndianis pro philtro habila. In de
amavio Bras.
Tamara (S. Paulo) — piscis — ?
Tamatiä (Tamutiä) — Brasilia orient. Marcgr. I. 206. Piso IL 96. avis
Caneroma Cochlea ria {uvatscho : Guana) : alias avis Capilo oiacalatus
Vieill.; Bras. amazon. Capito Tamatiä. Tamatiä quoque significal
membrum femininum.
Tamaupica Not. do Braz. c. 143. — Spongia.
Tambaque, Tambaqui (Amaz.) — piscis? — tamakesche: Tecuna. /a-
makuschy: Omagua. matiriz: Muras. sehapanoa: Maxoruna. gha-
valy. Uairacu. hamachiry: Canamirim.
Tambeiva Marcgr. I. 253. c. ic. — insedtum tesludinem referens, Cassida.
Tamiud (Amaz.) — antmalculom mihi ignotam, de quo traditur arborem
in qua defigatur pessum dari.
Tambuiaia (Amaz.) — avis Ciconia Myctaiia. Gfr. Tabuiaya.
Tamoatä, Tamuatd Not. do Braz. c. 144. Marcgr. L 15t. Piso IL 71.—
piscis fluviatilis Peixe (do maio), Soidado Bras. Catapbractus Cal-
liehlhys.
Tamuruparä (Amaz.) — avis, unica dichur cujus canlum avis Japii ne-
queat imilari.
Tanachura, Tanqfura — Formiea magna edulis (Rio Yupura), voracis-
sima, agros devastans (Bras. auslr.)
Tangard Marcgr. I. 215. — aves praesertim generis Tanagrae, Piprae.
Taö — avis Crypturus (Bras. auslr.)
Tapenna, Ylapema (S. Paulo, Rio) — avis Tisoura Bras. Nauclerus
furcatus.
Tapera Marcgr. I. 205. — avis Hirundo Tapera L.
Taperü — animal inferiorum ordinum (Bicho lusilaniee), Scarabaeus et
in genere tnsectum et vermis. — ghugvty: Manao. ghugury: Cariay.
muiutiny. Bare, Ohmn: Tecuna. zu: Maxoruna.
Taperü pdna mboieara, verbo: inseelum quod omnia perdit(m£oi), vulgo
traca, Tinea.
Taperü reiya — examen culicum vel aliorum inseetorum: Praga de
bichos; examen piscium.
Digitized by
Google
Tuph Aaiipalia cum syoonymis. Tap— Tar— . 479
Taperupu (Rio de Janeiro) — avis Acanlhyüa collaris Neuw.
Tapentfu Not. Braz. c. 94. quasi animal magnum, Tapirus americanus,
alias Tapyira caapoara i. e. silvestris, ve) Icure, guaranice Mborebi.
Tapeti Marcgr. 223. Tepeti Piso 11. 102. Tapotim Not. do Braz. c. 105.
TipUi. Coelho Bras. Lepus brasiliensis. — banini: CayrirL hateu,
tzub: Maya. boaningnih: Cayriri.
Tapicuru (Bras. orienl.) — avis Ibis cayeonensis Gmel.
Tapira, reclius Tapyra.
Tapiiai Marcgr. I. 252. Tapiahi Not. do Braz. e. 122. — Forroica
magna alra.
Tapiierete Marcgr. I. 221. Piso IL 101. — quam animal xar i^0XVy e
Tapyra et ete, Tapirus americanus, Anta Brasil.
Tapipitinga — species Formicae parva domestiea, in dulcia desaeviens.
Nomen a tapi v. tachi forroica, et pitinga, liguriens, lambens, Sorbette.
Tapiuca Not. do Braz. c. 90. — species Apis, nidum in ramis e luto
aedificans, mellipara, diligens a verbo ucar.
Tapiysa contr. e Tapyra et cesa, oeulus. Not. do Braz. c. 130. — piscis
Olho de boi Bras.
Tapucaja (S. Paulo) pro Taboyaya — avis Ciconia Maguari Temm,
Tapyra, Tapira — in genere animal mammale et in specie Tapirus et
Taurus. — heriro et herira (bos et vacca): Camacan. oaunaqg
(bos), oaunang-jöh (vacca): Geico. aniwig. Pimenleira. crazQ:
Masacara, Sabuja, Cayriri. krötschäni: Acroamirim. pluly (bos),
pluty-cahot (vacca): Purecaraecran. piuck pack: Mundrueu. gou~
tokuh ( bos ) , goutokuh - thy ( vacca ) : Acroamirim. onoichie(ch)l
(bos) onoichte(ch)l iungmam (vacca): Macuni. (ikützi-bQy vacca,
vox hybrida: femina bovis): Sabuja, Cayriri. uigö: Jupua» zäma
xdambüca panna (mansuefacu): Jumana. auwai: Coerona. uwä-
que cockua (mansuef.): Coretu. zuhmvä: Miranha Carapana.
ucaghi: Miranha Oira guacu. poari: Juri, aehma: Uainuma. oquich-
quaquave: Mexieo. chitnema, clutnetna: Nutka.
Tapyra-caapora i. e. animal silvestre Tapirus americanus (suiüus).
Tapyra-ctmhä-mucu — juvenca.
Tapyra-curumim v. columim^ ofu — juvenous.
Tapyra-pyroca i. e. pirera-joca — Tapiri cutis detracla, corium, acutum.
Tapyra-reyia — examen culicum, agmen boura.
Tapyra sobaygoara i. e. peregrinum — Bos Taurus. Indi voce sobay-
goara in genere indicanl animal vel rem Irans oceanum advenam.
Lu8itaniam nominanl Sobay i. e. insulam (caraibice Cibao); goara
est babilator cujusdam loci.
Tarabe Marcgr. 1. 207. — Psillaci species.
Taracqfä vide Tracaxä.
Taraeud — species formicae.
Taraguira Marcgr. I. 23T. Piso 11. 284. — Lacerta, Agama operculata
Lichts!. (Tropidurus lorquatug Neuw.)
Taraguico (lege Taraguira) aycuraba Marcgr. I. 238. — Agamae spec.
Taraü (Bras. amaz.) <— avis Ibis oxycercqs Spix.
Digitized by
Google
480 Tupi: Animaiia com synonymis. Tar*— Tal — .
Taraimboya , Taraiboya Not. do Braz. c 110. — serpens aquaticus
flavescens.
Tarauyra — lacerlula; pisciculus: quatro Olhos Lusil.
Tareira, Taraira, Trahira Not. do Braz. c 144. Marcgr. 1. 157. Piso
II. 68. — piscts Erythrinus Tareira Cuv. Alias Tarauyra vulgo
Peixe quatro olhos.
Tarauyra-boya — Anguillae sp.?
Tarisan, Tarusäo Not. do Braz. c. 121. — species Formicae, corpore
rufo, magnitudtne grani trilicet. Nomen: a tara, arripere, el trau,
formicae sp.
Tar&eima — - i. e. non arripiens, innocua.
Tarisema NoL do Braz. c. 122. Formica in Rhizophora Mangle habitans
arboris getnmis el animalculis marinis victilans.
Tasi Not do Braz. c 143. — Echinus marinus.
Tasiba, Tasyba, Tacyba, Taschi — Formica in genere, cujus nolantur
tainquam molestissimae Tacyba cacy oai vulgo Fomäga de fogo
et Tacyba cainane oa£ vulgo Formiga douda. (Tasuba = febris).
— zinic, zacal: Maya. liepin, coüoüa: Araucan.
Tasibura Not. do Braz. c. 122. — Fonnicae species alra parva cornicu-
lata in ligno putrido.
Tatdca (Amaz.) — species Ranae.
Tatära — avis Capilo tenebrosus Neuw. (Monasa).
Tatäo — avis Tanagra (Callisle) Talao. Tangara 1. Marcgr. 215. (IL
spec. est Pipra erythrocepbala L.)
Tatauba — avis Crypturus Tataupa Temm.
Tataurana Piso II. 286. — insecti eruca.
Taten guaranice — avis Vanellus cayennensis.
Tatu, TatO Not. do Braz. c. 102. — Dasypus (in terra amaz. passim
Uird). Apud Chaymas et Guuianagoles guaraguara; apud Eyeri
atatu. — hazäna: Bare, gharaschupa: Kecbua in Maynas. kun-
Uchung gipakiu (magnus) : Bolocud. luffutuf: Coroado. koiihma:
Macuni. böbangcurd: Pimenteira. uarä: Acroamirim.
Talü-afu Marcgr. 1. 232. Piso II. 100 item apud Omaguas. — Dasypus
Gigas Cuv. Tatu grande vel Canastra Bras. — naischy: Cama-
can. yaues: Maxoruna. hazanha: Manao. hina: Uairacu. ha*
zana: Bare, oeberä: Cariay.
Tatv-aiba, Tatuiba, Tatu-chima guaranice, i. e. Tatu carnis- minus sa-
lubris, Dasypus 12-cinclus Schreb. (gymnurus ltlig.) Tatu de rabo
motte Bras.
Talu-apdra Marcgr. I. 232. Piso II. 100. i. e. Tatu volvox a verbo
iapäre volvere, quia lolum corpus in globum convolvit, Dasypus
(Tolypeules Ulig.) tricinetus. Tatu bola Bras. Tatu-merim Not. do
Braz. c. 102. QMataco in terris argentinis). — kruchry: Ma-
sacara.
Tatu-ete Marcgr. I. 232. cum tc Piso II. 100. i. e. verum, carne sapida el
digestionis facilis commendatum. — Dasypus longicaudus Neuw.
(octo-el novemcinctU6 L.) Tatu verdadeiro et pro lenerilate carnis et
Digitized by
Google
Topi: Animalia euta syüonyans. Tat — Tic—'. 48t
kmcae Tutu gäüMta. TatU peado Bras. — känra, karang: Mtf-
sacara. auxite: Apinagfc
Tatu-peba i. e. planum Marcgr. 1. 231. Piso IT. 100. — Dasypus sex-
cinotus L. (gilvipes lilig., setosus Neuw.) — küurupe, küropt:
Masacara.
Tatocqriraena Not. do Braz. c. 133. — piscis Corviriat similia.
Tatiä — insectum vulgo RaUo. Gryllolalpa.
Taturama Not- do Braz. c. 91. — apecie* Apis.
Taubiru, Tanpira — piada?
Tayasu v. Tqjasu.
Tayasü dm — gas domestictre.
Tayasu-aia-merim — porculus.
Tayasü-ete, Tayasu-tinga — Dicolyles labiatus Cuv. albirostrls Hl. vtilgo
Porco de queixada branca.
Tayasu-tiiu, contracl. TaiietUj Gcriietu — Dicotyles torquatus.
Taynoy Taino — pullus, fitius, parvalus.
Tayubuca et TayHbuea merim — apecies Apis.
Tcgid idem quod Theü et Toin-Toin — avis Grallaria ochroleuca Gray.
(S. Paulo: Natterer).
Teicoaru l e. tepoty coara slercoris locus, forameft, anos.
leitet Marcgr. I. 212. — avis Gatturama vulgo, Tanagra (Eußhone)
violacea.
TM) Tiu frso II. 288. — In gfenere Lacerta, praectyue Teius Ameiva
Merr. Apud Chaymas Tezenpur vel Ipez: Tauste. — manru: Ma-
sacara, kahra: Cayriri. ixmemech, xzehtoh: Maya. vilcun:
Araucan.
Tiju-asü Not. do Braz. c. 124. Teiu-guacu et Temepara Marcgr. I. 236.
Teius Monitor Merr.
Teiu-catdca (Amaz.) i. e. clamitans — Lacerta? „escamoso."
l^ehi cemo (Amaz.) — Lacerta „de pelle Uza."
Teiunhana Marcgr. L 238. forsan reclius Teinuna — Lacerta fusca.
Tendy — pulex; chic: Maya.
Tenlem v. Temtem — avis Tachyphonus. Prope Borba T. surinamensis
(Nallerer).
Terayra — Lacerta parvula; apud Chaymas Guaima. — samonggong,
tsamakong: Pimenteira. märö: Masacara. sururu: Coroado. scha-
ramicang: Coroado. kgardh: Sabuja. carä: Cayriri. ümunge:
Jupua. tscftiputscheh: Macuni. cutötide: Acroamirim.
Terenteren, Teroteroi (S.Paulo); Terutero, Tetiu, Teüteu (guaranice)
— - avis Querquer vulgo, Vanellus cayennensis.
Teringod Not do Braz. c. 92. — species Vespae.
Tesa, Tefa — oculus.
Teti-mixira i. q. Aipi rmxira Marcgr. I. 145. Piso II. 53. — piscis — V
Tete videtur in genere significare: corpus.
TJteüba — species Apis.
Tlc(hTico (Minas), Tiguuticu (Rio, S. Paulo: flauerer) — avis Zono-
tricbia matutina Gray. (Fringilla Lichlst., Tanagra ruficollis Spix).
Ticoarapod i. e. Tycoara-apoa (eonvexa) et aequens
61
Digitized by
Google
472 Tupi: Anmalia cum synonymis. Qui— Sah — .
Qmsi (Cuici) Marcgr. 254. c. ic. Coleopter. Trachydares succinctus
Fabr. mas.
Qttisi (Cuici) -mirim Marcgr. I. 254. c. ic. — inseclum Elater, €ha!cote-
pidius crislalus Dj. Cucuyo in ins. earaibicis et apud Chaymas et
Cumanagotes, hispanice Luzerna vel Guzano de noche*
Repoty (tepoty) + coatw — slerooris antrum, anus.
Repoty- (iepoty aut guaranice bipoyi-) turama i. e. stercua vertens vel
volvens, inseclum Bezerro lusit. Copris.
Rery oslrea. Pro radice babenlur aul verbum ryry Iremere aut rem olla.
Rery-apiya Marcgr. 188. Lepas.
Rery-elele.verh, optima, Oslrados Mangues Marcgr. 188. — Ostrea edulis.
Rery-pijd i. e. pifaje ex aqua obscura, profunda, lusilanice Osfra de
pedra vel do fttndo d'agoa Marcgr. 188. Ostrea edulis.
Rotän (S. Paulo, an tupica vox corrupta?) — avis — ?
Saba in genere est pluma mollis, qualis multarum avium pullos veslit.
Säbele, Cabele, Zabeie — avis Crypturus noctivagus.
Sabiä, Sabiah, Saviä, Sapiä, fabid — avis Turdus in genere et ge-
nera affin ia.
8abid*guacu Marcgr. Lib. Princ. IL 162. f. 1. — Turdus (Donacobius)
atricapillus L. (Mimus brasiliensts Neuw.) Japdcani Marcgr. 212.
Sdbid-juba i. e. flava — Turdus ferrugineus Neuw.
Sabtd-piranga i. e. rubra (Not. do Braz. c. 85. menda pUanga) — Tur-
dus rufivenlris Lichtst. (Ghdchi Vieill.)
Sabid-piry, Sabia-peris (Maranhao), Sabia da praya lusit. Turdus (Mi-
mus) Iividu8. Peru in Bras. boreali camp um uliginosum significat.
Sabid-poca — Turdus albivenirisSpix. (Mimus saturninuaNeuw. ex Natterer).
Sabid-sica (Rio, S. Paulo: Nalterer.) — Psillacus cyanogaster Neuw.
Sabid-tinga Not. do Braz. c 85. — avis — ?
Sabid-una vel pixuna i. e. obscura — Turdus carbonarkis III.
Sabiya, Sabma Cavia Sobaya, vulgo Rato que se come, Cavia Aperea
mansoefaota. — curarec, caparaquari: Chaymas, Gumanagotes.
Sacurauna Not. do Braz. c. 142. — Molluscum marinum.
Sacusaroba vel Socasuroba (S. Paulo) — avis Cohimba rußna.
Sagöa (S. Paulo) — piscis — ?
SaguU Sagum Not. do Braz. c. 104. Sagulm. Sangvhy, Saohy, Sauky,
faguy, major et minor Marcgr. 1. 22u. Pongi Congensibus ex
Marcgr. — Simiae minores, praesertim genus Hapale, Chrysothrix
entomophaga. — grockoing poerüsü: Acroamitim. meri: Pimenleka.
miringuarang: Coroado. ohhrinang: Macuni.
Sagui jttru tinga, lusitanice Macaquinhö de cctra branca — Hapale
leucocephala.
Sagui-merim — Hapale penieillata, aurita. — gräck gnkk: Bolocudo.
Saguin-ocu — aliis Sagui-piranga i. e. rubra — Hapale (Midas, Jac-
chus) Rosalia.
Säguin v. Sahoin pixuna simia Callithrix. — ghuschy: üara-guacu.
Saguin una i. e. nigra — Hapale chrysomelanos Neuw« — pakakang: Botoc.
Sahu, SaS, Sau — simia Callithrix personata III., cinerascens, nigrifrons Spix.
(In terra amazonica distingount: Sad-guapu, Saö-merimy Saö-tinga).
Digitized by
Google
Tupt: Animalia cum synonymis. Sai — Sar — . 473
Söi, Saht/, Cahy — simia Macaco prae aliis diclus, Cebus fatuellus,
robust us, gracilis.
Sai-taiä vel Sai-tauä i. e. flavus ( Bras. orient. versus Boream j — simia
Cebus flavus Geoffr.
Sai, Sahy-acü (Bras. orient.) — avis Tanagra Sayaca L.
Sai, fai — in Brasilia centrah dicuntur diversae aviculae coeruleae el
fuscae.
Sai-coereba, Sai-cureba — avis Cerlbia cyanea, Spiza.
Sqjuba (menda Sajubu) Not. do Braz. c. 87. pro Saijuba i. e. spien-
dens. — avis Trocbilus?
Sainha, Tairiha — dens.
Smra (Bras. central.) — avis Tanagra Saira Spix. (Piranga coccinea
Gray).
Saira vel Saira-Sapucaia (Rio de Janeiro, S. Paulo) avis Tanagra
(Callisle) brasiliensis, melanola — Gamba de Chave Bras.: Nalt.
Sanamby, Senemby, Cettemby — lacerta, vulgo Camaleäo, Anolis. Cfr.
Senembui.
Sangujd (sabiya) — Murini varii, Mus, Loncheres myosurus etc.
Sanharo, Sanharon v. permutatione Sarcmhö — apis species, impeiuosa,
a sanhe, impelus, alias Tatayra.
Sahhasu, Sanhasö, Sangasö — avis Verdelhäo Bras., Tanagra Sayaca
Neuw. (T. Swainsoni Gray).
Sanhasu acu — avis Sallator similis Orbigny.
Sapicarete Not do Braz. c. 145. (an rectius scriptum? Tapicarete) —
cancer fluviatilis.
Sapucäia — avis Gallus, Gallina.
Sapucäia apegaua: gallus mas. — ataualy (gallina) et ataualy yapi-
säla (gallus): Omagua. hehehei Pimenteira. sica: Acroamirim.
rhyigkyn, schyigkyn: Masacara, schaJci/ca: Camacan. sapiamho:
Geico. takara punu (gallus). takara (gallina): Maxoruna. aua,
acha hual: Araucan. choach: Maya. ota (gallina), yatü (gallus ) :
Tecuna. ciuatotolin: Mexic tauikara (gallina), tauikara apu-
rdua (i. e. apegaba gallus) : Cariay. schechä: Canamirim. ma-
mate: Nutka. moa: Sandvic ateuary (gallina) atoleda (gallus):
Uairacu. Uniang (gallina), guena (gallus): Coroado. htihähä:
Pimenteira. sicka: Acroamirim.
Sapucäia copia oäne — gallina in ovatione.
Sapucaia-mirim — pullus gallinae.
Sapucaia-polyra i. e. flos galli, crista.
Sapyä, Capya — testiculus.
Sarabiana (Rio Negro, Allo Amaz.) — piscis Clchla temensis Humb.
Saracoma Not. do Braz. c. 91. — species Vespae.
Saracura (Bra9. orient. et Omagua) Not. do Braz. c. 89. (Taracura
menda) — G*lliniila(Aramides) plumbea Vieill., Saracura Spix. — ghu-
sdra: Bare.' ghosa: Tecuna. tschasghun: Maxoruna. ghutze: Uai-
racu. gutehra et ghulehre: Manao, Cariay. ghoery: Canamirim.
takifa: Coroado. karakton: Botocudo.
Saracura-Ofu — Gallinula (Aramides) Gigas.
60
Digitized by
Google
474 Tupi: Anknalia ctim synonym». Sar— S«r— .
Saranhö vel Tatahyra (ignis mel) — species Apis.
Sarara Not. do Braz. c. 90. — inseclum, Sphinx et aliae qua* kicernas
petunt (Maripoza Lusit.)
Sariama Marcgr. 1. 203. Cariama Piso 11. 81. Siriema, Obiema. —
avis Dicholophua erislatus Hl.
Sarigue, Sarohe, Saroe — Didelphys (roenda typogr. Semgoi Not. do
Braz. 98). — Sarigueya Marcgr. 1. 222. Didelphys poecilolis Wagn.
(albiventris Lund. ßurm.)
Saräba — «vis Cotamba (Chloroenas) rufina Temin. Alias Caparoba et
Sucasaroba (Minas), Sacaroba (S. Paolo).
Sasy, Sacy = Ganambuch — avis Coracina ornala et aliae. Avis apud
Indianas Goyalacas aacra habila, quippe quae morluorum hommacn
animas in se recipiat.
Smba> Isauba, Vssaüba — spec. Formicae Lusitanis Förmig a de rassa
dicta.
Saupi (Wo Tiele) — pisci» — ?
Saug vide Saguin.
Savid Not. do Braz. c 105. — in genere pro Cavia sumeadum, sed
auclor refert animal Cuniculo {Laparo) simile esse cauda instructom.
Savia-coqua et Savia-tinga ibidem, pilo rufo et albo forsan pro varieta-
ttbus Caviae domeslieae habendae.
Sayacu Marcgr. 1 193, Sauy-acu — avis Tanagra Sayaca.
Saycupeocay Not. do" Braz. e. 85. — avicula canora.
Schakiram — inseclum Cicada, Scarabaeus.
Schakiranam-boya — Fulgora.
ScMraraca vide Jararaca, Jiraraca, Geraruca.
Schororong, Jororom — avis Crypturus variegatus. (Jore clamare).
Senembi Marcgr. I. 237. Cenembi — amphibium Iguana tuberculala Laur.
J. sapidissima Merr. (Hypsilophus Iguana); apudChaymas Ayamacü.
Senembiä Not. do Braz. 114. Senemby — Lusit. Camaleäo, Papavento.
Anolis gracifis, viridis; Porphyrus marmoralus Merr., Agama picta,
catenaU Neuw. — h&öckghueh, hakuch: Masacara. crocorahn:
Acroamirim. meang pipang: Pimenteira. peijo: Geico. gähsu:
Miranba Carapana. mahtickü: Mir. Oira acu. tauorec: Mundrucu.
tschahnja: Juri, ahwü, muzgy: Uainuma. sanema: Tecuna. schttny:
Maxoruna. senimu: Omagua. quama: Uairacu. yuäna: Manao.
gharau: Canamirim.
Sernambi Not. do Braz. c. 141. — molluscum Ameixoa LusU.
Sernambi-sapy — oslrea usta.
Seri, Seriz, Siri Not. do Braz. c. 139. cancer fluviatilis — Aslacus?
Sertema, Siriema — avis Dicholophus cristatus. — paranö: Pimenteira.
uäclücklüde: Acroamirim.
Sevi, Sivi, Sem (Braz. central.) — avis Ictinia plumbea Gray: NaUerer.
— gui-qui~niock: Boloc. N
Sicui-peba et Sicuipe-merim (S. Paulo medilerr.) — avis — ?
8\jä Not. do Braz. c. 87. — avis — ?
Siri (5m-) apoa Marcgr. 1. 183. — cancer marin us.
Shiobi Marcgr. 184. — cancer.
Digitized by
Google
Tupi; Animalia cum synonymte. Sob— Süä— . 475
Sobatim — oidus.
Sobaya esl cauda animalis et animal caudalum.
Soco Marcgr. 1. 199. Coco — avis Ardea brasiliensts. Apud Passes audit:
Ounu, apud Tecunas Pota.
Socoboi — avis Ardea scapularis III.
Sccoi, focoi Marcgr. 209. Nol. do Braz. c. 84 (menda: Socori) — avis
Ardea Cocoi L. (Ardea Maguari Spix.) — hok hok: Botocudo.
Socori Not. do Braz. c. 132., alias Sucuri — piscis Squatus Musietus,
Cassäo Lusii. N
Socoroca Nol. do Braz. e. 133. — piscis Chicharro Lusii.
Sociy Sosy, focy, guaranioe Cochi — avis Cucculus (Diploplerus) ga*-
lerilus Illig. (Coccyzus naevius Vieill.)
Soöy Zodj Co6 — in genere animal, earo fcrina.
Soo-ocü — animal ferinum, fera.
Sopid — ovum — packi: Coroado.
Soqua Not. do Braz. c. 116. — Papiüonum eruca.
Soqua-una — Eruca sphingum.
Soroby, Soruvy, Saruvy, Sorubim, forovy — pisces in variis regioni-
bus diversi, e genere Platystomalis. Nomen a soryb , alacer, celer.
— cruiro: Masacara. ungau anga: Pimenleira. gholy: Bare, su-
ruy: Tecuna. sotuy: Omagua. luy\ Uairacu. ghulury: Manao.
gontschy: Cur \ay. saiete: Cän&mmm. ungquauquung-gaung \ Pimenleira.
Soroby-mena (ex Natterer, Amazon.) — Plalystoma Slurio Kner.
Soucuriuh, Socuriü, Sucuriü, Cucurejü, Sucuriü, Sucurjiu Not. do Braz.
c. 110. Sucvriuba. Serpens magnus aquaticus, Boa Scytale L.,
aquatiea Neuw.
Suasü, reclius Suusu, Susu — Cervus, a verbo £tai<mordere, suusuu(re-
pelito mordere) rodere. Guaranioe scribitur: Guazu et lupice plerum-
que fuaeü. — tschaungäh: Juri, cabdhtjeri: üainuma. ikama:
Jupua. cawja\ Jumana. göghü: Goeruna. jama: Corelu. üesuasu:
Omagua. ghauü: Tecuna. harinkorah: Camacan. giahrö: Cauixana.
schachü: Maxoruna. ueity: Uairacu. malahaihw. Bare, maiyuhy:
Manao. matscMu: Cariay. scfmtery: Canamirim. ghabua: Uara-
guacu. pauhneh: Acroamirim. uaü: Geico. bukan: Cayriri. ihbd:
Miranba Oira acu. tabsebn: Mundrucu. göhsü: Miranha Carapana.
gotzo, gozhu: Masacara. harincoärah: Camacan. makthaühu:
Bare, gontziungnanü : Pimenleira. posatschä: Acroamirim. ma-
catl: Mexic. moech: Nutka. bocling: Bolocudo.
Suasu-anhanga Cervus diabolus, i. e. spectrum, cujus cornua eminere
ineipiunt Caro febricitantibus et sypbiliticis perquam noxia dicilur.
Suasu-bira, Suafuvira, Suasit Caünga(Caa-tinga), Veado catingueiro
Bras. — Cervus simplicicornis III. — bocling niottm: Boloc. oangu:
Geico. schoroburing: Coroado*. manoing: Macuni. gonizhtng:
Pimenleira. pdä: Acroamirim.
Stursu-cariacu (Amaz.) Cervi species, an simplicicornis? (Alex. R. Fer-
reira decompoe esta palavra da seguinle maneira: Caa folha, ri
muyla, Ofu, que se divulga enlre alguma cousa. A. Gonsalves Dias,
Diccionario da lingua Tupy p. 157.)
Digitized by
Google
476 Tupi: Animalia cum synonymis. Sua— Sur — .
Suasu-ete. Suasu-rete, Susurete Marcgr. 235. fuguasu-ete Piso II. 98.
Veado mateiro Bras. — Cervus rufus III. — hinhaxu: Apioag6,
Purecamecran. boclingniack: Botoc.
Suasu-me — Capra. (Apud Marcgr. 235. Cucuacu-ete, sed male intellecto
nomine). — ponockötschietabü , pontesecapu: Acroamirim. unuute
(Spix), oaungugulae (Man.) : Geico. manaimnagctel: Macuni. gäng:
Pimenteira.
Suasu-me-apiaba — Caper. — Oucuacu-apara Marcgr. ibid. Haec duo
vocabula recentioris sunt originis, nam caprae Indis ignotae eranL
Suasu-apära, Cuguacu-apara Marcgr. 235. Suasupdra Not. do Braz.
c 97. Veado campeiro Bras. — Cervus campestrw Fr. Cuv. Nomen
ab aca-apara cornu tortum, ramosum.
Suasuarana, Susuarana, Sucuarana, Suasuerana Not. do Braz. c 96.
Suguapuarana Marcgr. 235. i. e. Cervus spurium ob colorem rufum
— Felis concolor, in Peruvia Puma. — Suasu yaudra: Omagua.
uariu: üairacu. jaküora , jacque koara: Camacan. ghiabischy: Bare*
cuparack mmpruck: Botoc. gamamalzzü: Pimenteira. cussä: Acroa-
mirim. cohy chacbo, ai (vulgo Leon, Leopardo'): Maya. pagi:
Araucan.
Suasu-pita, Susua-pita, guaranice Guazupita — Cervus rufus III.
Suasu-pucu — Cervus paludosus Desm. Veado Galheiro Bras.
Suasu-tinga, Susualinga, guaranice Guazuti, Guazuy — Cervus cam~
pestris, Veado campeiro, branco, de bariga branca Bras.
SucurejUy Sucurtyu, Sucuriuh — serpens aquaticus Boa Scy-
lale. — mübng: Pimenteira. guaräpy: Bare, yry: Tecuna. pu-
schanoa: Maxoruna. sueulyü: Omagua. ylaken: üairacu. huyebe
Manao. ghumdta: Cariay. nuzuzai: Canamirim. camang-chteH :
Macuni. tmong: Pimenteira. uaingniaiku: Acroamirim. ketomerüop:
Botoc.
Sumdd guaranice — avis Slrix dominicensis L.
Suindara (S. Paulo. Natterer) — avis Caprimulgus megalurus Natu
Suiri Not. do Braz. c. 88. — avis e genere Muscicapae vel Lanii.
Suiriri, Sibiriri, alias Suiriri -guacu — avis Muscicapa furcata Spix.
(Tyrannus melancholicus Vieill.) Muscicapa Suiriri Vieill.
Suraju Not. do Braz. c. 118. — Seorpio, verbo: spinam contorquens, a
Sururu et /ti, spina.
Surubi vide Sorubim.
Surucuä — avis (Bras. austr.) Trogon Surucua Vieill.; (Bras. orienl)
Trogon viridis L. ; (Allo Amaz. ) Calurus pavoninns Swains. Signi-
ficat sub vertendo micans vel coruscans, a sururu et ewi
Surucui Marcgr. 1. 211. — avis (Bras. orienl.) Trogon (Qurucui Neuw.)
collaris Vieill.
Surucucu Not. do Braz. c. 113. Marcgr. I. 241. Piso II. 275. alias Su-
curueü — serpens venenosus Lachesis mutus Daud. (Bothrops Su-
rucucu Spix.) Nomen significat: vertens horsum vorsum, a sururu
et coco vel cocotyg. — tayapeo: Bare. Hhian: Camacan. nauöe:
Tecuna. sulogueu: Omagua. ghuära: Manao. ymüake: üairacu.
aiutycanaly: Cariay. mutuschy: Canamirim.
Digitized by
Google
Tupi: Animalia cum synonymis. Sur — Taj* 4T7
Surucucü-i (Bahia) — serpens Coluber saurocephalus Neuw. Dipsas
cenchoa Neuw.
Surucucü-tinga Piso IL 276. — serpens.
Surucüra (S. Paulo) — avis vide Sar acuta.
Surttru — vulgo Mexühäo, Concha (in lilore posl refluxutn maris con-
spicua). Sururu dicitur quoque de inari retrocedente.
Surwry corruplum pro Yryri — Ostrea.
Susu vide supra Suasu etc. Cervus.
Susuarana v. supra Suasuarana.
Tabuiaya Not. do Braz. c. 78. Taboayaya, Taboyaya, Ntaboaya (S.
Paulo) — avis Ciconia Maguari Temm.
Tachuri guaranice vel .Ntachuri vel Tqfuri^ a voce TacM formica et
xuü mordere — aves Muscicapae, Sylviae. ( Eusearlhmus).
Taconha — membrum virile. Taconhd-oba folium quo membrum involvunt.
Tacuara, Taguara, Taqudra vel Tacoara (Rio de Janeiro) — avis
Oaüo dor Mato Bras. Prioniles ruficapillus lllig. (Natterer).
Tacto'anda Not. do Braz. c 90. alias Tacura-jandu i. e.: aranea-locusta
— insectum Sandes Lusit.
Tacuerü, Taqueru (Allo Amaz., Rio Branco) — piscis — ?
Tacura, Tucwra Not. do Braz. c. 00. — insectum Gafanhoto Lusit. Lo-
custa (Poe Tucura Indis dicitur Monachus cucullalus).
Tacyba vide Tasiba.
Tagatö Not. do Braz. c 85. — avis rapax. Falco — ?
Taibofü (S. Paulo) — piscis — ?
Tairera — sperma.
Taichi, Taixi, TacM, Tasi (Amaz.) — species Formicae rubra parva,
ictu dolente. Apud Chaymas ei Cumanagotes Puene vel Enec.
Taitetu: Omagua, alias Caiteiü — Dicotyles torqualus (Tqjasttetu Not.
do Braz. c. 100.?) — ktga hatan, kuhatan: Camacan. apyatschy:
Bare, croctuacuteloe: Purecamecran. (Vocabulum crazo, caro, a
Purecamecran de sue, a Masacara de bove usurpatur). hauü: Te-
cuna. kuhatan: Camacan. unkin: Maxoruna. merity: Canamirim.
abüy: Uairacu. abiatscky: Manao et Bare, aputery: Cariay. 8o-
rucong: Coroado.
Tajasica Marcgr. I. 144. Piso II. 68. — piscis Gobius brasiliensis Bloch.
Tajafü Not. do Braz. c. 100 et Tayasu: Omagua, Porco montez. Dico-
tyles labiatus. — gouhobo: Acroamirim. ktya, kiia-hyä: Camacan.
khüghah, kigha: Masacara. tathie: Mundrucu. tupitono: Uara guacu.
huü: Tecuna. yaüa: Maxoruna. haya: Manao. ayza: Cariay.
alüa: Uairacu. schörang: Coroado. zäese: Coretü. schäsche:
Jupua. abüia: Jumana. isdri: Coeruna.
Tqfasu v. Tayacu aya — Sus domeslicus, Porco manso. — Sdrang:
Coroado. Coyametl: Mexic Pua: Sandvic Uchgültehtt: Macuni.
paujong: Pimenteira. kuöte: Acroamirim. corore: Apinage.
Tajasu-caaigoara i.e. porcus silvestris Marcgr. I. 229. — Dicotyles tor-
qualus (Pecari). Porco do mato menor Bras.
Tajasu, Tayapu-tiraqua Not. do Braz. c 100 vel Tiririca — Dicotyles
labiatus (albirostris 111.).
Digitized by
Google
478 Tupi: Animalia cum synonymis. Taj — Tap — .
Tqjasü-, Tayaphtdra (guira) i. e. avis Dicotylis (Rio Branco) — avfe
Cozzygus: Natterer.
Tamandnä Not. do Braz. c. 98. — Myrmecophaga. Signifioat: Formicanim
caplator: vox composila e taioci (formica) et mondi (eaptare) vel
mondätfm). Apud Chaymas et Cumanagotes: Guariz. — ghaHdlae:
Bare.
Tamanduä-guacü Marcgr. 1. 225. Piso II. 230. — ' Myrmecophaga jubala,
Tamandua Cavatio vel Bandeira Bras. — scheritii: Maxoruna. 2atü:
Tecuna. tamänua: Omagua. eyuly: Uairacu. aiuküna: Manao.
paihoih: Macuni. phäh, pe: Masacara.
Tamanduä-i Marcgr. ]. 225. Tamanduä-miri Piso II. 321. — Myrmeco-
phaga lelradactyla. Tamandua vel T. cottefe Bras. In regio nibus
aniazonicis eodem nomine venit Myrmecopbaga didaclyla. — ghüyi
Cariay.
Tamaquare (Amaz.) lacerta, a feminis Indianis pro phillro habita. Inde
atnavio Bras.
Tamarü (S. Paulo} — piscis — ?
Tamatiä {Tamutia) — Brasilia orienl. Marcgr. I. 268. Piso II. 96. avis
Cancroma cochlearia (uvatscho : Guana) ; alias avis Capilo maculalue
Vieill.; Bras. amazon. Capilo Tamatiä. Tamatiä quoque significal
membrum Femininum,
Tamaupica Not. do Braz. c. 143. — Spongia.
Tambaque, Tambaqui (Amaz.) — piscis? — tamakesche: Tecuna. ta-
makuschy. Omagua. matiriz: Müras. schapanoa: Maxorun«. gha-
valy: Uairacu. hamachtry: Canamirim.
Tambeiva Marcgr. I. 253. c. ic. — inseclum tesludinert refarenB, Gassida.
Tamiud (Amaz.) — animalculum mihi ignotum, de quo tradilur arborem
in qua defigatur pessum dari.
Tambuiaia (Amaz.) — » avis Ciconia Myeteria. Cfr. Tabuiaya.
Tamoatä, Tamuaid Not. do Braz. c. 144. Marcgr. I. 151- Piso IL 71.—
piscis fluviatilis Peixe (do mato), Soidado Bras. Cataphractut Cal-
lichlhys.
Tamuruparä (Amaz.) — avis, unica dicttur cujus canlum avis Japii ne-
queat imilari.
Tanachura, Tanqfura — Formica magna edulis (Rio Yupura), voracis-
sima, agros devastans (Bras. austr.)
Tangard Marcgr. I. 215. — aves praesertim generis Tanagrae, Piprae.
Taö — avis Crypturus (Bras. austr.)
Tapenna, Yiapema (S. Paulo, Rio) — avis Tisoura Bras. Nauclerus
furcatus.
Tapera Marcgr. I. 205. — avis Hirundo Tapera L.
Taperü — animal in Tenor uro ordinum (Bicho lusitanice), Scarabaeus et
in genere inseclum et vermis, — gJvugvty: Manao. ghugwry: Cariay.
muttUmy: Bare, ohmii: Tecuna. zu: Maxoruna.
Taperü pana mboicara^ verbo: inseetum quodomnia perdil(mfo>i)t vulgo
trafa, Tinea.
Taperü reiya — examen culicum vel aliorum inseetorura: Praga de
bichos; examen piscium.
Digitized by
Google
Tupi; Aaimalia cum syoonymia. Tap — Tar — . 479
Taperupu (Rio de Janeiro) — avis Acanlbylis collaris Neuw.
Taperufü Nol. Braz. c. 94. quasi animal magnura, Tapirus americanus,
alias Tapyira caapoara i. e. silveslris, vel Icure, guaranice Mborebi.
Tapeii Marcgr. 223* Tepeli Piso II. 102. Tapotim Not. do Braz. c 105.
Tipiil Coelho Bras. Lepus brasiliensis. — banini: Cayriri. haleu,
tzub: Maya. boaningnih: Cayriri.
Tapicuru (Bras. orienl.) — avis Ibis cayennensis Gmel.
Tapira, reclius Tapyra.
Tapiiai Marcgr. I. 252. Tapiahi Nol. do Braz. c 122. — Formica
magna alra.
Tapnereie Marcgr. I. 221. Piso 11. 101. — quasi animal xar i^x^v e
Tapyra et ete, Tapirus americanus, Ania Brasil.
Tapipitinga — species Formicae parva doraestica, in dulcia desaeviens,
Nomen a tapi v. tachi formica, el pitinga, liguriens, lambens, Sorben*.
Tapiuca Nol. do Braz. c. 90. — species Apis, nidum in ramis e luto
aedificans, mellipara, diligens a verbo ucar.
Tapiysa conlr. e Tapyra et cesa, oculus. Nol. do Braz. c. 130. — piscis
Olha de' bot Bras.
Tapucaja (S. Paulo) pro Taboyaya — avis Ciconia Maguari Temm,
Tapyra, Tapira — in genere animal mammale el in specie Tapirus et
Taurus. — heriro el herira (bos el vacca): Camacan. oaunang
(bos), oaunang-jöh (vacca): Geico. amung. Pimenleira. ctozq:
Masacara, Sabuja, Cayriri. krötschdni: Acroamirim. pluiy (bos),
pluty-cahot (vacca): Purecaraecran. piuck pack: Mundrueu. gou-
tokuh ( bos ) , goulokuh - thy ( vacca ) : Acroamirim. onoichie(ch)l
(bos) onoichte(ch)l iungmam (vacca): Macuni. (jkützi-boy vacoa,
vox hybrida: femina bovis): Sabuja, Cayriri. uigö: Jupua, zäma
ulambüca panna (raansuefacl.): Jumana. awvai: Coeruna. wvÜ~
que cocküa (raansuef.): Coretu. zuhwvä: Miranha Carapana.
ucaghi: Miranha Oira guacu. podri: Juri, aehma: Uainuma, oquich-
quaquave: Mexieo. chilnema, clutnema: Nulka.
Tapyra-caapora i. e. animal silveslre Tapirus americanus (suillus).
Tapyra-cunhä-mucü — juvenca.
Tapyra-curumim v. cohmUm^ Ofu — juvencus.
Tapyra-pyroca i. e. pirera-joca — Tapiri cutis delracla, corium, scutum.
Tapyra-reyia — examen culicum, agmen boura.
Tapyra sobaygoara i. e. peregrinum — Bos Taurus. Indi voce sobay-
goara in genere indicant animal vel rem Irans oceanum advenam.
Lusitaniam nominanl Sobay i. e. insulam (caraibice Cibao)\ goara
esl babitalor cujusdam loci.
Tarabe Marcgr, 1. 207. — Psitlaci species.
Taracqjä vide Tracaxd.
Taracuä — species formicae.
Taraguira Marcgr. I. 23T. Piso II. 284. — Lacerta, Agama operculata
Lichtst. (Tropidurus. torquatus Neuw.)
Taragtäco (lege Taraguira) aycuraba Marcgr. I. 238. — Agamae spec.
Taraü (Bras. amaz.) — avis Ibis oxycercus Spix.
Digitized by
Google
480 Tupi: Animalia cum synonymis. Tar*— Tal — .
Taraimboya, Taraiboya Nol. do Braz. c. 110. — serpens aqualicus
fiavescens.
Tarauyra — lacerlula; piscieulus: quatro Olhos Lusit.
Tareira, Taraira, Trahira Nol. do Braz. c. 144. Marcgr. I. 157. Piso
IL 68. — pisc'ra Erythrinus Tareira Cuv. Alias Tarauyra vulgo
Peixe quatro olhos.
Tarauyra-boya — Anguillae sp.?
Tarisan, Tarusäo Nol. do Braz. c. 121. — species Formicae, corpore
rufo, magniludine grani trilicei. Nomen: a tara, arripere, el isan,
formicae sp.
Tariseima — i. e. non arripiens, innocua.
Tarisema Nol. do Braz. c. 122. Formica in Rhizophora Mangle habilans
arboris gemmis el animalculis marinis victitans.
Tasi Nol. do Braz. c. 143. — Echinus marinus.
Tasiba, Tasyba, Tacyba, Taschi — Formica in genere, cujus notantar
lamquam moleslissimae Tacyba caq/ oai vulgo Formiga de fogo
el Tacyba cainane oaö vulgo Formiga douda. (Tasuba = febris).
— zinic, zacal: Maya. Uepin, collolla: Araucan.
Tasibura Nol. do Braz. c. 122. — Formicae species alra parva cornico-
lala in ligno putrido.
Tatäca (Amaz.) — species Ranae.
Tatära — avis Capilo tenebrosus Neuw. (Monasa).
Tatdo — avis Tanagra (Callisle) Talao. Tangara I. Marcgr. 215. (II.
spec. esl Pipra erylhrocephala L.)
Tataüba — avis Crypturus Talaupa Temm.
Tataurana Piso 11. 286. — insecli eruca.
Taten guaranice — avis Vanellus cayennensis.
Tatüy TatO Nol. do Braz. c. 102. — Dasypus (in terra amaz. passim
Uirä). Apud Chaymas el Cumanagoles guaraguara; apud Eyeri
atatu. — hazäna: Bare, gharaschupa: Kechua in Maynas. kun-
tschung gipakiu (magnus) : Bolocud. luffuJuf: Coroado. koiihma:
Macuni. böbangcurd: Pimenleira. uarä: Acroamirim.
Tatü-apu Marcgr. I. 232. Piso 11. 100 ilem apud Omaguas. — Dasypus
Gigas Cuv. Tatu grande vel Canastra Bras. — naischy: Caina-
can. yaues: Maxoruna. hazemha: Manao. hina: Uairacu. ha-
zäna: Bare, oeberü: Cariay.
Tatv-aiba, Tatuiba, Tatu-cMma guaranice, i. e. Talu carnis- minus sa-
lubris, Dasypus 12-cinclus Schreb. (gymnurns IUig.) Tatu de rabo
molle Bras.
Tatu-apdra Marcgr. I. 232. Piso 11. 100. i. e. Talu votvnx a verbo
iapdre volvere, quia lolum corpus in globum convolvil, Dasypus
(Tolypeules lllig.) iricinclus. Tatu bola Bras. Tatu-merim Not. do
Braz. c. 102. {Mataco in terris argenlinis). — kriiehry: Ma-
sacara.
TaiU-ete Marcgr. I. 232. cum ic. Piso II. 100. i.e. verum, carne sapida el
digeslionis facilis commendatum. — Dasypus longicaudus Neuw.
(oclo-el novemcinclu8 L.) Tatu verdadeiro et pro leneritale carnis et
Digitized by
Google
Topi: Atrimatift com synonymia. Tat — Tic — ; 481
toricae Tatu gaBWm, Tatu veado Bras. — känra, k wrang: Ma-
sacari. auxttc: Apinage.
Tatwpeb* i. e. planum Marcgr. I. 231. Piso II. 100. — Dasypoa aex-
doctua L. (gilvrpes JUig., setosus Neuw.) — küurvpe, kriropi:
Masacara.
Tatucmpirama Not. do Braz. c 133. — ptscis CorviHat similia.
Tatui — insectum vulgo Ratio. Gryllqtalpa.
Taturama Not- do Braz. c. 91. — species Apis.
Tauäirv, Tempira — piacis?
Tayasu v. Tqjasü.
Tagasü dm — tos domesUcos.
Tayasu-aia-merim — porculus.
Tayasü-eti, Tayasu-titiga — Dicolyles labiatus Cuv. albiroslrts IH. vulgo
Porco de queixada branca.
Tayasihtiiu, conlract. TaitetH, Caitetu — Dicotyles lorquatus.
Toyno, Taino — pullua, Alias, parvulus.
Tayubuca et Tayubuca merim — species Apis.
Tegvi ideaa quod Theu et Toin-Toin — avis Grallaria ochroleuca Gray.
(S. Paulo: Nalterer).
Tdcoaru i. e* tepoty coara stercoris locus, foramen, anos.
Teitei Marcgr. 1. 212. — avis Gatturama vulgo, Tanagra (Eüphone)
violacea.
fWtl, Tiu foso II. 288. — in genere Lacerta, praeclpiue Teius Ameiva
Merr. Apud Chaymas Tezenpur vel Jpez: Taoste. — mannt: Ma-
sacara. kahra: Cayriri. ixmemech, xzchtoh: Maya. vilcun:
Araucan.
Tyu-asü Not. do Braz. c. 124. Teiu-guapu et Temepara Marcgr. I. 236.
Teius Monitor Merr.
Teiu-caidca (Amaz.) i. e. cktmüans — Lacerta? „escamoso."
Tehi ceiHo (Amaz.) — Lacerta „de pelle Uza."
Teiunhana Marcgr. L 238. forsan reclius Teinuna — Lacerta fusca.
Tendy — pulex; chic: Maya.
Tentem v. Temtem — avis Taehyphonus. Prope Borba T. surinamensis
(Natterer).
Terayra — Lacerta parvula; apud Chaymas Guaima. — samonggong,
isamakong: Pimenteira. mär 6: Masacara. sururü: Coroado. scha-
ramicang: Coroado. kgaräh: Sabuja. carä: Cayriri. ümungi:
Jupua. tschfipntscheh: Macuni. cutötide: Acroamirim.
Terenteren, Teroteröi (S.Paulo); Terutero, Tetiü, Teütiu (guaranice)
— avis Querquer vulgo, Vanellus cayennensis.
Teringod Not. do Braz. c. 92. — species Vespae.
Tesa, Tepa — oculus.
Teti-mixira i. q. Aipi mixira Marcgr. I. 145. Piso IL 53. — piscis — ?
Tete videtur in genere significare: corpus.
Theuba — species Apis.
Tico-Tico (Minas), Tiguuticu (Rio, S. Paulo: flauerer) — avis Zono-
trichia matutina Gray. (Fringilla Lichtst., Tanagra ruficollis Spix).
Ticoarapoä i. e. Tycoara-apoa (convexa) et sequens
61
Digitized by
Google
482 Tupi: Animalia cum synonymis, Tic — Tra — .
Ticoarauna i. e. Tycoara-una (nigra) sunt conchae, quarum animal
mucilaginosum sorbelur tamquam Tycoara i. e. farina Mandioccae
cum aqua (et saccharo fusco) mixla. A verbo Tycoar, miscere.
Tiete contractum pro Tije-ete, Teitei (S. Paulo) — avis Euphone vio-
lacea.
Tye-guacu Marcgr. I. 212. Üb. Princ II. 208. — avis Pipra pareola.
Tye, Tye-piranga, conlracl. Tapiranga Marcgr. 1. 192. — avis Tana-
gra (Rampbocelis) brasilia. Tigi-piranga Not. do Braz. c 8T.
Tije gnapu paroara Marcgr. I. 243. — avis Fringilla (Paroaria) domi-
nicana Neuw.
f\jejuba Not. do Braz. c 87. — avis Fringilla viridis Neuw. (Caryo-
thrausle8 brasiliensis).
Tim, TS — nasus, rostrum.
Timoina Not. do Braz. c. 89 — avicula.
Timupü Marcgr. I. 168. Piso 11. 62. — piscis vulgo Feixe agulha, Be-
tone limucu Cuv. Val. verbo: nasus magnus.
Tingard (S. Paulo) — avis Dasycepbala cinerea Gray (Natterer).
Tingasü, Tingafu — avis vulgo Abna do Gado, Rabilongo, Cozzygus
cajanus Temm.
Tiopurana (recte)? Not. do Braz. c. 113. — serpens magnus oaansue-
faciendus.
Tipiti v. Tapeti — Lepus.
Tiribä — avis Psiltacus (Conurus) cruen latus Neuw. — Tui verbum
significat scintillare.
Tiriba-i — avis Psiltacus (Conurus) leucotis New. Ulerque vulgo Peri-
kito uli insequens. — gnik gnik: (item: Psillacula surda) Botocudo.
Tvrica v. Titirica Marcgr. 1. 206. — avis Psillacula passerina.
Titi guaranice — simia Hapale vel Jacchus.
Titem Not. do Braz. c 84. — avis aqnatica.
Tocan, Tocanopu, Toco, Tocapu(k[[o Amaz.) — avisRhampbaslosToco.
Tocaiy Tucai, Tucany — avis Rhamphastos discolorus Temm.
Tocanguira, Tucangwra, Tocangtäbura compositum e Toco et Ghnra
— species Formicae magna alra, mandibulis praelongis, vulgo To-
cantev%a, Gryptocerus atratus Fabr. Hoc insecto utunlur lndi Mauhe
ut juvenes eius morsu cruciatos fortitudinem doceant. Cfr. Spix et
Marl. Reise III. p. 1320.
Toin-Toin (S. Paulo) — avis Grallaria ochroleuca Gray (Nalterer).
Torö (Amaz.) — Loncheres armalus; aliis Dasypus Gigas. E caudae
cute huius animalis aul Crocodüi {Jacare) lndi tubam fabrieant,
Ulis Tore vel Türe dictam.
Tovacca (Rio, Minas) — avis Grallaria marginala Gray ( Myioturdua Neuw.)
Tovacc-Ufü (S. Paulo, ad Ypanema) — avis Grallaria (Myioturdus)
Imperator Natlerer.
Trapopeba, Tarapupeba — Lacerta, lusitanice Osga.
Trapopeba-pinirna et Tr. tinga sunt duae sp. variegata et albida.
Tracaxa, Tracqfa, Taracaja (Amaz.) — Tartaruga redonda vulgo,
Emys Dumeriliana Schweig., E. Tracaxa Spix. — Taücaid: Bart.
taricaia: Omagua. yzölo: Uairacu. mamalu: Canamirim.
Digitized by
Google
Tupi: Animalia cum synonymis. Tra— Tarn» 483
Traira, ÜraMra, Taraira — - piscis Erylhrinus. — zamitschy\ Cariay.
iory: Tecuna. seta: Maxoruna. yma: Manao.
Tuära-picu Not. do Braz. c 131. idem quod Guara picu — piscis ma-
rinus Cavallo Lusit., Scomber.
Ttibim — species Apis minima.
Tübuna — species Apis nigra.
Tucan Marcgr. I. 217. Tucano Not. do Braz. c. 80. — avis Rhamphastos
discolorus. — oetschong: Pimenteira. ukue: Bare, gonha, gonieng:
Cayriri. bauoh: Sabuja. nonooctäde: Acroamirim. krohonienetang,
grohüetohri: Camacan.
Tucano-boyorr- serpens colore Tucani.
Tucano fu, JKcany(Amaz.)— Rhamphastos TocoGmel., Teraminckii Wagl.
Tueo vide Tocan.
Tucuchi, Tucuchy (Amaz.) — vulgo Boto aut Pyra jagoära, Delphinus
amazonicu8.
TucucM-tma, Tucuchüna (AIlo Amaz.) — vulgo Boto preto, in Maynas
Ruffeo negro, Delphinus minor niger.
Tucunare (Amaz.) — piscis. Erylhrini species major? — in Forle do
Rio Branco (Alto Amaz.) est Cichla Tucunare Heck. — tucunare:
Tecuna. tucunare acu = ypäly: Bare\ thomä: Maxoruna. tu-
cunaly: Omagua. tucunare mirim = tapa: Bare\ ghunäna: Uairacu.
kughüna: Manao. rimalau: Cariay. ghamueru: Canamirim.
Tucura, Tucuracu Marcgr. 245. — Locusla. — In lingua Caraiborum
anlill. : Cacäcarou: Breton.
Tucurobi Marcg. I. 246. — Locusla tota viridis.
Tucutuco guaranice — vulgo Rata v. Topo. Clenomys brasil. Blainv.
Tugui — sanguis.
Tugiä-rafica — arteria.
Tugui-rdpe — vena.
Tut Marcgr. 1. 206. Piso IL 85. Tuim Not. do Braz. c. 83. — alias
TotH, in genere Psitlaci Conuri et Psittaculae. (Perikito).
Tui-apute-juba Marcgr. L 206. Psitlacus (Conurus) canicularis.
Tui-etS el Tui-Tirica Marcgr. I. 206. Psittacula passerina.
Tui-juparaba corruptum e Juba-beraba i. e. alis flavis — Psitlacus
(Conurus) xanthoplerus.
Tuipara Marcgr. I. 206. — Psitlacus (Conurus) chrysoplerus.
Tujuba Piso IL 112. — species Apis.
Tnfujü Not. do Braz. c 79. — avis vulgo Rey dos Tujmjus, Jabiru-
Muleque, Tiyuju de cabepa vermelha, Mycleria americana (Ciconia
Mycteria). (Jabiru Marogr. L 200. ex Waglero Tantalus loculator.)
Cfr. Guara, Ouaro supra. — Tuyuyu: Omagua et Uairacu. can-
quen, quehti: Araucan. toiyuyu: Tecuna.
Tumbyrß el Tunga — insectum vulgo Bicho dos pSs. Not. do Braz.
c. 124. Marcgr. I. 249. Piso IL 249. Pulex penetrans. Apud Chay-
mas, Cumanagoles, Cores et Parias audit Chique, CMca, (lesle
Franc, de Tausle, a. 1680) unde in linguas europaeas: Apud Haitinos
Nigua (hebraice Nega calamitas, malum). — chic. Maya. nerum:
Araucan.
Digitized by
Google
484 Tupi: Aniroalia cum synooymis. Tur— Urii — .
Turu — Tenlbredo.
Tururim, tururi — avis Crypiurus Sovi Licht.
Tururue — avis (S. Paulo) Synallaxis.
Tyap-yra, Tyapira — favus mellis. *
Uacari, Oacari — piscis v. Acari.
Uanambe (Alto Amaz.) — avis sylvestris,
Uapisü Not. do Braz. c. 89 — avis Picus (Dryocopus) lineatus.
Uaracü, Varacü — piscis species Corimbalae.
Uarirama — avis Alcedo, Galbulidae in genere.
Uaru-ura (Rio Negro, Alto Amaz.) — piscis Uaru amphiacanlboides
Heck. — meru: Tecuna. tüko: Maxoruna.
Ubarana — piscis Bagrus reticulatus Kner. N^
Ubiracoa Not. do Braz. c. 113. — serpens venenosus rufiis, arbores
scandens.
Ubiraipu Not. do Braz. c. 122. — formica fusca parva in ligno putrido
habilans, unde nomen: Ubira ä ymira, lignum, ipy origo.
übitagoca Not. do Braz. c. 143. — tenlbredo, vtügo Gusano, Compo
silum e Ymira lignum et poroca, rumpere, perforare.
übuiara, Uboiara NoL do Braz. c. 112. — serpens Caecilia in fprmi«
carum nido victitans. Vox significat: gens terrae, habilalor terrae.
Ubtyao Not. do Braz. c. 8($. alias Ibiyau — avis nocturna, Caprioiulgus
(Nyctibius) graudis.
Ubumboia (Ubumboca Nol. do Braz. c. 111) serpeas Cctbra coral vulgo.
Vehü Not. do Braz. c.90. — apis sp. magna, in arboribus nidificans, mellifica.
YJira- (Guira) panema — avis sylvestris.
Uira (Guirfi)-una — avis sylvestris nigra.
Uirape-que (Alto Amaz.) — species minor Testudinis.
Una Nol. do Braz. c. 93. — Insectum Bezerro vulgp, Scarabaeus, Geo?
trupes, Copris.
üperu Not. do Braz. c. 128. aliis lperü — pise. mar. Tubardo Lus. Squalus.
ura — animat vulgo Bertie.
Ura in multis compositis corruptum pro Guira, avis.
Uracapuri (vox corrupta) — piscis — ? (Rio Branco).
Urainhengaiü Not. do Braz. c. 87. — perperam pro Guira' flheem cotü^
avis bene cantans, Canario Bras. Emberjza (Syealis) brasijiensis.
Uramasd Not. cjo Braz. c. 136. — piscis Lingoacja Lusit.
Uranupe — species Apis.
Urandi Not. do Braz, c. 88. — avis Sporophila?
Uraoapu JJot. flo Braz. c. 85. — avjg rapax. tyilvagp. nu^icoUig.
Urqpiagära cqrr. pro Guira pocadr boya Not» dp Braz. c. 113. — ser-
pens iri arboribus avtculas capiens.
Urapongä rectius Guira-pwgd i. e. avis slrumosa^-r- Cha^marrjiyacbus
nutfjcolüs, Ferrqfar vulgo.
Urppvcft — species ^pis.
Uribaco Marcgr. 1. 17?» — piscis marin us. Haemulon caudimacula Cuv.
Yal. Quasi Pacu (bißco) avis.
Urin corr. e Guira — guaranice et in Bras. atnazqnica, cum aliis vocibus
componilur pariler ac Ura.
Digitized by
Google
Tupi: Anioplia cum synoqynijs. Uru-r-?Xup'— > 465
Uru (Amaz.) — avis Qdootophorus guyaneosjs Gray.
Uru (Rio Grande, S. Paulo) — avi* alias Capueira, Od* dentatus Temm.
Urud (Alto Araaz.) — piscis. Cfr. Uaru-urß. — - meru: Tecuna, titeOi
Maxoruna. hüfitft: Canamirim. uklua: Omagua. U(üu: Uairacu.
Urubu — Bras. Gaviao Real, Cathartes papa l. — Urubu compositum
est ex Uru, avis, et toi, vü comedere, i. e. avis yorax. — pufcuy:
Bare, tschiky: Maxoruna. yühleau-afu: Omagua, tviwefila: Uairacu,
ghukiu: Manao.
Urubu Not. do Braz. c. 85. — Catharlea foelens 111. (C. Urpbu d'Orb.,
G. Aura L.) fjrubü vulgo per Brasiliam. — chounty: Apinage,
Purecamecran. uauu: Manao. giumü: Pitaenieira. urubu:
Oraagua. uly: üairacu. maiyüly: Canamirim. ensd: Tecuna. put*
kun: Maxoruna. urubu tiny: Omagua. oaitaken: Uairacu. heU
schira: Canamirim. uatu mahly: Manao, Bar6.
Urucurucan Nol. do Braz. c. 86. — avis vulgo, Curvja, Noctua cuni-
cularia Molina af) reolius Urusurucan?
Urüma — avis Anas viduata et brasiliensis; item apud Uara-guacu et Bare.
— r utähma: Omagua» ghumaloa: Uairacu.
Uru-mutum (Amaz.) — avis Crax Urumuturo Spix (Urax.) — yschiry:
Bare. aUchtriry: Manao. aiqueru: Tecuaa. ghßmuku diu: Cariay,
Urusu, Urupu — formica.
Urusurea^ Urufurea formiqa alala.
Urutdguß, Urulau(Br%8. Orient, et centralis) — avis Nyctibjus aelhereus Neuw,
Urutati-ay, Urutarahi valgo, in Mjw Urutau Pregujca — avis Nycr
(it)ius grandis Vieill.
Urutaurana Marcgr. 1. 203. — avis Gpvido vulgo , Falco ornalus jDaud.
Urutueira Piso IL 112. — Apis species.
Usd, Ufa $ot do Br«. c. 138. — Carcmquqo, Capcer Uca {*, Oeypode,
— tusehmu: Tequisisieco et tüschiw: Guabe »o Mexico.
Usa-una Marcgr. I. 184. Piso IL 76. — Oeypod«.
Usaübao Not do Braz. c. 119. — formica. vpracissima, ^gros devastans,
ideo vulgo a Fruga do Brazil vel Hey do Brazil Nomen ab t<£
comedere et sapud vel sapyd, velociler.
Uubarauna Marcgr. I. 154. piseis Ehttirinis vulpes Guy.
Uyuia Not. do Braz. — mammaje fluviatile, Procyoii, cancrivorua?
Vacary — simia: Pilbecia rubicundus Genf. St. Hil.
Vira passim pro Gtrira.
Virajuba — avis Psitlacus cbrysopterus.
Virupu (Minas) — avis Lipaugus (Muscicapa) Virussu Natterer.
Xapu, Japu — avis Cassicus crislalug.
Xaraquy (Amaz.) v. Jaraqui piscis — Pacu nigricans Spix.
Xerimbabo — animal mansuefactum.
Ximburu (Rio Tiete) — piscis — ?
Xupdra alias KinkßjUy Gercoleples caudivolvulus. Apud Maxorunas: xu-
man, Tecunas: fo, Araycus: 'oizo, Culinos: xümy (schümy),
Passes: tnana — Porro est: huitscha: Manao. nene: Cariay. ya
Uchitschegute: Canamirim. to: Tecuna. xuman: Maxoruna. otzo:
Uairacu.
Digitized by
Google
486 Tupi: Animalia cum synonymis. Yac — Zab— .
Yacumama (e lingua kechua, Alto Amaz.) — serpens aquaticus porien-
tosae magnitudinis, quasi maier fluvii.
Yboic-yra — species Apis.
Ysa (Ypa) an idem ac Ysaybal — species Formicae.
Yetapa — guaranice Bras. austr., avis Muscicapa Yiperu Lichtsl. Musci-
capa Yelapa Vieill.
Yüdy Hia, Yd (Alto Amaz.) — simia Ityctipithecus felinus Spix (trivir-
gatus Humb.) Oseryi Casteln. — neue: Cariay. yamury: Canamirim.
ane: Tecuna. Hne\ Maxoruna.
Ypecad (guaranice) — avis RaHus et Gallinula (Aramides) nigricans
Vieill. ( Gallin ula caesia Spix).
Ypecu (lpecu) — avis, vulgo Picapäo, Picus (Dryocopus) atbirostris
Vieill. et alii.
Ypecutiri (guaranice et contractuin in Bras. amazon. Paturf) — avis
Anas brasilieosis (A. Paturi Spix).
Yra — mel. mdmba apud Caraib. insul. — kuuny: Masacara. mxsqui
duttin: Araucan. putang: Coroado.
Yra-maya i. e. mellis maier, Apis. De apibus Brasiliae melliparis conf.
Memor. da Acad. de Lisboa II. 99. — dullin: Araucan.
Yra-puy^ Ara-puy — species Apis, verbo: mel excernens {puyr^. — '
Yrara vulgo Papamel Gallictis barbara. Cfr. lrara.
Ysayba, Ypayba — species Formicae v. Scruba.
Ysoca, Ysasoca, Ypoca, Ycapoca insecli larva in ligno, quod perforai.
Yta (Omagua), Ytan, Ytanga, ltetn: Ostrea, Mytilus. — haru: Tecuna.
paua: Maxoruna. salula: Canamirim. ihahi: üairacu. tapachtli:
Mexico, hizo quati, estocoti, clochima: Nulka.
Ytapema (S. Paulo) — avis, Nauclerus fdrcatus.
Ytä v. Taiäca — Rana; apud Chaymas et Cumanagotes cheno, ma-
chapo, guareguen. — söcksöck: Mundrucu. mhögwa: Miranha
Oira acu. nuhäunu: Miranba Carapana»
Yui-ponga — - Rana clamans.
Zabele — avis Crypturus noctivagus. — carara: Pimenteira. ancowock
cudgi: Botocudo.
Zabucai Not. do Braz. 134., Abacatuaia Marcgr. 1. 161. — piscis ma-
rinus vulgo Peixe gaUo, Zeus Vomer.
Digitized by LjOOQIC
NOMINA AUQUOT LOCORIM
in liogoa topi.
Einige Ortseaaee der Tipisprache.
Digitized by LjOOQIC
486 Tupi: Animalia cum synonymis. Yac — Zab— .
Yacumama (e lingua kechua, Allo Amaz.) — serpens aquaticus porien-
tosae magniludinis, quasi maier fiuvii.
Yboic-yra — species Apis.
Ysa (Ypa) an idem ae Ysaybal — species Formicae.
Yetapa — guaranice Bras. austr. , avis Muscicapa Yiperu LichfsL Musci-
capa Yelapa Vieill.
Yüä, ffia, Yä (Allo Amaz.) — simia Nyclipithecus felinus Spix (trivir-
galus Humb.) Oseryi Casteln. — nene: Cariay. yamury: Ca na mir im.
äne: Tecuna. tine: Maxoruna.
Ypecad (guaranice) — avis Rallus et Gallinula (Aramides) nigricans
Vieill. (Gallinula caesia Spix).
Ypecü (lpecu) — avis, vulgo Picapäo, Picus (Dryocopus) albiroslris
Vieill. et alii.
Ypecutiri (guaranice et contractum in Bras. amazon. PaturC) — avis
Anas brasiliensis (A. Paturi Spix).
Yra — mel. mamba apud Caraib. insul. — kuuny: Masacariu mtsqui
dultin: Araucan. putang: Coroado.
Yra-maya i. e. mellis maier, Apis. De apibus Brasiliae melliparis conf.
Memor. da Acad. de Lisboa II. 99. — dullin: Araucan.
Yra-ptty^ Ara-puy — species Apis, verbo: mel excernens (puyr^. — '
Yrara vulgo Papamel Gallictis barbara. Cfr. Irara.
Ysayba, Ycayba — species Formicae v. Sauba.
Ysoca, Ysasoca, Ypoca, Ycapoca insecti larva in ligno, quod perforai.
Yta (Omagua), Ylm, Yttmga, Itan: Oslrea, Mytilus. — haru: Tecuna.
paua: Maxoruna. saluta: Canamirim. thahi: Uairacu. iapachtii:
Mexico, hizo quati, estocoti, clochima: Nulka.
Ytapema (S. Paulo) — avis, Nauclerus furcatus.
Ytn v. Tatäca — Rana; apud Chaymas et Cumanagoles cheno, ma-
chapo, guareguen. — söcksöck: Mundrucu. nihögwa: Miranha
Oira acu. nühaunu: Miranha Carapanä.
Yui-ponga — Rana clamans.
Zabele — avis Crypturus noclivagus. — carara: Pimenleira. ancmock
cudgi: Botocudo.
Zabucai Not. do Braz. 134., Abacatuaia Marcgr. I. 161. — piscis ma-
rin us vulgo Peixe gallo, Zeus Vomer.
Digitized by
Google
NOMINA AUQUÖT LOCORUM
in linpa tupi.
Einige Ortsniaen der Tnplsprache.
Digitized by LjOOQIC
Digitized by LjOOQIC
Abacaxis ( Pro vincia do Allo Amazonas, ftio*) — Rio de Ananazes ou dos
Irnkos Abaqaxis. Flavius Ananaseae aüt Indorum e genle Abacaxis.
Abaete (Prov. Parä, Aldea) — Aba-ete hörnern ahalisado; vir speclabi-
lis, dives.
Abmie (Mmas Getaäs, Rioa) <-*> Idem ac Abaete,
Abiaki, Abihahi, Abia+hy (Parahiba, Lagoa) — Agott hy, de agulhas
tfW, ou agoa da frutla ^Ww. Aqua acus, aul froctus arboris Lucu-
mae Caimito.
Abuua (Allo Amaaonas, Morro, Rio) — A^a twtf hörnern escuro, preto;
vir niger.
Abusau (Allo Amaionas, Canal entre Ucayale e Yavary —
Acaia (Rio de Janeiro, Morro) — Montanha cornuda: aca corno), ou
sadia aca-aia. Mona cornutus v. salubris.
Acongussü (Paraguay, Povoaofto) — acanga cabeza, Ofü grande.
Acarä (Para, Rio, Preguezia) — Acarä peile. Piscis (Lobotes, Dia-
gramma Acara).
Acaracu (Ceari, Monlanha, Rio, Freguezia). — contraetum ex Acarä
et aca-hy. Piscis Acara -cornu- aqua; aul corruplum pro Aca-
rapu (Acarä goassu) i. e. Acara magnua.
Acarahi, Acara-hy (Bahia, Rio) — fluvius piscis Acori.
Acarapä (Ceara, Aldeia) — pe catnibho. Via piscis Acarä.
Acori (Rio Grande do Norle, Freguezia) — conlraclum ex Acara-hy.
Acupd (Bahia, Ribeiro mariümo) — acuty esperar, acauiellar, pe ea-
minbo. Lugar de esperar a mare. Locus, ubi expectatur fluxvts et re-
fluxus maris»
Aevri (Minas, -Freguezia) — conlraclum ex Aricuri palma/Cocos capi-
tata, schizophylla rel.
•) Wir lassen den geographischen Namen die Angabc 4er betreffenden Pro*
vinz folgen, und dann die Einzclbezeichnungen , als: Rio Fluts, Ribeirao,
Ribeiro Bach, Cachoeira Wasserfall, Enseada Bucht, llha Insel, Serra Gebirg,
Ponta Landspilze, Morro Berg, Cidade Stadt, Villa Flecken, Freguezia
Kirchdorf, Povoacäo Dorf, Aldea Indianer-Niederlassung, Lugarejo Oertchen,
Fazenda Gehöft u. s. w.
62
Digitized by
Google
490
Acurua, Acurud (Bahia, Serra) — oca corno, vrua de concha. Cacu-
men conchae.
Aguape~hy, Aguape, Guapi (Rio de Janeiro, Rio; Mato -Grosso, Serra,
Rio) — Aguape-hy Nymphaeae plantae aqua. Alias: cootraclum e
A-coaüb-pe-hy eu reconhec,o o caminho da agoa, cognosco Her.
Ajuruoca (Minas, Villa) — ajuru papagaio, oca casa; psitlacorum da-
raus (Oca non est pedra furada, uti Mühet I. 17. habet).
Amambahy (Mato Grosso, Rio) ' — corruptum ex Ambaiba vel Ambay
arbor Cecropia vel mucosa et hy aqua.
Amapd (Para, Po&lo de Limites) vox e lingua Galibi: Batata.
Amucu (Para, Lagoa) — a syliaba demonstrativa anleposita, tmtcu piscis
Synbranchus Mucu Lichtensteinii.
Anajatuba, Jnqfatiwa, Inajatyba (Maranhao, Rio) — locus {tyba, tuba,
tiva) palmae Anqja v. Inqjd, Maximiiianae MarL
Anapü (Para, Rio) — item Uanapü, Guanapü, Oanapu. Af ua, gua,
oa particula demonstrativa; anana* nana planta Aaanassa; po bre-
chium, digitus: Eis hum talo de Ananaz.
Anapuru (Maranhao, Villa de S. Bernardo do Brejo) •— contractu» ex
anqxpa-puw, bastanta empresta (para ooa%«r). Sensus: locus ferttüs.
Andßid (Minas,. Rio, Frcgueiia) — ^(nJaia, lndaid aeaien Palmae AUaleae
comptae Mart.
Andarahi, Andira-hy (Bahia, Ribeiro) — Agoa de morsego; fluvius
vespertilionum.
Angico, Angicos, Angical (Bahia, Minas, Piauny etc.: Fazenda). Vox
ao&olensis videtux; species arboris Leguminosae Angico*
Angü (Minas, Povoacäo) — vox Angolensium: puls fariaacea*
Anhagqhy (Paraguay, Rio) — Rio do fanlasma.
Anhanduhy-assü (Mato Grosso, Rio) — anhanga espectro, diabo, hy
agoa, goacu magna; fluvius magnus diaboli.
Anhanduhy-mirim (Cachoeira ,do Rio Pardo) — uti praecedens: mtrim
parvus.
Anhangapi, Anhanga -pyf Anhanga+ipy (ypy) (Para,\Aldea). Origem,
terra do Diabo.
Anhangatini% Auhmga-tim-hy (Para, Rio) — fluvius speclri ro*4raü
Anhau-mirim* nunc Jnhomerim (Rio de Janeiro, Povoac&o, Rio) —
campe pequeno, >
Anhonhecanhuva (Minas, Rio, que se sotne debaixo da terra, por isso:
Sumidovro) — anoi de outra banda, canheme desaparecer, yby
terra: fluvius in terra disparens, evanescens.
Anhumas (Mato Grosso, Cachoeira do Rio Cochim) — corruptum ex
Inhuma ave, Palamedea com Uta.
Apere (Mato Grosso, Rio) — Apered, animal Cavia Aperea.
Apiahy, contractu») ex Apiaba-hy (S. Paulo, Ribeiro) — agoa de ho-
mens, aonde mora gente, fluvius incolis frequens.
Apiaputanga (Espirito Santo, Rio dos Reys Magos) — apyca eslar as-
sentado, pitanga arbusto; Locus, ubi plantala auf sponlanea Myr-
tacea, Stenocalyx Michelii Berg., fructu eduli.
Digitized by
Google
m
Apocaranä, Apucurand (S. Paulo, Morro aurifero) — po mao, caraßhd
arranhar i. e. manus radens.
Aporä (Bahia, Serra, Freguezia) a demonstratio , porä babilaal*: eis,
aqui lern gente; ecce inoolae.
AracQy Uorofa (Para, Rio) — arvore: Psidium.
Aracabaiuba (S. Catharina) — arapa, iba arbore, tuba lugar. Locus
arbqris Psidii.
Arafa-iba (&io de Janeiro, Ilfaa) — »dem.
Aracajü (Sergipe, Aldea) — ar nascer, caju arvore; arbor Anacardii
occidentalis.
Aracati (Ceara, Rio, Montanha, Villa) — ara tempo, COlü boro (vento
do Norte: Milliet); bona v. coramoda v. cerla lempeslas.
Aracatiba (Espirilo Santo, Povoacao) — ara tempo, catu bona, tiba
lugar. Locus aeris egregii.
Arapatiba, <4röpö-tefoi (Santa Catharina) — Lugar de Arapa ; locus Psidii.
Arapoiäba, Arapoyava, Guarapoyava, Ooaracoyava, Quirafoyava,
Birapoyava (S.Paulo, Morro) — Ooaracy sol, Japmaba cobre; mons
qui solem operit.
Arapuahy (Minas, Rio) — coaracy sol, hy agoa: fluvius aolis (per
loca aprica fluens). — Alias Ara ave Arara, assu grande, hy
agoa: fluvius avis PsiUaci magni.
Araguma, Araguaid (Mato Grosso et Goyaz, Rio) — ara tempo, yuaia
de caranguejo; tempus pro capiendis cancris,
Araguari (Para, Rio) — ara tempo y guarä ave Ibis, hy agoa; fluvius,
ubi visuntur certo tempore aves Ibis rubrae.
Aramari (Bahia, Povoac&o) — ara tempo, mari arvore frutifera Umari.
Tempus pro colligendo fructu Geoffraeae.
Aramucü (Para, Rio) — ara tempo, mucu peixe. Tempus pro capiendo
pisce Synbrancho Muou.
Aranapucu, Arauana-pucu (P&r&, Rio) — araudna peixe, pucü grande.
Arapehy (Rio Grande do Sul, Rio) corruptum pro Arcöe-hy: arebe iu-
secto Bar ata, hy agoa. Aliis contractum ex Arara ave, pe ca-
minho, hy agoa: fluvius ad viam avis Arara, PsiUaci Macrocerci.
Araquara, Arara- coara (S. Paulo, Alto Amazonas, Montanhas) — coara
buraco i. e. locus Psittacorum.
Araracanga (S. Paulo, Cachoeira no Rio Tiete) — arara-acanga , ca-
beza do Papagaio, caput Psittaci.
Arara-hy (Para, llha) — agoa da ave Arara, aqua PsiUaci.
Ararangud (S. Catharina, Rio) — ave Arara de variaa cöres, PaitUcus
eolore vario.
Arara-pira (S. Paulo, Rio, Aldea) — peixe Arara, piscis Pirarara,
Phraclocephalus hemilioptews Agassiz,
Arary (Para, Rio) — contractum: fluvius avis Arara.
Araripe (Alagoas, Serra) — babitacao, pype, ti Arara. Mootes ubi ha-
bitant psiUaei.
ArarUaguaba (S. Paulo, Morro perto de Porto Felis) — Arara -Ua,
pedra, guaba come. Locus ubi aves Arara saxum comunt
(radunl.)
Digitized by
Google
490
Acurua, Acurua (Bahia, Serra) — ■ oca corno, urua de concha. Cacu-
men conchae.
Aguape-hy, Aguape, Guapi (Rio de Janeiro, Rio; Mato -Grosso, Serra,
Rio) — Aguape-hy Nymphaeae plantae aqua. Alias: eootracluai e
A-coaüb-pe-hy eu reconheco o caminho da agoa, cognosco Her.
Ajuruoca (Minas, Villa) — ajuru papagaio, oca casa; psitlacorum do-
rous (Oca non est pedra furada, uti Mühet I. IT. habet).
Amambahy (Mato Grosso, Rio) ' — corruptum ex Ambaiba vel Ambay
arbor Cecropia vel mucosa et hy aqua.
Amapä (Para, Poälo de Limites) vox e lingua Galibi: Batata.
Amucu (Para, Lagoa) — a syllaba demonstrativa anleposita, mucü piscis
Synbranchus Mucu Lichlensteinii.
Anqjatuba, Inqjatuva, Inßjatyba (Maranh&o, Rio) — locus (tyba, iuba,
tiva) palmae Aniga v.inq/Vz, MAximilianae Man.
Anapü (Para, Rio) — item Uanapü, Guanapü, Oanapv. A, ua, gua,
oa particula demonstrative; , onäna* nana planta Aaanassa; po bra-
chium, digitus: Eis hum talo de Ananaz.
Anapuru (Maranbäo, Villa de S. .Bernardo do ßrejo) ■— oontractum ex
ana&a-pVW, bastanta empresta (para oo»er). Sensos; locus itrtilk.
4ndpiä (Minas,. Rio, JTr(eguezia).-7~ Andern, lndma oonea Palmae AUaleae
complae Marl.
AndaraM, Andira-hy (Bahia, Ribeiro) — Agoa de oaoraego; fitiviu»
vesperülionum.
Angico, Angicos, Angical (Babia, Minas , Piauny ttc: Fazenda). Vox
ao&qleosje vtfetui; speejes arboris Leguiainosae Angtco.
Angu (Minas, Povoacäo) — vox Angolensium: puls fariaacea*
Anhagßhy (Paraguay, Rio) — Rio do fanlasma.
Anhanduhy-atsü (Meto Grosso, Rio) — anhanga espectro, diabo, hy
agoa, goacu magna; fluvius magnus diaboli.
Anhanduhy-mirim (Cachoeira >do Rio Pardo) — uti praeoedens: flttrtm
parvus,
Anhangapi, Anhanga-py, Ankanga+ipy (ypy) (Para,\Aldea). Origem,
terra do Diabo.
Anhangatinil Auhmga-tim-hy (Para, Rio) — fluvius specin rostoUi
{tm).
Anhau-mtrim* nunc Inhomerm (Rio de Janeiro, Povoacio, Rio) —
campo. pequeno. »
Anhohhecanhuva (Minas, Rio, que se soae debaixo da terra, por isso:
Sumidouro) — cnun de outra banda, canheme desaparecer, yby
terra: fluvius in terra disparens , evanescens.
Anhumas (Mato Grosso, Cachoeira do Rio Cochim) — corruptum ex
Inhuma ave, Palamedea cornuta.
Apere (Mato Grosso , Rio) — Apered, animal Cavia Aperea.
Apiahy, contractu«! ex Aphlba-hy (S. Paulo, Ribeiro) — agoa de ho-
mens, aonde mora gente, fluvius incolis frequens.
Apiaputanga (Espirito Santo , Rio dos Reys Magos) — apyca eslar as-
8entado, pitanga arbusto; Locus, ubi planlala aut sponlanea Myr-
lacea, Slenocalyx Michelii Berg., fruetu eduli.
Digitized by
Google
481
Apocarandy Apucurand (S. Paulo, Motro aurifero) — po mao, caraßhd
arranhar i. e. manus radens.
Apord (Bahia, Serra, Freguezia) a demonstratio , para babilaoU: eis,
aqui lern genle; ecce inoolae.
AracQy Uarapa (Para, Rio) — arvore: Psidium.
Arapabatuba (S. Calharina) — arapa, iba arbore, tuba lugar. Locus
arbqris Psidii.
Arapa-iba (Äio de Janeiro, Uba) — idem.
Aracajü (Sergipe, Aldea) — ar nascer, coju arvore; arbor Anacardii
occideotalis.
Aracati (Ceara, Bio, Montanha, Villa) — ara lempo, COlü bom (venlo
do Norle: Milliet); bona v. commoda v. cerla leoipes&as.
Aracatiba (Espirito Santo, Povoacao) — ara tempo, catu bom, tiba
lugar. Locus aeris egregii.
Arapatiba, Arapa-tuba (Sanla Calharina) — Lugar de Arapa ; locus Psidii.
Arapoiaba, Arapoyava, Guarapoyava , Ooaracoyava, Quirafoyava,
Birapoyava (S.Paulo, Morro) — Ooaraq/ so\,japtäaba cobre; mons
qui solem operit.
Arapuahy (Minas, Rio) — coaracy sol, hy agoa: fluvius aolis (per
loca aprica fluens). — Alias Ara ave Ar ara, assu grande, hy
agoa: fluvius avis PsiUaci magni.
Araguaxa, Araguaid (Malo Grosso et Goyaz, Rio) — ara lempo, guaia
de caranguejo; tempus pro capiendis caocria. ,
Araguari (Pars, Rio) — ara tempo v guard ave Ibis, hy agoa; fluvius,
ubi visuntur certo tempore aves Ibis rubrae.
Aramari (Bahia, Povoac&o) — ara tempo, mari arvore frulifera Umari.
Tempus pro coüigendo fructu Geoffraeae.
Aramucu (Para, Rio) — ara tempo, mucu peixe. Tempus pro capiendo
pisce Synbrancho Moou.
Aranapucu, Arauana-pucu (Pmsl, Rio) — araudna peixe, pucu grande.
Arapehy (Rio Grande do Sul, Rio) corruplum pro Arcöe-hy: arebe io-
seclo Barata, hy agoa. Aliis contractum ex Arara ave, p* ca-
minho, Ay agoa: fluvius ad viam avis Arara, PsiUaci Ifacrocerci.
Araquara, Arara- coara (S. Paulo, Allo Amazonas, Montanhas) — coara
buraco i. e* locus Psitlacorum.
Araracanga (S. Paulo, Cachoeira no Rio Tiete) — arara-acanga , ca-
beza do Papagaio, caput Psitlaci.
Arara-hy (Para, llha) — agoa da ave Arara, aqua Psitlaci.
Ararangad (S. Calharina, Rio) — ave Arara de variaa cftres, Paillacus
colore vario.
Arara-pira (S. Paulo, Rio, Aldea) — peixe Arara, piscia Pirarara,
Phraclocephalus hemilioptems Agassiz,
Arary (Para, Rio) — conlraclum: fluvius avis Arara.
Araripe (Alagoas, Serra) — babitacao, pype, dJ Arara. Mooles ubi ha-
bilant psitlaci.
Araritaguaba (S. Paulo, Morro perto de Porto Felis) — Arara -üa,
pedra, guaba come. Locus ubi aves Arara saxum comunt
(radunt.)
Digitized by
Google
4«
Arantthna, Jriruäma (Rio de Janeiro, tago) — ami espremer, tra
mel: exprimo mel e favo.
Arassntiky vide Aracuahy.
Araticu, Araücüm (Para, Rio) — arbor Anonae.
Arauari, Aravari-hy CPara, Rio) — rio do peixe Sardinha; fluvius
• piscis Chalcei nematuri.
Arauatö (Alto Amazonas, Rio) — Macaco, Mycetes ursin us.
Arhihy (S. Calharina, Ribeiro) — aqua da palmeira AHri,' Coci schizo-
phyltae.
Arassaryguana (S.Paulo, Freguezia) — pro arassary-guaba, ave Aras-
sary comer; edere Pteroglossum.
Aruparana (Alto Amazonas, Rio) — am sapo. Fluvius bufonum.
Atinineni (Alto Amazonas. Lago) vox spuria, composita ex atyaty tu-
pice avi8 Larus et vem v. une maypurice v. moxice aqua.
Avanhandava (9. Paulo, Cachoeira no Rio Tiete) — cormptum pro
ava-ma-ava: hörnern enläo hörnern, i. e. vir et iterum sane vir,
opus est multorum virotum, ad trahendam scapham. Aliis composi-
tum videtur ex ava vir et anhanga spectrum.
Ay, Ayy, Ahy, Äuygh (Pernambuco, Ribeiro) — nome do anknal Pre-
gutta, Bradypus.
Aybu (Alto Amazonas, Furo) — aiba mao, hu agoa. Aqua mala, noxia.
Bacaxä (Rio de Janeiro, Rio} —
Baccanga (Matanhao, Ribeiro) —
Baependi (Minas, Villa) — Mbae couza, pe interrogalivo, nde lua, per-
tence a ti; toa quaä res? quid tibi vis?
Baepina, Biapino, Biapina (Cearä, Povoacao) — Mbae couza, pino
peido. Res crephus venlris, nullius prelii.
Bagauriz, Bacahury, Pacuaru (Rio Doce, Cachoeira) — bacuaru, pa-
cuaru peixe, Pterophyllum scalare Hecket.
Bügi (Rio Grande do Sul, Freguezia) — - pqfe feiticeiro, praestigiator,
medicus.
Bambuhy (Minas, Wo, Freguezia; Rio de Janeiro, Canal) — u-ätnby,
ttmby-hy, rio de ranho, fluvius pituitae, sordtdus.
Banabuihu (Ceara, Ribeiro) — corruptum pro panambij-hy, panama-
hy aqua papilionum.
Bangu (Rio de Janeiro, Pavoacao) —
Bangue (Mato Grosso, Cachoeira nd Rio Pardo) —
BarahU (Mato Grosso, Rio) — Indios deste nome.
Baruri (Alto Amazonas, Rio) — Barü arvore cujus semen Tonca,
Dipteryx.
Baruriü (Cachoeiras do Rio Ttete) — Etymologia praecedentis?
Barururü (Alto Amazonad, Rio) — :
Btissuhy, Bäcuhy (Rio do Janeiro, Povoacao) —
Batovi, Batuvi (Rio Grande de Sul, Lugar) — Patt palmeira, Oba folha.
Batuque (Ilha do Rio Madeira) — corrupt. Ua ky pedra de afiar, cos.
Bnturite aliis BotaritS (Ceara, Serra, Villa) — corruptum ex ipo por
Ventura, na verdade, Ua-rete aco. Certo acies.
Digitized by
Google
493
Baurü (Cacfaoeira no Rio Tiete) —
Betitn (Minas, Lugarejo) — corruplum pro PeUm Tabaco.
Be\ju-hy (S. Paulo, Cacbocira no Rio Tiete) — betfu, beixü, bexü
(meapi) pao. Aqua panis Be\jü.
Biberibe (Pernambuco, Ribeiro) — corruptum e Viba canna, pupe^
pype, em, aonde. Locus ubi crescit gramen Viba, Gynerium sagit-
tarum.
Boassu (Rio de Janeiro, Rio) — boya dobra, asm grande. Serpena
magnus.
Boiqtäsaba, Boyquifaba, Boigkypaba (Bahia, Aldea) — boya cobra,
kycaba rede. Serpentum rele, laqueus.
Boipeba, Baypeba (Bahia, Aldea) — boya cobra, ipeba chata. Serpens
planus, depressus.
Bojuru (Rio Grande do Sul, Povoacao) — boya cobra, juru bocca.
08 serpentis.
Bongd (Rio de Janeiro, Ribeiro) — pro pungd inchazo, estruma; tumor,
Struma.
Borborema (Bahia, Pernambuco, Serrania) — poro genle, eyma sem.
Desertum, regio inhabitata.
Boriti, Buriti, Brutiz, Mwriti, Mtriti (passim) — moro nutrire; ii fructus.
Palmeira: Mauritiae vinifera Marl., flexuosa L.
Boritama (Ceara, Montanha) — boriti-taba aldea de Borili; aluV. quol
palmae Mauritiae.
Bosarahy (Rio de Janeiro, Rio) — pococu apanhar, ara ave, hy agoa;
locus ubi capta avis Arara.
Bty'aru (Para, Aldea) — pro Mojarit acariciar, amimar. Locus assen-
lator. *
Buranhem (Bahia, Rio) — corruptum pro ymyra, moträ arvore, eem
doce, arbor dulcis. Chrysophyllum glycyphloeum.
Butucarahy (Rio Grande do Sul, Rio) — eonroptum pro mohnt-ara
dta sanclo, doroingo, hy agoa; alias: putü descancar. tira tempo,
hy agoa. Fluvius ubi celebralur dies Jovis, ubi requiescitur.
Cabapuana (Espirito Santo, Rio) — caba vespa, puame em pe. Locus
planus vesparum.
Cabreuvq (S. Paulo, Freguexia) — contraclum e Capuri-vtiä arvore da
ave Oabure, Strix brasiliana. Arbor Myrospermum.
Cabupu (Rio de Janeiro, Alagoas: Ribeiro) — caba vespa, assu grande,
alias caa-pucu malo comprido. Vespa magna, sylva extensa. '
Capapaba (S. Paulo, Freguezia) contraettim caa mato, papy quetmar,
päbe ludo. Sylva tota usta.
Cacerubu (Rio de Janeiro, Ribeiro) — caa mato, iribu, urnbu ave.
Sylva avis Urubu, Gatharthis.
Cacte, Cahate, Cahethe (Minas, Villa) — caa-ete sylva primiuva.
Caetete, Cahetete, CaMtethe (Bahia, Villa) — idem.
Cagoatati (Rio de Janeiro, Ribeiro) — cacoaü anciao, velho, atyafy
ave. Locus Lari senis, veluli. *
Oahi (Rio Grande do Sul, Rio) — caa-hy flaviua sylvestris,
Digitized by
Google
40*
Cahohipe (Ceara, Rio) — cauim vinho, pe, ipe lugar. Loews ubi potos
e granis Maydis paratur.
Cüico (Rio Grande do Norte, Rio) — contractu*» e caa mato, yco ar-
busto. Sylva vel arbor Colicodendri (ex ordioe Capparidearum, cujus
folia jumenlis noxia).
CaijurUy Cajvru (Minas. Povoacao) — pro Goajeru arbusto. Chryso-
balanus Icaco.
Caioaba (S* Paulo, Morro) — caa malo, aba senbor. Dominus
sylvae.
Caiporas (Parahiba do Norte, Povoacao) — caa-pora sylvae habitalor.
Cairiri) Cayriri, Cariri (Indios; Parahiba do Norte, Aldea) — caa mato,
ira mel. Alias cai queimada, ira mel, ou rvre depois que.
Cairufü (Rio de Janeiro, Morro, Enseada) — cax queimada, goassu
grande.
Caisdra, Oaipdra, Caissdra (Para, Ceara etc., Povoacao) — cm quei-
mada, ara lempo. Locus sylvestris, qui certo tempore (aeslate sicca)
exuritur. — Alias: Caa-jissdra, sylva palmae Jissara, Eulerpes.
OajcMba (Bahia, Ilha) — arvore Cqfü, Anacardium occidenlale.
Cqfü (Maranhäo, Rio) — Anacardium occidenlale.
Cajüba (Rio Grande do Sul, Lagoa) — idem, arvore de Cqju.
Camaciatd (Babia, Julgado) — caa mato, ad aspero, Ua pedra.
Camacuan (Rio Grande do Sul, Rio, Freguezia) — caa mato, acauan
gaviäo; sylva Falconis cacbinnantis.
Oamamu (Babia, Villa) — caa mato, maam irma, sylva sororis.
Camanahü (Para, Freguezia) — caa mato, amana chuva, hy agoa.
Camanducaia pro Comanducaia (S. Paulo, nunc Villa de Jaguari) —
Comanda, Comendd feijäo, aia sadio. Locus legumfoum salubhum.
Camapuan (Mato Grosso, Rio, Fazenda) — cama peilo, mama, apnam
redonda. Pectus, mama convexa.
Oamard (Rio Grande do Norte, Povoacao) — arbusto, Lantana L.
Camaragiba (Rio Grande do Norte, Alagoas, Freguezia) — Camara-
juba amarella. Lantana aculeata L.
Oamaratiba, Camaratuba (Alagoas, Povoacao, nunc Villa d'Imperatriz) —
Camara arbusto, tiba locus.
Cambambe (Rio de Janeiro, Ribeiro) — caa-namby, argola do mato, ro-
deio do mato. Circulus sylvae. — AIÜ6 vox spuria: Gamba em pe.
Camboriu (S. Calharina, Rio) — camby leite, tri mel, u agoa.
Cambyriu, Cambiriü, Cambriu (S. Calharina, Freguezia) — uti praece-
dens: locus, ubi lac, mel et aqua»
Cambor opi, Camporupi, Camorupim (Rio de Janeiro, Rio; -Ceara, Lago)
— poropi, porupi vem de longe. Longinque venit e sylva.
Camucviy Caamocyn (Ceara, Rio) — - caa lenbo, mocyme aplainar, polir.
Lignum laevigatum.
Camunde (AIlo Amazonas, Povoacao no Rio Negro) <*- caa malo,
mondd pilhar. Sylva pro agilandis v. capiendis feris»
Cmgueira, Cangoevra (S. Paulo, Gachoeira no Rio Tiete) — Osso, os.
Canhangd, AcQnhanga, Oanhacangd (Rio de Janeiro, Povoacao) —
caa mato, anhanga espectro» diabo. Sylva speclri, diaboli.
Digitized by
Google
495
Caninde (Alagoas, Ceara, Povoacao) — ave Canbide, Arara azul. Psil-
tacus Araraüna.
Canomd (Alto Amazonas, Povoacao) — caa raato, oba folha. Sylva
spissa.
Capana (AUo Amazonas, Rio) —
£apanim# (Minas, Povoacao) — ctfö vc\n\o > panemo esteril. Sylva slerilis.
Capibari, Capivary (Rio, Lagoa, Fazenda etc.) — caa-pe-i, herba ad
viam parva; grama, uora senhor, y agoa. Aqua animatis Ca-
piuara, quod dominus graminis.
Capibaribe, Capibarype (Pernambuco, Rios) — Pt/pe, ype lugar. Locus
animalis Capivara.
Capocabana, Copocabana (Rio de Janeiro, Povoacao) — corruplum ex
Indorum Sacopenopan: MiHiel. (?)
Capuame (Bahia, Povoacao) — caa malo, pudme em pe. Sylva slans,
erecta.
Caracares (Corrientes, Lagoa) — Caracard ave Polyborus vulgaris.
Caraguaiahy, Gravatahy (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — Caraguafd
especie de erva. Bromeliae spinosae.
Caraguatatuba, Cararaffuata-tyba (S. Paulo, Povoacao) — lugar de
Caraguaid. Locus Bromeliarum.
Cor aha (S. Catharina, Ribeiro) — idem ac Caraud, Bromelia.
Oarahy (Rio de Janeiro, Povoacao) — cara balata, hy aqua. Flavius
Dioscorearum. Alias: Icarahy , Igarahg, agoa aonde vai canoa.
Rivus scapbam ferens.
Carahiba (Maranhao, Povoacao) — planta de Card, Dioscorea.
Carahipe (Espirito Sanclo, Rio, Povoac&o) — Aonde nascem Oarazes. Locus
Dioscorearum.
Carandd (Mato Grosso, Ribeiro) — Carand, Carandd palmeira, Coper-
nicia cerifera. Cfr. supra 3Ö0.
Caranda-hy (Minas, Povoacao) — hy agoa da Carand.
Carapand (Para, Freguezia) — mosquito, Oulex.
Carauba, Caraiba, Caraoba, Caroba (Parahiba do Norte, Povoacao)-—
arvore. Bignoniaceae. Altis corr. e Carudba pasto, pascua.
Oararacü (Alto Amazonas, Canal, alias Oararapu cererucaba) — ca-
rard ave Mergulh&o. Cano de Mergulh&o.
Careru-yghcoarana (AUo Amaz., Rios Negro, Uaupes) — caa rerii
herbae pro olla, yg coarana Vertex. Catdeiroes da erva Carerv.
(Podostemaoeae in scopiilis nascenles, e quibus Indi sal parant.)
Carinhanha, Carinhenha (Minas, Rio, Villa) — caryca corre, anhi ba-
slante. Fluvius sat rapid qs.
Carioca, Caryoca (Rio de Janeiro, Fönte da Cidade, Aqueduelo) —
caryca corre, oca casa. Domus fontis. Caryocas nomen habitanlium
urbis Rio de Janeiro.
Cassiquiary (AUo Amazon., Rio) — caa arvore, icica resina, y agoa.
Fluvius arboris, quae res'mam Elemi fundit.
Oat&te (Rio de Janeiro, Suburbio) — cad-t-ete, sylva prtmaeva, genuina.
Gatinga (Minas, Rio) — caa-tmga, mato claro, lucido. Sylva pcrspkua,
aeslu aphylla.
Digitized by
Google
496
Gqtole^ Catulez (Parahiba, Bahia, Freguezias) — palmeira Oaiole , AtU-
lea humilis Marl.
Gatü (Bahia, Povoac&o) — bom, sadio. Locus bonus, salubris.
Catuäma, Caiurdma (Bahia, Povoaeäo) — muylo bom. Locus opliraus.
Gaiumby, Catumbi (Rio de Janeiro, Suburbio) — caa male, püuna
oegra, hy agoa. Aqua sylvae obscurae.
Catunduba (Rio de Janeiro, 11ha) — catu bom, tyba lugar. Locus
boous.
Caburi, Caaburi, Cauhaburi (Alto Amazon., Rio) — caa raalo, £iiri
palmeira DiplolijemiuoL Alias cauhan, oacaoan ave Faico caebinoans.
Cayacanga (S. Paulo, Cachoeira no Rio Curiliba) — «• peixe Polvos.
Pisßis. v
Gayame, Gayambe (Alto Amazonas, Rio) — ? ftf/'ti <wi frula de CVyi/
.espriraida.
Cayary (Mato Grosso, Alto Amazonas), — nome do Rio Madeira dado
pelos lodios. Sensus: fluvius albus.
Cayru (Bahia, Villa) — caa mato, ird rael, hy agoa. Alias cm quei-
mada, Orot ä nos. Sylva combusla nostra.
Ceard, Ciardt (Provineia) — nome de Papagaio: Milüel.
Gernambitigba, Sernambityba (Rio de Janeiro, Ribeiro) — lugar, cor-
rego de ostras sernambu Locus concharuw.
Oemeyba pirera vulgo Barrancos cahidos. Ripae fluvii allae eorruentes.
Cemeyba pyierpe vulgo Meios barrancos. Ripae .fluvii ad medium de-
nudatae.
Chechuhi, ChichuJiy^ Jejuhy, Xixuhy (Rio Grande do Sul, Rio) —
jucane traabordar, hy agoa. Fluvius exundans.
Chipolö, Gypoiö% Xipoto, Chopotö (Minas, Rio) — gy machado, potu,
potuu descaoaar. Quies seouris.
Chorö, Sorö (Cearä, Rio) — cororong, chororom munnurar. Fluvius
fluetisonus.
Chui, Chuhy, Xuhy (Rio Grande do Sul, Rio) — hy agoa, chü ave,
Anlhus Chü Lichtenslein.
Ghupicay, (Montevideo, Rio) •— jybyca-hyy rio do inforcado. Fluviu9
suspensi.
Cincurd, Sincurä, Cincord (Bahia, Sarra diaaiantina) — ?
Go&ane, Qomwe (Alto Amazonas, Ribeiro) — vix luptee.
Coaxinguba vide Guaxixdiba.
CQchiuara, Guchiuara (Alto Amazonas, Rio) — nome de Indios Tupi.
euchiu maoaeo, Pilhecia Salanas, uara Senhor.
Ooite, Guite (Parahiha, Serra, Freguezia) — CQÜe erva, Canoa, Heli-
oonia (foliis ampüs).
Coiuana (Alto Amazonas, Canal) —
Güluminjuba (Cearä, Serra) — corumim, curumim moio, juba amarello.
Puer flavus*
Comandaiuba, Commandaliva (Bahia, Serra, Povoaeäo) — comanda
feutäo, tyba lugar. Locus leguminum.
£o#M4»afi\(Alagoas, Serra) — eaameeng apresentar, afy avo Alma do
gado. Ubi conspicis aves Coccyzos.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina loeorum. Con— Cun— . 497
Congonha, Congonhas (Mtnas, Freguezia) — congonha, xk de Para-
guay, male. Frulex theam paraguariensem praebens, Hex paraguariensis
et aliae.
Copeiä (Allo Amazonas, Furo do Yupura) — contraclura pro Copixaba
v. Copixaba roca. Sylva caedua.
Corumbd (Goyaz, Rio, Povoae&o) —
Corumbabo (Babia, Povoacäo) — corruplum pro Xermbabo animal
domestico.
Corumbidra, Corumbiarä (Malo Grosso, Rio) — corumim moio, ara
eis aqui, partieula adhaesiva. Puer eeoe.
Cotegipe (Babia, Povoacäo) — cotue lavar, jtffp*, ipe lugar. Locus la-
vandi.
Coüjuba (Para, 11ha) — CW# cuya, juba amarella. Vasculuro flavum.
Cotindiba, CoHnguiba (Sergipe, Rio) — coiuc lavar, iba arvore. Arbor
lavatoria. Arbor Sapiodus , cujus fruclus saponem subministrant. Alias
Ouiiityba locus arboris Crescentiae Cuiele, unde Ctäas.
Cramimua*, Grantimuam (Babia, Rio) — coara buraco, memom in-
seclo hiz em cü. Locus Lampyridum (el Elateris noctiluci).
Oricare, Quiricare (Babia, Rio, Aldea) — cuy cuia, tri mel, tri par-
tieula affirmativa: en, sane vas melle plenum. Alias: curica papa-
gaio, arpe em eima: Psittacus aestivus L. ia alto v. supra.
Croahiu (Ceara, Rio) — coraya ave, hg agoa; fluvius avis Myio-
theres Coraya Spix, — Alüs cruahy: curud ave, hy agoa: fluvius
avis Ampelis Colinga.
Croatd (Maranhäo, Aldea) — conlractum e caragoatd Bromeliae spioosae.
Crumatahy (Rio Grande do Norle, Rio, Povoac&o) — conlractum e
Curimatd, Corimbaid, Curumatd peixe, hy aqua. Fluvius piscis:
Salmo Curimala Bloch, Pacu argenleus Spix.
Cuari, Coari, Cuar-hy (Allo Amazonas, Rio, Lago, Povoac&o) — cud
baga, hg agoa: fluvius baccarum. Alias a Quarö, Quarö planta,
Galphimia brasiliensis.
Cudojä, Codayd (Alto Amazonas, Furo do Yupura) —
Ctäabd (Malo Grosso, Rio, Cidade) • — cuia vasilha, aba criador, quia
in fluvii ripa inventae arbores Crescentiae Cuyele.
Cwate, Cuiethe (Minas, Freguezia) — cuia et eie legilima.
Cidpiranga (Allo Amazonas, Forte) — cuia el piranga vermelha: Vat-
culum rubrum.
Culabande (Rio de Janeiro, Povoac&o) — corruplum: macui donde, pä
nde tu vems? Unde venis?
Cumd (Maranhäo, Aldea). Plantae laclescentes Apocyoeae et Fici. In
lingua Galibi Cupd, Cupö.
Cunhary alias Tauaxatnini v. Rio dos Engaaos (Alto Amazonas, Braco
do Yupura) — eunha-r-y rio de fernem
Ctmhaü (Rio Grande do Norte, Pernambuco, Ribeiro) — ctmhd mulher,
hy agoa.
Cunhambeba (Rio de Janeiro, 11ha) — eunhd mulher, iptba ohaXa
Cunhanpepe v. Quomambebe prineeps tyrannus anliquorum Tupi.
Cfr. Revisla trimensal. Ser. IL Vol. 6. p. 517.
63
Digitized by
Google
498 Tupi: Nomina lucorum. Cup — Gip — .
Cupati (Allo Amazonas, Serra) — ? cupu arbore fructu eduli Apocyoea?
(an Ooupa Galibi?), Um nasus, caraibice fructus.
Cupifura (Parahiba do Norle, Povoacäo) — Cupi, Copii, Cupim, Cu-
pia inseclo Termes fatale e seu formigueiro, purum verter: Formi-
gueiro invertido. Formicetum dirutum.
Cupioba (Bahia, Povoacäo) — cupi formigueiro, oba folha, veslido.
Regio obtecta formicelis.
Curapa (Bahia, Ribeiro) — cupi-rapo formigueiro levado. Alias deri-
vatur a corupa crux.
Curitiba, Curityba, CuriHva (S. Paulo, Gidade) — curi arvore Pmheiro
do Brazil, tyba lugar» Locus Araucariae brasilianae.
Curmatahy (Minas, Rio, Freguezia) — vide Crumatahy.
Curu, Coro (Cearä, Povoacäo) — especie de Lagarlo.
Curustu-ygarape (Rio Grande do Sul, Rio) — Rio da cruz, corupa.
Curud, Curuhd (Pars, Rio) — palmeira de diversa especie. Allalea
spectabilis, Syagrus.
Curuaiü (Cearä, Povoacäo) — rio da palmeira Curud ou da ave Co-
reua, Ampelis Gotinga.
Qwruhalinga (Parä, Povoacäo) — ave Ooreua branca.
Curupd, Gwrupd (Pari, Villa) — curud palmeira, cury tinta preta pars
pintar as cuias (de huma arvore Ilicinea); iba arvore. Aliis a
voce curuba sarna, pustula.
Cururipe (Alagoas, Ribeiro) — cururu amphibio sapo, ype aonde. Locus
bufonum.
Cururu (Rio Grande do Norle, Rio) — sapo, bufo.
Cutiay Cotia (S. Paulo, Freguezia) — Culia animal, Dasyprocla Aguti.
Cutundüba (Rio de Janeiro, 11ha) — idem ac Cotindiba.
Cuzary (Parä, Barreiros) — nome de huma tribu de Indios Tupi.
Embaü, Embahy (S. Catharina, Rio) — embeu arvore, ky agoa. Flu-
viu8 arboris Guatteriae, ex ordine Anonacearum.
Embituba (S. Calharina, Povoacäo) — locus tyba, arboris Embei s.
Gualleriae.
Embotetui (Malo Grosso, Rio alias Mondego) — inimbo fio, cordel, laco
tut ave. Laqueus pro psittaco.
Eviratiba, rede Ymyra-tyba (Allo Amazonas) — locus arboribus conßilus.
Garopaba (S. Calharina, Povoacäo) — caraoba arvore, pabe ludo.
Locus arboribus Caraoba, Bignoniarum, plenus.
Gempapo, corruplum Ginepabu (Bahia et alibi, Povoacäo) — arvore,
Genipa.
Gerema, Jurema (Bahia, Fazenda) arvore, Acacia Jurema.
Geribatyba (Rio de Janeiro, Povoacäo) — geru, jeru, qferu papagaio,
tyba lugar, iba arvore. Locus arborum in quibus Psillaci nidulantur.
Geru (Bahia, Aldea) — papagaio, Psillacus (qferu).
Giboia, Giboya, Jiboya, Jyb-boya (Bahia, Serra) — boya cobra,
jyb, quae procumbit, descendit, Boa Cenchria.
Giparand, Gyparand (Mato Grosso, Rio) — Rio do machado (gy)-
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Gir— Guai— . 499
Giräo (Alto Amazonas, Cachoeira do Rio Madeira) — terraco sobre Cor-
quilhas. Pygma ex asserculis. Casa de sobrado.
Giiicaparana, Jitica-Jetica-parana (Para, Rio) — jetyca balata, paranä
grande rio. Fluvius tuberum.
Goajaratuva (Alto Amazonas, Praya) — goajeru arbusto Chrysobalanus
Icaco.
Goitacazes, Goyatacäs (Espirilo Santo, Aldea) — vix vocabulum tupi-
cum. Derivatur a goata caminhar, caa sylva. Varnhagen Hist. do
Brazil I. 101.
QoraWa (Parahiba do Norte, Povoacao) — corruplum pro Guira-Guira
vel Bira-Bira ave Vireo olivaceus Gray. — Aliis corruplum pro
Gurupira especlro, diabo.
Gayanna (Pernambuco, Rio, Villa) — ?
Goyaz (Provincia, Cidade) — Indios camponezes vide supra p. 49« sub
voce Gua**),
Grajehu (Maranhao, Rio, Villa) — card batatt, je uü eu corao: ego
edo tubera.
Gramaciö (Rio Grande do Norte, Rio, Aldea) — contraclum e guara
ave, ceiya rebanho. Examen avis Guara, Ibis rubrae.
Grommame, Guaramama (Parahiba, Rio) — guara ave, mdme lugar.
Locus avis Ibis rubrae.
Grapiuna (Bahia, Rio) — guara ave, pe caminho, una preta: avis Ibis
nigra ad viam. Aliis: cara balata, pe caminho, una preta, Dioscorea
nigra ad viam.
Gratdku (Rio de Janeiro, Povoacao) — conlractum e caragoaia-hy\
aqua Bromeliarum.
Gravatd (Rio de Janeiro, Forte) — contraclum e Caragoatä.
Gravatä-hy (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — rivus Bromeliarum.
GroaMras (Rio Grande do Nqrte, Lagoa, Aldea) — ?
Grugueia, Gorgu&a, Gurguia (Piauhy, Povoacao) — ?
Grugungiy Grugunghy (Bahia, Ribeiro) — mutatum e Gurundi ave, hy
agoa. Rivus avis Tachyphoni.
Grapiuna (Parahiba, Ribeiro) — contraclum e curupira espectro, una
pretou spectrum nigrum. Aliis e Ourumm mozo, una preto, infans
niger.
Guacenduba (Maranhäo, Districto) — contractum e guaxinim animal
Cachorinho do mato et tyba lugar. Locus Galiclis viltatae.
Guahy (Bahia, Ribeiro) — gua variado de cöres, hy agoa. Aliis: cua-
hy agoa de cinlura. Aliis guaia-hy agoa de caranguejo. Locus dis-
colorius, cinctus, cancri.
Guahibe, Guaibe (S. Paulo, Mato Grosso, Rio de Janeiro, Maranh&o:
Ilha, Lagoa) — lugar de caranguejo, locus cancrorum.
Guaicuhy, Goamihy (Minas, Rio) — goaimi-hy Rio das Velhas.
•) Vielleicht hängt der Name Goya%, eben so wie Goyarma, mit einem ge-
meinsamen Ausdrucke Coua, Goua, Goa für Verwandte, in den Dialekten
der Ges-Sprachen zusammen.
Digitized by
Google
500 Tupi: Nomina locorum. Guai— Guar—.
Guaicurituba (S. Paulo, Cachocira no Rio Tiete) — Locus Indoram
Guaicurüs.
Guaipacare (S. Paulo, nunc Villa de Lorena) — ?
Guaira (Rio Grande do Sul, Villa) — ?
Guaitica, Guaitdca (Rio de Janeiro, Ribeiro) — ?
Guqfahy (Rio Grande do Norte, Rio) — idem quod Guahy.
Guajard (Para, Bahia, tribus de Indios) — cud pintado, udra senbor;
viri picli.
Guajeru, Guajiru, Guajurä, Goqjura, Abajeru (Parahiba, Pari, Mato
Grosso, Ribeiro, Povoac&o) — arbusto, Chrysobalanus Icaco.
Guamä (Part, Rio) — ?
Guammdme (Geara, Serra) — cud mamäne cingir a cinta. Indi ciocü
cingulo plumarum.
Guandü (Rio de Janeiro, Rio) — recüus Coandü, animal Ourico cacheiro,
Cercolabes prehensilis.
Quaneky (Rio Grande do Norte, Rio) — pro nhdnehy agoa que corre;
aliis: eis agoa! Aqua fluens, en aqua.
Guanhdent (Minas, Rio, Povoac&o) — ?
Guapaix v. Guapehy.
Guapehy, Guapy (Mato Grosso, Rio) — hy rio, pe que caminha, gu*
pelo campo. Fluvius campeslris.
Guapore (Mato Grosso, Rio) — pari Cataracta. Sensus: gua campo,
cachoeira no campo; aliis ua, oa: eis cachoeira.
Guarambary (Paraguay: Povoacäo) —
Guard (Bahia, Ribeiro) — ave, Ibis rubra.
Guarabira, Guara-bvra (Parahiba, Povoacäo) — ave bira (conrupluro e
guira) guard, avis Ibis rubra.
Guarapoyava vtdc Aracoyova.
Guaracu-hy (Rio de Janeiro, Ribeiro) — guara acu hy: aqua avis
Guard magnae aut avis Guard aqua magna.
Guara-hy, Guara-hu (Parahiba, Ribeiro) — agoa de ave Guard.
Guaramata-hy (Rio Grande do Norte, Rio) — vide Oorumatahy.
Guaranhuns (Pernambuco, Serra) — ? nome de Indios, uara-anhü ho-
mens de campo, viri oampestres.
Guarani, plural Guarams — Indios (\wra, godra) senhores da terra,
guerreiros.
Guarapari (Bspirito Santo, Rio, Morro) — guara ave, apdre volu, av»
circuilus.
Guara-piranga (Minas, Povoacäo, Alto Amazonas, Barraneos no Rio Ma-
deira) — avis Guard rubra.
Guarapuava (S. Paulo, Villa) — ave guara puame em pe. Aliis ely-
tnologia ab arapud, abelha de terra.
Guaratiba, Guaratuba (S. Paulo Villa, Rio de Janeiro Fregnezia) —
lugar da ave Guard; locus avis Ibis rubrae.
Guaratmguetd (S. Paulo, Villa) contractum e coarafy so!, Hm Arn,
goata caminhar. Locus unde sol cursum vergit (victnus tropico Ca-
pricorni).
Guariba, Guaribas (passim) — Simia Mycetes.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Guax — Hyap — . 501
GuaxhuUba} Coaxinguba, Cuqjinguba (Rio de Janeiro, Povoac&o) —
arvore Lombrigueira. Arbores generis Pharmacosyces.
Guiriry, Guiriri (Par4, Rio) — cui, vazüha, tri mel, hy agoa. Fluviua
vasis melle pleni. Guiriri est Palma Diplothemium marilimum et aliae.
Alias guhi debaixo, subtus, infra.
Gupiara, Cupiara (Minas, Povoac&o) — lugar de minerar. Vox a Pau-
Ii8ti8 inlroducta : guirpe infra, ara significatio actus.
Gurahiras (Ceara, Riacho) — ?
Gureo (Rio Grande do Norte, Povoac&o) — ?
Gurguea (Piauhy, Rio, Povoaca\o) — ?
Guriguacuru nome original do Rio Negro, tributario do Amazonas, antes
dos Portuguezes haverem penetrado neste paiz: Mitlief 1. 435.
Gurmhem, Gurunhem (Parahiba, Povoac&o) — corruptum pro giHra
nheem, ave que falla.
Gurvpä (Par4, Villa) — fitymologia valde dubia. Guira pupe lugar do
ave. A1Ü8 Gurupd, in terrie Amazonicis nomen arborum generis
Licaniae.
Qwrupatuba (Par4, Rio) — item Gwrupi-tyba locus arborum Lioaniae.
Aliis: Curuba sarna, pustula, Scabies.
Gurutüba (Minas, Serra, Rio, Povoaeio) — corruptum pro Gurityba
lugar da arvore Piriheiro, locus Araucariae.
Bi, Hy, 7, lg, Igh, Y, Yg, Yh, Hu, U — agoa: vide composita di versa.
Hibiappaba, Ipiapäba (Ceara, Cordilheira) — iby terra, pabe tudo.
Terreno descoberto. Omne terra.
Hibiraribe (Par4, Aldea) — ymira, ybtra mato, ipe, ype lugar. Locus
sylvestris.
Hiboafu (Ceara, Povoacäo) — hy agoa, moacu quente, aqua calida.
Hicatu, Hy-catu, Ygcatu, Icatu (Maranhäo, Villa) — agoas boas.
Higuacu, Hyguacu, Yguapu, Iguacu (passim) — agoa grande.
Higuarapu, Jguarapu (Pernambuco, Rio, Villa) — lgara^ Ygara canoa
de guerra (ygh-uara senhor da agoa) apu grande. Scapha
magna.
Hinhagabahy (S. Paulo, Ribeiro) — pro Arihingaba-hy agoa cheia de
ave Anhinget, Plolus Aninga. Alias da planta Aroidea Aninga.
HM, Hytü, Ytu, Itü (S. Paulo, Cid ade) — Cachoeira no Rio Tiele,
verbo: aqua fraeta.
Hivituruhy, ffivitxyahy, Ybyturuhy (Minas, districtus Serro Frio) —
ybytu venlo, tuy frio. Ventus frigidus.
Hottinga, Ottinga, Utinga, Ytmga (Minas, Ribeiro) — agoa clara. Aliis
Hy-iia-tinga , agoa de pedras ciaras. Abundat topaziis Pincos dt agoa
dictis nitidissimis.
Hyava — hy ava pae d'agoa, lama; limus. Idem ygava.
Hycoara — buraco d'agoa, fönte; fons.
Hycoarana — sorvedouro do rio; vortex.
Bygapo, Hyg-apo — alagadico, terreno inundado.
Hyapura, Japurd, Yupvrä, Jupurä (Amazonas, Rio; Hispanis Caquetä)
— Japuru concha.
Digitized by
Google
502 Tupi: Nomina locorum. Hyp—Ima — .
Hypiaughuky (Mato Grosso, Ribeiro) — Obscurum : yby lerry, äuge ba-
stante, hy agoa. Aliis y eis, piau peixe, hy aqua.
Ifypaua, Ipaue corr. e hy pabe tudo agoa; donde os Brazileiros uaio
da voz paues para qualquer agoa estanque ou alagadissa.
lbare (Mato Grosso, Rio) — ?
Jbiapaba v. Eibiappaba.
Ibicui, Fbycui (Rio Grande do Sul, Rio) — yby-cui terra moida, area.
Arenae.
lbira-puita (Rio Grande do Sul, Rio) — ymira arvore, poite patarala:
fabula de ligno, arbore. — Aliis ymira, po ramo, ita pedra. Arbor
rami8 lapideis.
lbitipoca (Minas, Freguezia) — Ybytu vento, poca rebenta: ventus
erumpit. Aliis ybytu-oca casa de vento.
lbitwruna, Ybytruna (Minas, Serra, Povoacao) — ybuiu una nuvem
preta. Nubes nigra, coelum obfuscatum.
Iboipiünhi (S. Catharina, Rio) — ipui delgado, piter, sorver, hy agoa.
Tenuis potus. Aliis iboi cobra pequena, piter sorver, hy agoa. Ser-
pens parvulus bibit aquam.
Icabaquä, icabaquam (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — icdba gordura,
cua cinlura. Adeps in paleare bovis.
lpäna, Issana (Amazonas, Rio) — ?
Icapära (S. Paulo, canal sinuoso) — hy agoa, japdra torla.
Icapö (Alto Amazonas, Rio) — Derivalio incerta: hy agoa, caa-poam
de ilha8 — igara-po dedo de canoa (remo) — hy, caa-po lenha.
lcarahy (Rio de Janeiro, Aldea) — lgara-hy agoa de canoa.
lcatü (Maranhäo, Cidade) — hy, catu bom. Boas agoas.
Icö, Ycö (Ceara, Villa) — lco arvore da familba das Capparideas. Co-
licodendron lco Mart.
Igdhiba, Ingahiba (Rio de Janeiro, Bahia) — arvore Engä.
lgarape-mirim (Pari, Villa, Furo, Canal) — ygara scaphae pe via, mi-
rim parva.
Igatimi, Jguatimi (Mato Grosso) — contraclum ex ygara , canoa, (im
rostro, bico.
Igrapiuna, Igarapiuna (Bahia, Aldea) — canoa preta.
Igud (Rio de Janeiro, Povoacao) — hy agoa, gua variado de cor, aqua
versicolor.
lguabe, Iguape (Rio de Janeiro, Povoacao; S. Paulo, Rio, Villa; Bahia
Aldea) — pe perto de agoa etc. ; prope aquam versicolorem.
Iguard, Hyguarä (Maranhäo, Ribeiro) — rio da ave Ouard, Ibis rubra.
lguarapu, Hgguaracü, Iguara-acu (Pernambuco, Rio, Povoacao) — Ca-
noa grande.
Iguara-hy-apu (Mato Grosso, Rio) — Rio da canoa grande.
ljui, Hy-chui (Rio Grande do Sul, Rio) — Chat, Chü ave. Fluvius
avis Anthi Chü.
Imahuri, Maruhy (S. Catharina, Rio, Povoacao) — Maru, Mari,
Umari, Imari arvore Leguminosa, legumine carooso eduli, Geoffraea
superba etc.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Imb — Ipo — . 503
Imbähy (Rio de Janeiro, Ilba) — hy agoa, imbe arbusto, planla, sipo.
Frulex ex ordine Aroidearum, Philodendri spec.
Imbdhu (S. Calharina, Ribeiro) — idem.
Jmbauhi (S. Paulo, Ribeiro) — idem.
Imbe (Rio de Janeiro, Ribeiro) — Aroidea in margin e rivorum, Philo-
dendron et aliae.
lmbiriri (Rio de Janeiro, Ribeiro) — Imbiri (contractum ex Imyra et i,
lignum tenue) in prov. Rio de Janeiro est nomcn plantae Cannae
glaucae, quae in prov. septenlrionalibus Mbeeryi audil. Item Imbiri
vocantur frutices palustres multiramulosi Bsterhazyae.
Jmbirupü (Mato Grosso, Cataracta no Rio Pardo) — lmbira, Embyra
com pro imyra, acu grande, arbores magnae ventricosae Bomba-
cearum, cortice tenaci deduclili. (Xylopia frutescens, Funifera ulilis
et aliae plantae quoque Imbira audiunt).
Irhbitüba, Embituva (S. Calharina, Povoacäo) — tyba lugar de Imbe.
lmpuca (Bahia, Povoacäo) — contractum ex ia fruta, pooca apanhar,
colligere fruclus.
Indaidy Andaiä (Minas, Povoacäo) — palmeira, Attalea compta Mart.
Indaiatuba (S. Paulo, Freguezia) — tuba, tyba lugar da palmeira Attalea.
Indarahy, Indrahy, Andarähy (Rio de Janeiro, Povoacäo) — andira
morcego. Fluvius vespertilionum.
Inga (Parahiba, Povoacäo) — arvore, Inga genus Mimoaearum.
Ingahy (Minas, Povoacäo) — agoa da arvore Inga.
lnhambupe (Bahia, Rio, Villa) — lnhambü, Injambü, Anhambü ave,
pe lugar. Locus avis Crypturi Talauba, Pezi Niambü Spix.
Inhamuz (Parä, Aldea) — corruplum ex lnhambü.
Inhangä (Rio de Janeiro, Ribeiro) — mutatum e nianinga mosquilo,
culex. Aliis: compositum e anhu campo et ingd arvore.
Inhancica, lnhanzyca (Minas, Povoacäo) — Inga arvore, ycyca grude.
Gummi arboris Ingae (Acaciae).
Inhaüma (Rio de Janeiro, Freguezia) — ave vulgo AJicorne.
Inhomtrim, Anhaemirim (Rio de Janeiro, Povoacäo) — anhu, inhu campo,
mirim parvo: Milliel. Aliis: anhomime merim escondido parvo.
Jnhumufu (Rio de Janeiro, Lugarejo) — anhu-goacü campo grande.
Itthutrunahiba, Juiurnahiba (Rio de Janeiro, Lagoa) —
Insuä (Mato Grosso, Serra, PovoacAo) —
Inussü (Cearä, Povoacäo) — hy-acü.
JnzUy Inxü, Exu (Pernambuco, Povoacäo) — vix lupice. dzu aqua in
dialeclis Ges.
Ipanema, Ypanema (S. Paulo, Ribeiro, Lagoa, Povoacäo) — panemo
vazio, debalde, esteril. Vacuum, frustra, sterile.
Iparannd (Allo Amazonas, Freguezia) — hy paranna agoa, que corre
ao mar ou grande rio.
Ipiranga (S. Paulo, Povoacäo) — hy-piranga agoa roxa.
Ipitanga (Rio de Janeiro, Ribeiro, Povoacäo; Bahia Povoacäo) — hy
agoa, piler sorver, anga cheiro. Ubi nascitur Pitanga frutex Myr-
tacea, fruclu eduli, Stenocalyx (olim Eugenia) Michelii.
Ipocone, Pocone (Mato Grosso, Villa) — nome de Indio.
Digitized by
Google
504 Tupi: Nomina locoruaa. Ipo— Ita — .
Ipoeira (Goyaz, Lago) — hy agoa, puyr relirada.
Jpojuca (Pernambuco, Rio, Freguezia) — hy pupi joca agoa em que
lavar.
Ipopoca (Parahiba, Rio) — hy pocopu alcancar seil. paranoL Bio , que
passaodo a Lagoa Äbiahy alcanca o Oceano.
Iporanga (S. Paulo, Freguezia) — agoa bonita, poranga.
/partne, Ippanne (Malo Grosso, Rio) — ?
Ipuca (Rio de Janeiro, Aldea; Ceara, Villa) — agoa risooha, puca.
Irariä (Para, Canal) — yra mel.
Irqjä (Rio de Janeiro, Freguezia) — yra mel.
Jrapirang, Yra piranga (Bahia, Rio) — mel roxo.
Irapuan, Yra apoan (Rio Grande do Sul, Rio) — favo de mel con-
vexo.
Iriqtririqui (Para, Rio) — yra mel, ker dormir, ike aqui; alias compo-
situm cum guiri pro guira ave, aut gtnri infra.
Iriri (Rio de Janeiro, Ribeiro) — yra mel, rece v. tri por causa; ahis
yra-r-hy agoa de mel; aliis Iriri seil, iba arvore cuios flores as
abelhas frequent&o, Cenlrolobium robustum.
Iriri-hy (S. Caiharina, Ribeiro) — rio da arvore Iriri.
Iriri-tybä (Espirito Santo, Rio) — lugar da arvore Iriri.
Iriruäma, Araruäma (Rio de Janeiro, Lagoa) — am espremer, yra mel.
Jrituia (Para, Freguezia) — mel cor de sangue tuy, tuguy, mel rutilum.
Iriüanä (Para, Rio) — yra mel, goene vomitar, mel vomificum.
Irupuy, Iruzui (Pernambuco, Ribeiro) — yra mel, ftiü masligar.
Jssaica (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — ycyca, iceca grude, gummi,
resina.
Itabaiana, Ilabahianna (Bahia, Serra, Villa) — ita, lapis, rupes, aba
vir, oane jam nunc. (Vir in saxum mutatus). Aliis: Y-taba-oane:
sua (viri cnju8dam) domus.
liabapoana (Espirito Santo, Rio) — ita, aba, apoan convexo. Aliis:
hy agoa, iaba aldea, apoan. Aqua prope domum v. vicum ro-
lundum.
Itabatingahy (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — itabatinga v. tauatinga
barro branco; fluvius ex argilla alba.
Itäberava (Minas, Serra, Freguezia) — ita berab pedra chamejanle, bri-
Ihante. Mons fulgurans, coruseaas.
Itabira, Itaübira, Itabirapu (Minas, Monlanha, Villa) — elymologia
praecedens.
Itaboca (Para, Cachoeira no Rio Tocantins) — ita poc pedra arreben-
tada; saxum, mons ruptus.
ItaboraM (Rio de Janeiro, Villa) — ita pedra, pora denlro de, hy, agoa.
Föns e rupe.
Itabuca (Rio de1 Janeiro, Ribeiro) — idem quod Itaboca.
Ttaca (Rio de Janeiro, Ribeiro) — ita, aca corno. Lapis cornulus.
Itacaciba (Espirito Santo, Porto) — ita, aca, iba arvore.
Itacähxxma (Goyaz, Povoacao) — Uay aca, hy, una. Föns e saxo cor-
nuto nigro. Recliuß: ita, ky, una pedra de fiar preta.
Itacambira, Itucanibira (Minas, Serra, Rio, Freguezia) — Etymologiae
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Ilac— Jlao— . 505
diversae: iia saxum, cm sylva, guira avis; — 1/«, <ww, yra mel;
— tVa, cama-hy-ira saxum, lac, mel; — tucano ave, embira pro
embiära caza: locus ubi Rhamphasli capiuntur.
Ilacaratu (Pernambuco, Potoaeäo) ~ pro Ila-ky~catu pedra de fiar
boa. (Aliis ita-r-aca-calu pedra cormida bba).
Itacatiba, Itaciba (Espirito Sanlo, Ribeiro) ita-ky-tyba lugar de pedra
de fiar.
Itacohimi (Minas, Monlanha el alibi) — ita curumim pedra (com) moza.
Rupes minor (prope cacumen).
Itacurtifu (Rio de Janeiro, llba) — ita curucd pedra craz.
Itaguapaba, Tacasava (S. Paulo, Silio, Caehoeira no RioTiete) iiagua,
tayua barro vewelbo, faba cavado. Argilla rubra exoavata.
Itaguahy (Rio de Janeiro, Rio, Villa) < — agoa do barro vermelho.
liaguira, Itiquira (Malo Grosso, Rio) itykera lixo, agoa cheia de im-
mundicias. Rivus plenus confervarum. — hy Hquyra agoa mislurada.
ltähim (Piauhy, Ribeiro) — ita-hy pedra (na) agoa.
Itahy (S. Paulo, Caehoeira no Rio Tiete) -*- idein ao praecedens.
ItaJäpe (Bahia, Rio, Lagoa) — ita pedra, hy agoa, pe caminho. Fluvius
inier lapides.
Itaipaba, Jtaipabe (Mioas, Povoacao) — ita pedra, pabe tudo, Ubique
rupes.
Itaipu, Ilapuig, Taipu (Rio de Janeiro, Freguezia) — ita pedra, tyapü
que soa; lapia (melallum) so n ans, campana.
Itajahy(S. Paulo, Rio; S. Caiharina, Freguezia) — iaja erva, hy agoa:
fluvius herbae Taia v. Taioba , Caladii. Aids: Uäxi formiga ver-
melha, hy agoa, fluvius fbrmicarum.
ltqjuba (Minas, Freguezia) — ita pedra, juba amarella, ouro. Aurum,
roonela.
Ilqfurü (Rio de Janeiro, Lago; Minas, PovoacJu)) — ita pedra, juru boca.
Rupes cavernosa.
Itamaraca (Pernambuco, llha) — ita pedra, maraca caseavel. Tintina-
bulum, campana.
Itamarandiba (Minas, Rio) — pequenas pedras mexidas: Milliel 1. 489.
Aliis ita pedra, marande desproposüa, ma, iyba lugar. Locus ru-
peslris incommodus.
Itamarati (Rio de Janeiro, Ribeiro) —
Itambe (Minas, Serra, Po?o*c&o) — ita pedra, paimbe aspera.
Itambi, Itamby, Tamby, Tampu (Rio de Jane4rot Freguezia) — ffy*
(t)amby agoa de muco (Conferva? Amby signifioal quoque auecum
mucilaginoauna ex arboribus stillanlem, unde Ambaiba, Cecropia).
Itangud (Minas, Rio, Povoacao) — ita pedra, guä variada de cöres*
Itanhaem, Itanhem corruplum pro Ita-nheeng pedra que falla, echo.
Aliii ita nhaeni pralo de ferro, discus ferreus.
Itanhas (Ceara, Aldea) — tanha dente, dena.
Itanbenga (Rio de Janeiro, llha) — iia nheeng pedra que responde,
falla, eebo.
Itaobira (Minas) vide Itabfra.
Itaoca (Rio de Janeiro, Povaaeao) ~ QCU domus. Casa de pedra.
64
Digitized by
Google
&Ö6 Tupi: Nomina locorum. Itao — Itaqua — .
Kaocaia (Rio de Janeiro, Povoacäo) — aia salubm. Casa de pedra
sadia.
Itaorna (Rio de Janeiro, Lugarejo) —
Itapacaroya, Itapocoroya (S. Catharina, Enseada) — contraclum: Ha,
opoc oroigang, pedra que se fende esfriando. Saxum quod disruni-
pilur frigescens (calx).
Itapanhuacanga, Tapanhoacanga (Minas, Povoacäo) — tapanhuna negro,
acanga cabeza. Caput aethiopis. Ha appellalur minera martis, germantce
Glaskopf.
Itapagipe (Pernambuco, Ribeiro) — pro Hytapygipe caminho pelo rio
fundo, de vadear; vadum.
Itaparica (Bahia, Ilha) — Ha maricä pedra barriguda, rupes venlricosa.
Aliis corrupium e tamacarica tolda de canoa; tegumen, tympanum
aeaphae.
Itapararoca, Ilaporeroca (Bahia, Povoacäo) — casa de pedra qoebrada.
Aedes lapidea diruta (jporoc).
Itaparod (Bahia, Villa) -*- Ha paragoa pedra de papagaio.
Itape (Espirilo Santo, Villa) — Ha pedra, pe no caminho.
Jtapecerica, Itapyciriccf (S. Paulo, Minas, Povoacäo) — t'te, py ceryca
aonde ae cahe escorregando. Mons via lubrica. Aliis mons cum fönte.
Itapema (S. Paulo, Cachoeira no Rio Tiete) — Ha ipeba pedra chata.
Rupes planae.
Itqpetettinga, Itapetimnga (S. Paulo, Villa) — Ha pe tining caminho
de pedra seeca. Via super saxa sicca.
Itapeva (S. Paulo, Villa) — idem ac Itapema.
ItapichS (Minas, Arrecifes do Rio Sapucahy) — Ha tapiche pedra var-
rida. Rupes versae.
Jtapicima (Pernambuco, Povoacäo) — ? Itapieima? hy tapy ema agoa
fundo Sem.
Itapicum, Itapicü (S. Catharina, Rio) — apicum ponta de terra esleril,
unde derivatum nomen planlae Apicum Rhabdia lycioides Mart
Itapicurü (Bahia, Rio, Villa; Maranhäo, Rio, Fregueäa) — hy agoa,
tapy fundo, curü a cada passo. Fluvius ubique profundus.
Iiapiranguära (Cearä, Ribeiro) — tto, piranga vermelho, coara buraco,
furo. Locus lapidum rubrorum.
Itapiva (Minas, Povoacäo) — corrupium pro Itapeva.
Itapoca (fispirho Santo, Povoacäo) — Ha pedra, poc rebentar.
Itapocu (S. Catharina, Rio) — idem quod Itapicü.
Itapororöca vide supra sub Itapararoca.
Itapud (Paraguay, Povoacäo) — Ha apoam prego; clavus.
Itapuan (Rio Grande do Sul et Bahia: Povoacäo) — Ha apoan re-
dondo; lapis, mons rotundus, clavus.
Itapuia (S. Paulo, Cachoeira no Rio Tiete) — Ha puyr despejar, va-
cuefacere. Rupes ubi evacuanda scapha, ut superet cataractam.
Itapura (S. Paulo, Cachoeira no Rio Tiete) — corrupium pro Ha pört
Salto. Navigalio Cataracta intercepta.
Itaquaquecetuba (S. Paulo, Povoacäo) — pro tacuara cana brava, kyce
faca, tuba lugar. Locus Bambusae, e cuius culmo cultri.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina loeorum. IIa— Jac — . 507
Jtaqui (Rio Grande do So!, Povoacao) — pro ita ky pedra de afiar ; cos.
Itardca (Bahia, Rochedos no liloral) — ita rupes, aca cornula.
Itarare (S.Paulo, Povoacao) — ita pedra, ar v. arere nascer, levanlar;
lapides erecli. Cfr. Tarare.
Itatiä-apü (Minas, Povoacao) — ita, aiyr montäo. Acervus magnus la-
pidum.
Itaüaia rectius Ititiaia (Minas, Povoacao) — ita, hy, aia. E saxo aqua
salubris.
Itatindiba (Rio de Janeiro, Serra) — reclius Itatintyba: ita(t)hy(n)-
tyba locus fonlium e monle. Aiiis Ita tinga tyba locus lapidum
alborum.
Itaubira, Itaobira (Minas) v. Itabira.
Itauna (Espiriio Santo, Serra). Serra negra.
Iiayabana (Parahiba, Freguezia) — corruplum dislocalione pro Itabayana,
Itenez ( Malo Grosso, bispanis dicilur vocabulo vix lupico) — Rio Guapore.
Iterere (S. Paulo, Rio) — hy(t)jereri agoa de pescar com redinha
(Jererty Aliis ita ere ere multidao de pedra.
Itibiri (Maranh&o, Povoacäo) — ita ibyri pedra ao longo do Rio. La-
pides 8ecundum fluinen.
Itingud, Tinguä (Rio de Janeiro, Serra) um roslro, bico, gua variado
de cor. Cacumen versicolor. *
Itingupü, Tingasu, Tingacu, Tim goapu (Rio de Janeiro, Ribeiro) —
Agoa da ave Alma do Gado vutgo, Cozzygus cajanus.
Itiqueira (Mato Grosso, Serra) — hy agoa, tykyr manar, stillar. Rupes
madidae.
Itiquira (Goyaz, Serra) — idem.
Itiüba, Tiüba (Bahia, Serra, Povoacäo) — ityc derobar, iba, uba arvore.
Arbor caesa.
Itüy Hytü, Ftü (S. Paulo, Gachoeira do Rio Tiete, Cidade) — agoa
descida (uejü: Guarani). Calaracla.
ItucamMra v. Itacambira.
Itunamä, Itonomd, Tunoma (Mato Grosso, Rio) — hy tumüne cuspir
agoa. Fluvius despuens, rejeclans.
Itupirä (S. Paulo, Cachoeira do Rio Tiele) — hy agoa, tu cahida, pira
peixe. Cataracta, ubi piscis.
Ivahi, Ubahy, Vibahy (S. Paulo, Rio) — viba, uyba, uba (caraibice
Mpe) canna, frecha; arundo, sagilla. Fluvius sagittarum.
Ivmheima, Fvinheyma (Malo Grosso, Rio) — viba, eyba sem. Fluvius
arundine sagitlaria carens.
Jdbari, lavary, Hiabary (Alto Amazon, Rio) — Jabäa fugir. Fluvius
profugorum ?
Jabitacä, Japytäca (Parahiba, Serra com hum eco famoso) — japü ave vulgo
Soffre, que imita os cantos de outras, ita pedra, ca particufa que
indica o uso. Rupes avis Orioli Jamacaii more (vocum knitatrix).
Jacaracanga (Bahia, Povoacao) — Jacare crocodilo, acanga cabeza.
Caput crocodili.
Jacaracica (Sergipe, Ribeiro) — Jacare ycica grude. Ichthyocotla cro-
codili.
Digitized by
Google
516 Tupi: Nomina loeorum. Jaea— *Jahi — .
Jacare (Minas, Goyaz, Sergipe: Povoacao, Ribeiro, Serra) — crooodHo.
Jacarefry (S. Paulo, Villa) — agoa de crocodtlo.
Jacarepaguä, Jacarepauhä (Rio de Janeiro, Freguezia) jacare -ypam
lago. Lacus crocodilorum.
Jacarepipira (8. Paulo, Rio) — jacare, picyc pira apanha peixe. Cro-
codilus piscem capiens.
Jacarepua (Rio de Janeiro, Lagoa) — jacare pttdme em pe, crocodilus
surgens, aggrediens, adortus.
Jacayoibi, Jacayoyby (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — jacdo arrasar,
yhy lerra. Solum eversum, drrutum.
Jaciparand, Jacyparannd (Allo Amazonas, Rio) — jacy lua, parana
fluvius magnus. Flumen lunae.
Jacoca (Parahiba, Villa) — jacu ave, oca casa. Domus avis Jacu,
Penelope* Marail.
Jacoracica (Sergipe, Ribeiro) — corrupUim pro Acajm-yctca, grade ou
resina da arvore Acßju, Anaeardium ooeidealale.
Jacoüba, Jacutyba (Rio de Janeiro, Ribeiro) — Lugar da ave Jacu.
Jacu (Rio de Janeiro, Ribeiro) — jacu ave Penelope Marail.
Jacuacanga, Jacuicanga, Jacuecanga (Rio 4e Janeiro, Povoacao) —
acanga eabeza de Jacu.
Jacuaryy Jacuari, Jaguar y (Rio Grande doSul, Ribeiro) — Jagtiara -hy
agoa da Onca. Aliis Jacu ar hy agoa aonde sobe a ave Jacu,
fluvius ubi adsceadit avis Jacu.
Jaeuhi, Jacuhy (Minas, Villa, Regislo; Rio Grande do Sul, Rio) —
fluvius avis Jacu.
Jacuhipe, Jacuype (Bahia, Rio, Freguezia) — pupe, pe, tne em, perto.
Prope fluvium Jacuhy.
Jacumd (Malo Grosso, Rio) — lerne; gubernaculum.
Jacundaz (Para, Rio) — peixe; piecis gefteris Crenieichlae. (Kenn nomen
Iribus Indorum).
Jacune (Rio de Janeiro, Lagoa) — jacu rihee ave Jacu deilado, tobsidens.
Jacurma ( Babia, Povoacao) — ave Jacu preto.
Jacutinga (Rio de Janeiro, Povoacao) — Jacu brtmeo, Penelope
Pipile.
Jagoäraba (Rio de Janeiro, districto) — yagoara onca, aba hörnern,
venator.
Jaguanäo (Rio, llha) —
Jaguapiri (Alto Amazonas, Rio) — idena ac pira jagodra , animal bafo,
Delphinus.
Jaguard (Mioas, Villa) — Jaguara Fetts Onca, eanie.
Jaguari, Jaguary, Jaguara- hy (Malo Grosso, Ribeiro) — aqua Felis
Oncae.
Jaguaribe, Jaguaripe, Jaguarhype (Geara, Rio; Bahia, Villa) — juxla
(Pei yP*> fNPe) fi^viom Felis Oncae.
Jaguariquatu (S. Paulo, Rio) — jaguara, ique entrar, catu bom Abis
jaguara ky , catu. Onzae fluvius bonus.
Jaguanma (S. Gatharina, Rio, Lagoa,) — Onca preta.
Jahico, Jahicos, Geico (Piauhy, Villa) — Indios Ge-ico?
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Jama— -Jequi— . 509
Jamari (Mato Grosso, Rio) — ia mari frudus arboris ilfarf, Geoffraeae.
Aliis Jamuru cuia graode (ct/ya ambuca Indis).
Jamuhi, Jaumuhy (Alio Amazonas, Rio) — jamm espremer t/y, wt#,
wÄy farinha.
Jamunda (Para, Rio) — ia fruta, mondä ptlhar, furtar. Fructus furari.
Jangapi (Pari, Ribeiro, Povoacao) — ftAattt eorrer, y^ apö, ala-
gadico.
Japarand (Espirito Santo, Lagoa, quo communica pelo Rio Doce com o
mar) — nhane corre, parand ao Oceano.
Japaraiuba aliis Pacatuba (Sergipe, Serra, Rio, Povoacao) — corruptum
« javara-tuba, locus Oncae, aliis locus animalts Paca.
/fljpy, 7öpt/ (Para, Furo) — japim ave volgo Ä0#r*'.
Japüaraca (Ceara., Povoacao) — japi pör, fta pedra, iicä corno. Sa-
xum cornutum positum, aut idem quod Jabiiaca.
Japo, Japu (S. Paulo, Ribeiro) — ave Japu, Cassieus.
Japö guapü (Rio Grande do Sul, Campos) — ave Japu grande, Cas-
sieus crislatus.
Japoahiba (Rio de Janeiro, Povoac&o) — arvore da ave Japu.
Japöca (Parahiba, Aldea) — ia fryta, poc estalar. Frudus dissiliens.
Japore (Minas, Riacbo, Povoac&o) — hy-a-por, agoa eu sallo; aliis
japopore sallo de galope.
JapxMba (Rio de Janeiro, Enseada) — idem quod Japoahiba.
Jaraguä (Goyaz: Rio, Villa; Santa Calharina: Ribeiräo; Alagoas: Porto)
— iara senhor, gua de campo. Dominus camporum.
Jararaca (S. Catharina, Serra) — cobra Jararaca, Cophias atrox.
Jaraubahiba (Mato Grosso, Ribeiro) — Jaraoba-iba arvore Bignoniacea
(vix Tanaeeium Jaroba L.). Aliis jara senhor, uba canoa, iba ar-
vore. Arbor pro seapha ducis.
Jariy Jarky (Pari, Rio) — jara senhor, hy agoa.
Jarigud (Paraguay, Fazenda) — jara senhor, igoa bom {igoacit no-
bre). Aliis jara gua senhor do campo.
Jarixinö (Rio de Janeiro, Serra) — corruptum — ?
Jatobä (Ceara: Serra; Parahiba, Minas: Lugarejo) — arvore Jatobd,
Hymenaea,
Jaiauarana, Jatuarana (Allo Amazonas, Lagoa) — Jatoba-rana Hy-
menaea spuria.
Jatubd (Mato Grosso, Rio; Piauhy, Lugarejo) — idem quod Jaiobä.
Jaumuhi, Jaumuhy (Alto Amazonas, Rio) — Rio do peixe Jaü.
Jauryy Jauru (Mato Grosso, Rio, Serra) — Elymologia praecedenlis
aut: uru vazilha, cestinbo; vas, corbis.
Jecü (Espirito Santo, Rio) — pro jequi, gegw> jiqui, nassa, covo;
sportula.
Jequetaki, Jequetdhy, Jiqxätahy (Minas, Rio) — - jequi covo, ta para
tomar, hy rio. Fluvius pro sportulis.
Jequi (Ceara, Povoacao) — idem quod Jecü.
Jequia (Alagoas, Rio) — idem.
Jequibd, Jiquibd (Alagoas, Lagoa) — jequi covo, iba arvore. Arbor
sportularum.
Digitized by
Google
510 Tupi: Nomin* locorum. Jequi — Jumi — .
Jequitibä (Minas, Ribeiro, Lugar). Locus, tyba, sportularum jequi , arbor
Couralari domeslica. letalis Marl, et aliae.
Jeqtiitinhonha (Minas, Rio) — jequi-t-nhinhe , eovo frequentado; spor-
tula semper plena.
Jericoacodra (Ceara: Enseada, Morro, Povoacao) — jeru, qferu ave
papagaio, gud variada, coara buraco. Domiciliuui psittaci variegati.
Jerimuäbo (Bahia, Lugarcjo) — jerumu, jurumü, abobara v. eabassa,
moaba, moapung farla. Fruclus Cucurbitae maximae, carne molli
farctus. ,
Jerubatiba, Geribativa, Jurubatuva (Rio de Janeiro, Povoacao) —
jua baga, ju espinho, (r)iba arvore, tyba lugar. Locus arborum
bacciferarum v. spinosarum.
Jerumenha (Piauhy, Villa) — jerumü abobara, mecng dar.
Jeuipe (Bahiav Ribeiro) — jeupyr, corrupturo yupi sumir, adscendere.
Jiquia (Alagoas, Rio) — conf. Jecu, Jequu
Jiquibd, Jequibä (Alagoas, Lugarejo) — iba arvore, jiqui covo; arbor
nassae.
Jiquie (Bahia, Rio) — giqui, jiqui, jecu naza, para apanhar peixes.
Jiquiricä (Bahia, Rio, Povoacao njaritima) — jukyra sal, cabda en-
seada. Sinus salis.
Jiquitahy (Mato Grosso, Cachoeira do Rio Cochira) — agoa da arvore
Jequitibä.
Joatinga (Rio de Janeiro, Montanha) — jua, joa baga, tinga branca
Bacca alba, pellucida.
Joazeiro (Bahia, Villa) — spuria voz. Joazeiro Brasiliensibus est arbor
Zizyphus Joazeiro Marl., baccas proferens.
Jopymong (Pari, Silio no Amazonas) — marezia, tempeatas.
Juassema**) (Bahia, Rio) — jua baga, eyma aem. Aliis hy aqua, uu
comer, eyma sem; locus sterilis, lerra fainelicosa.
Jucaiacanga, Jucaicanga (Rio de Janeiro, Povoacao) — juca morta
acanga cabeza. Caput morluum v. mortui Aliis mutalione titerarum
pro Jacuacanga.
Jufdra, Jussdra, Jissdra (Alagoas, Povoacao) — cotraebao, coeeira.
Pruritus et palma Euterpe.
Jucoca (Ceara, Fazenda) — jucey comer, oca casa: casa faiia; domus
opulenla, commeatus plena. Aliis ju oca, casa d'espinhos.
Jucunem (Espirito Santo, Lagoa) — jucey comer, nem vamos! edamus!
Aliis ijufene derramar, desaguar (para o Rio Carahtpe).
Jucurucu (Bahia, Rio) — corrupta vox? ju espinho, urueü tinla ver-
melha (frulicis Bixae Orellanae).
Jui (Alto Amazonas, Rio Yupura) — jui ram, fluvius ranarum.
Juina (Mato Grosso, Rio) — ? jui ram, rana.
Jumrim (S. Paulo, Cachoeira no Rio Tiete) jyb, jub abaixo, ueju des-
cer, mirim pequeno: deseida pequena. Cataracta parva«
*) Vielleicht sind einige der hier folgenden mit Ju zusammengesetzten Worte
theil weise aus der Gez -Sprache abzuleiten, in welcher Acir, dzuy tzn Was-
ser bedeutet
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Jund — Maca — . 511
JundiaH, Jandiahy (S. Paulo, Villa) — rio do peixe Jundiä, Plaly-
slomae spalulae Agassi z.
Juparanan (Espirito Santo, Lagoa) — jui-parana mar de rans. Mare
raoarum.
Jupia, Jupya (S. Paulo, Cachoeira no Rio Parana) — jyb-hy agoa
deitada, descida d'agoa. (jurujf/b deflexio oris, reverentia).
Juguiriquere (S. Paulo, Enscada) — jukyra aal, ike aqui, erure trazer.
Locus unde sal irahitur.
Jure (Ceara, Ribeiro) — contractu™ e jui reru vasilha de rans, vas
ranarum.
Juria (8. Paulo, Ponta de terra) —
Jurere-mirim antigo nome da ilha de S. Catharina. Cfr. Jure.
Juriari (Rio de Janeiro, Ribeiro, Lugarejo) — corruptum pro Jurara-hy
agoa de cagado, fluvius lestudinum.
Jurubauba (Mato Grosso, Ribeiro) — ajuru papagaio, uba, iba arvore.
ßjura-uba amplificalur immissa syllaba ba.
Jurubaxy, Jurubqfi (Allo Amazooas, Rio) — qfuru papagaio, uba
arvore. Aole y vel hy immillitur x aut/.
Juruena (Malo Grosso, Par&, Rio) — Vox bybrida: significal fluvium
Psiltacorum qjuru: tupi; ena} eni, ueni, tuna aqua in lingua Moxa,
Maypures, Tamanaca etc.
Junta, Juruha, Hyururd (Allo Amazonas, Rio) —
Jurvjuba (Rio de Janeiro, Freguezia) — ajuru juba papagaio amarello.
AIÜ8 juru juba cara amarella, facies pallida.
Juru-merm (S. Paulo, Cachoeira no Rio Ticte) — ajuru -tnerim papa-
gaio pequeno.
Juruoca (Rio de Janeiro, Serra, Povoacäo) — domicilium psittacorum.
Jurupari-pira (Alto Amazonas, Lagoa no Madeira) — peixe do diabo.
Piscis diaboli, quia piscis hujus lacus insipidi.
Jussiape (Bahia, Rio de Conlas) — Etymologia dubia. Jui ram, yaca
nadar para a terra, pe caminho.
JutaM, Jutahy (Alto Amazonas, Rio) — arvore Julay, Hymenaea.
Juturnahiba (Rio de Janeiro, Lagoa) — ? Aliis Jnhuturunahaba
derivatur nonnullis a enoi pör, turu verme, uba canoa.
Juba, Juva (Malo Grosso, Ribeiro) — juba, juba braco, brachium.
Ajuba est arbor Laurinea.
Lambari, Lambary (Minas, Rio de Janeiro, Rio) — vox spuria.
Mabba (Allo Amazonas, Ribeiro) — mapä v. amapd: Galibi, mabi:
Caraiborum insularium est Batata, luber.
Mabbe (Allo Amazonas, Villa) — etymologia praecedentis.
Mabuyauhu (Alto Amazonas, Rio) — mobuy: Galibi significal: lu tems
vindo, venisti. Et est salulatio. Cfr. p. 358.
Macabu (Rio de Janeiro, Ribeiräo) — tnaem (p) apoe, olhar longe,
prospectus extensus, quia fons in raonte allo.
Macacü (Rio de Janeiro, Serra, Rio, Villa) — . macaca-hy aqua simiae.
lade JUacacos nomen diversorum locorum*
Digitized by
Google
512 Tupi: Nomina locorum. Maca— Maoa— .
Macahe (Rio de Janeiro, Serra, Rio, Villa maritima) — etymologia da*
bia, ma inlerrogalivo, caa mato, ae esle? veJ amaca ae, rede de
dormir delle.
Macaia (Minas, Povoacao) — ma, caa, ata: inlerrogat. mato aadio?
Mafambaba (Rio de Janeiro, dislricUis: praia arenosa, atagadica, doenlia)
tnbaacy {mbae acy) doenles, pabe todos. Omnes aegrotaol.
Macambira (Ceara, Ribeiro) — especie de Bromelia; amaca rede de
dormir, embira casca d'arbore ou fio lirado de falhas. Bromeliaceae,
e quarum folits fila pro leetulis extrahunlur.
Macapä (Para, Comarca, Villa; Ceara, Povoacao) — contractum e Ma-
caca-iba, arvore Leguminosa (Cenlrolobium?). 0 oorte desta ma-
deira (vermelha ondeada de prelo)e preciosa era no seculo passado
muyto frequenle no lugar, que delle tirou nome.
Macarubi (Alto Amazonas, Porto) — ma-ca-ntpi poronde?
Macauba (Bahia, Villa; Minie, Lugarejo, Ribeiro) — contractum e
amaca rede de dormir (nunc in lingua gener. maquirä), üva ar-
vore. Arbor leclus pensili, palma Acrocomia et aliae,infoiiisfilapraebens.
Macaxera, Macaxeira (Pernambuco, Lugarejo) — raiz da Mandioca
doce, Manihot Aypi Pohl.
Machupo (Mato Grosso, Ribeiro) — mqjoi-po, aza de Andorinha, ave
Hirundo Tapera.
Macuary, Maguary, Magoary (Para, Gabo) — ave Magoary, Ardea
cocoi L. ibi frequens.
Möge (Rio de Janeiro, Rio, Villa) —
Mahu (Allo Amazonas, Rio) — maku: Galibi, planta Malvacea, Pariliam
liliaceum.
Maky — cidade; civilas, urbs.
Majuhuichi (Alto Amazonas, Rio) — conrupiom pro majoihu agoa de
Andorinha, ave Hirundo Tapera.
Mamanga, Mamangud (Rio da Janeiro, KTreguezia) — avbusto medici-
nal, Cassia medica Vell.
Mamangudpe (Parahiba, Villa, Rio) — mamangud p6 lugar da planta
Mamangua. Aliis videtur vox hybrida: mamdo in lingua Amac el
aliis arvore fruclifera Carka Papaya, el guabe, guabo ego edo.
Mamäo (Para, Lugarejo) — mamdo früta de arvore, tupice Jaracatid.
Mambaba (Ceara, Po voacao) — mame donde, aba o homen. (Jude vir?
Mambucaba, Mombucaba (Rio de Janeiro, Rio, Freguezia) — favo
caba, da abelba Mombuca.
Mamore (Mato Grosso, Rio) — corruptum e mbae couza, are ä nos,
pertence a nos; quasi fluvius nosUr.
Mambihiba, Mampyluba (Rio Grande do Stil, Rio) — memby v. ma-
mia buzina, lugar, Rio das trompetas.
Mamia (Aito Amazonas, Rio) — ?
Mamma (Maranhao, Rio) — mbae monäne couza misturada.
Manacaru (AUo Amazonas, Silio) — Manacd arbusto, Brunfelsia Bo-
peana. He t&obera o nome, que se da, a maea mais bella de huma
tribu, ou das que se athao junlas em alguma festa: Dias Diceion.
da lingua Tupy p. 91 et ru eat (r)ky\ finvius Brunfeisiae.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Mana — Mara— . 513
Manacapuru (Allo Amazonas, Feiloria) — manaca poro: o mais bello
da genle. Significat domicilium eminens.
Mandahu, Mandahy (Ceara, Ribeiro, Serra) — mandi peixe, hy agoa,
flu vi u 8 piscis Pimelodi maculali.
Mandau (Alagoas, Lagoa) — idem.
Mandioca (Rio de Janeiro, Fazenda) — raiz comestivel da planla Ma-
nihot utilissima.
Mandiore (Malo Grosso. Lagoa) — peixe mandi, ori para nos.
Mandü (S. Paulo, Rio; Espirilo Santo, Rio) — peixe mandi.
Manduba (S. Paulo, Entrada da Bahia de Sanlos) — contraclam e
Mandu-tyba lugar do peixe Mandi.
Mangaba (Mato Grosso, Cachoeiras) — arvore Apocynea de fruta co-
mestivel, Hancornia speciosa. Unde vox Mangdbal, ubl crescunt.
Mcmgabeira (Bahia, Serra) — vox hybrida: mangaba cum terminatione
lusilanica eira.
Mangaratiba (Rio de Janeiro, Ribeiro, Villa maritima) — mangard
especie de couve, alias Batata da Bananeira, Caladium, tyba lugar.
Mangariuva (Rio de Janeiro, Lugarejo) — mangard, mancard couve,
uva pro iba planla.
Jlfatt0tta&a( Alagoas, Lagoa) — pro Mangaba. Aliis: quid tibi comendum?
Manguape (Alagoas, Rio) — item Mangaba, no caminho pe.
Manhäna (Allo Amazonas, Brazo do Rio Japura) — manhdna vigiaj
custodia, vigiliae.
Mapendipe (Bahia, Povoacäo) Cfr. Baependi. mbae pe nde ipe coüza
quäl a ti aqui? quaenam tibi hie res? quid hie tibi vis?
MaquipOÖ (Minas, Ribeiro) — idem quod thajoi-po aza de Andorinha.
Maracanatuba (Alto Amazonas, Lagoa) — maracana papagaio, tyba
lugar. Locus Psiltaci nobilis.
Marabi (Rio de Janeiro, Ribeiro Pilar) — derivalur ab ymira 9 moird}
mara. Vox ita dcflectitur sensu ligni; abi agulha: igitur pao d'agulha.
Marabitanas (Allo Amazonas, Forte) — nome de Indios que assopräo
frech inhas ervadas; i. e. agulhas de pao, mar - abi. (jemufara fre-
cheiro, vyba merim aey de pequena frecha venenosa).
Maracd (Para, 11ha) — caseavel, crepilaculum magicum Indorum.
Maracabi (Allo Amazonas, Aldea) — moira, mara contraclum ex ymira
arvore, pao, madeira, praesertim pro ligno aeeipilur; acapü madeira
preta dura (aca corno, pu v. po ramo).
M araeahipe ( Pernambuco, Freguezia, Ribeiro) — maracd caseavel, ipe lugar.
Mar aca jü (Malo Grosso, Serra) — mara acajü pao de Acaju, Anacar*
dium. Aliis: maraca jyb caseavel ao p6 da serra.
Maracana, Maracanan (Para, Rio) — ave do genero Papagaio: Psilla-
cus severus, Illigeri, gujanensis.
Maracü (Maranhao, Ribeiro) — contraclum ymira-urueu.
Maragogipe (Bahia, Villa) — ymira yupi pupe, subir ou trepar o pao
aqui; arborem adscendere hoc loco.
Marahu (Bahia, Rio, Villa) — ymira-hy.
Marajö (Para, Ilha) — ymira v. mara-jyb, pao deitado (jyb abarxo).
Arbor prostrata.
65
Digitized by
Google
514 Tupi: Nomina locorum. Mara — tyassa — >
Marambaia ([Rio de Janeiro, Reslipga; Alagoas, Serra) — maraambaya
(amby sumo, ata salubre). Arbor salubris, medicinalis. Aristolochia.
Maranguape (Cearä, Povoacäo) — mara arvore, angai de oeohuma
maneira, guabe com er. Arbor nullo modo edulis.
Marapata (Parä, Brazo do Rio Tocanlios) — peixe« an, generös Mugil.
Marapendi (Rio de Janeiro, Lagqa) — marape nd'e que queres tu?
donde venia? mbae couza, contr actum ma que couza, ära agora,
pe interrogalivo, nde tu» Quid tibi vis nunc?
Maratahoan (Piauhy, Ribeiräo) — corruptum ex ymira 9 moira, mar*,
p&o, ita pedra, oa?ie. Arbor jan> ligno indurata qt persistente *),
Aliis: moar tatd fazer fogo, oane ja.
MaratuvQ (S. Calharina, Serra) — ymira typa lugar, de lenha, locus
lignorum.
Matauhia (Allo Amazonas, Ribeiro) — nomen a tribu Injdorum. Aliis
ymira päo, uh% hy agoa, ta frula.
Maribi, Maripi (Allo Amazonas, Povoacäo) — mari arvore f»«rt v.
ymari Geoffraea; ipe lugar.
Maricä (Rio de Janeiro, Lagoa) — maricä barriga, ventrecha; veoter«
ldarim (Maranhäo, Rio) — contraclum pro maruim mosca.
Jfiaripocu (Rio de Janeiro, Fre,guezia) — reclius Maripecü, maripicu;
aliis Marapicum — ymira, ipecü päo da ave Corta päo, picus al-
birostris. Aliis ymira apicum : arvore <te restinga, ip arenis maritimis.
Maripi (AHo Amazonas, Povoacäo) vide Maribi.
Mariuhai (AJto Amazonas, Ilha no R. Madeira) — mari arvore Geof-
' fraea, tili ägoa, 6t pequena.
Mqracutupa, Maracatuba, llfaracatyba (^Ito Amazonas, Lagoa) —
maracd cascavel, typa lugar. Locus crepilaculorum magicorura.
Marvhi (Rio de Janeiro, Povoacäo; S. Calharina, Rio, Freguezia) —
mara, meru, mosca, hy agoa. Fluvius muscarum.
Maruhueni (Allo Amazonas, Rio) item.' Veni agoa; Tamanaco.
Maryhud (Allo Amazonas, Aldea) — mari arvore Geoffraea, hy agoa,
a demonstralivo : Locus Geoffräeae iste. •
Massampaba (Rio de Janeiro, Reslinga alagada do mar, Sali na) —
mocSm estender, derramar, salgar, päbe tudo. Undique (mar) effu-
sum; omne salsum.
Massaranduba (Pernambuco, Povoacäo) — mocöm derramar, ranhe logo,
iba arvore, que da casca, se for lesa, deslilla hum üquido branco,
que se torna em visco e Guta percha. Mimusops, Lucuma procera,
drborcs Sapolaceae.
Massarudüpio (Bahiä, Morro) — massaranduba arvore, yd denotaplura-
lidade.
Massaranguape (Rio Grande do Norle, Povoacäo) — guabe comer.
(Fruclus Massarandubae sunt edules).
Massari, Massary (Parä, Rio) — mocim estender, alagar, y agoa. Flu-
vius inundans.
*) Elyraoloyia eadem est yerbo Tapinhoan (Sylvia navaliom Allenäo), Laurinn
ligno in terra et aqua (in fando, tapy) durabili.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locoram. Massu— Mogi — . 515
Massuranij Massurary (Para, Lagoa) — Etymologiä praecedenlis.
Mata-Mata (Minas, Se»vico diamanl.) — que cotiza hi? quid igilur?
Matariy Matary (AUq Amazonas, Rio, Lagoa) — mala inlerrogalivo, hy
agoa: que agoa he esta?
Mataripe (Bahia, Povoacao) — matd inlerrogalivo, ipi porondc: donde
vem esia agoa?
Matarvna (Rio de Janeiro, Ribeiro, Povoacao) — que bixinho?
Mataura (AIlo Amazonas, Rio) — matd guira corruplüm ura, que ave?
Malitim f Bahia, Ribeiro, Preguezia) — tnatuim vel mbatuitn ave vulgo
Masarico, Charadrius.
Matupiri (AIlo Amazonas, Ilha) — peixe, Chalcei species.
Mäturä, Malordj Matury (AIlo Amazonas, Ribeiro) — conlraclum matne
aonde, tory o facho? Ubinam taeda?
Mauä (Rio de Janeiro, Povoacao) —
Mauhe (Para, Rio) — Tribus de Indios: Mauke, Maüi.
Mbiaba (Sergipe, Serra) — mbae-pe interrögativo, que couza, quid
est? vel mbae-pe aba que hörnern? quis?
Mbois (S. Paulo, Aldea) — mboi bot jarrelar. (Bbbus) nervös inler-
scindere.
Mearim, Miarim (Maranhäo, Rio, Povoac&o) — i ? an ex mulalione fil-
terarum e meruim v. maritim musca?
Meiaipi (Espirito Sanlo, Povoacao) — trieape £Üo, panis. /
Mequen (Malo Grosso, Rio, Indios) — mocaen, corruplüm möquem,
assar na labareda; assare, torrere.
Meripe (Parahiba, Ribeiro) — mertd-ipe lugar de moseas.
Meruocä (Ceara, Serra) — - mertii-oca caaa de moseas.
Messay (AIlo Amazonas, Rio no Yupufa) — pro moeim-hyt
Miamaij Miamahy, Afiamaia, Amambahy (Malo Grosso, Rio) — ama-
na-hy agoa de chuva, aqua pluvialis.
Mipibu (Rio Grande do Norle, Rio, Villa) — nome de huma tribu de In-
dios Tupinambazes. ypy prfncipiö (scilicet jäftÜe nbs) ipo na ver-
dade. Somos certamenle a cabeza do povo, a primeira origem. Pri-
mores genlis cerlo sumüs.
Miriripe (Parahiba, Rio) — mirim pequena hy agoa, pe caminho.
Miriti, Mttriti (Rio de Janeiro, Rio, Preguezia) — palmeira alias Bttri
Diplotbemium caudescens. In mediierraneis Buriti v. Miriti est Mau-
rilia vinifera, in seplenlrionalibus Maurilia flexuosa.
Mititiba (Maranhäo, Povoacao) — miriti- tybä locus Palmae Mauritiae
fiexuosae.
Mituapira (Rio de Janeiro, Ribeiro) — mitu, mütuth ave Cfax äpyri
junto de mim.; avis Crax pröpe, cominus.
Miühä (AIlo Amazonas, Rio) — mi-ü corruplüm pro mbae-ü, res come-
stibiüs, a aförmativüm: terri muylo de cömer.
Mocarribo (Piauhy, Ribeiro) — vocabulum e Üngua afrn&ria' rbeeptum:
significat domicilium aethiopum fugilivorum.
Moconandivä (Maranhäo, Ribeiro) — möco-anbLtijba\ bnlmtä tkoco> de
outfa bandfa, lüfgar. Locus Caviae rupestfis ex adverso.
Mogi, Mugy (Minas, Serra) — moxi nas rnäs hora*; locus infauslus.
Digitized by
Google
516 Tupi: Nomina locorom. Mogi — Nan — .
Mogi-gttapu (S. Paulo, Rio, Povoac&o) — locus infauslus major.
Mogi-mirim (S. Paulo, Ribeiro, Villa) — locus infauslus minor.
Mqfü (Parä, Rio, Freguezia) — Etymologia praecedenlis.
Molunga (Parahiba, Povoac&o) — molnngu, mulungü arvore Crylhrina.
Mompetuba idem quod Mampituba — lugar de buzinas.
Mondin (Parä, Rio na 11ha Marajö) — monde, mondeo armadilha para
apanhar peixes, hy agoa. Fluvius sportulae.
Moni, Munim (Maranbäo, Rio) — etymologia praecedenlis.
Moquen (Goyaz, Povoacao) — mocaem assar na lavareda; assare,
torrere.
Moruim (Sergipe, Villa) — meruim mosca.
Mossorö (Rio Grande do Norte, Salinas, Povoacao) — mocem inundar,
salgar. 0 augmenlalivo. Cfr. Massampaba.
Moxotö (Alagoas, Rio) — ? cauda de boi.
Muanda (Pari, Villa) — mü irmäo, dm idem quod udra i.e. viri fralres.
Mucuri, MuQttry (Minas, Rio) — moco-r-hy agoa do animal moco,
Gavia rupeslris.
Muffiquifaba (Bahia, Ribeiro) — moxi malaventurado , kypaba rede de
dormir. Lecius pensilis infauslus.
Mumuaba, Mxmbäba (Paraiba do Norle, Povoacao) — mu-mu-aba fra-
lres viri.
Mundibu (Allo Amazonas, 11ha no Madeira) — corruplum pro tnandubi,
manobi planla Arachis.
Muriahi (Rio de Janeiro, Rio) — jemoroo nulrir, (muru nulrimenlo)
ia frula, e por si mesmo. Locus qui fruclus edules sponle largilur.
Muribcca (Pernambuco, Freguezia; Espirilo Santo, Povoacao; Bahia,
Serra) — mooro-pecu mantimentp comprido, lugar farto. Locus
ferlills.
Murici (Alagoas, Povoacao) — arvore Murici, Byrsonima, manümento
pobre.
Murigui (Rio de Janeiro, Rio) — jemoroo nulrir, aike conlractum pro
aikobe, lern, exisle. Penus adesl.
Muritiba (Bahia, Freguezia) — ' iyba lugar de manümento muruy locus
alimenli plenus.
Murucuiuba (Allo Amnzonas, Lagoa) — murucü clava mililaris, iyba
locus ubi arbores (palmae et Leguminosae) crescunl, e quarum ligno
clavae fabricanlur.
Muta (Bahia, Ponla de terra) — muia-muta v. mytä-myta escada, scaia,
nisi vox lusilanica muda (mula cursum).
Mutuäca (Pari, Rio) — mutum ave Crax, aca corno.
Mutuca (Minas, Povoacao) — insecto tabdo, Tabanus.
Muiuns (Maranh&o, Povoacao) — mutum ave Crax*
Mutu-parand (Malo Grosso, Rio) — mutum ave, paranä rio. Fluvius
avis Crax.
Nage (Bahia, Lugarejo) — conlractum pro lnajd, palmeira.
Nanduy (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — nandu ave vulgo Erna, hy
agoa, Fluvius avis Rheae americanae.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Nipo-— Pan— . 517
Ndpo (Peru, Rio) — vix vocabulum tupicum.
Natoba, Naiuba (Parahiba, Povoac&o; Bahia, Aldea, nunc Soire) — an
tupice? toba cara, rostro; tuba pae.
Neamundd, Nhamundaz (Pari, Rio) — nome de huma tribus de Indios.
JShundiaquara (S. Paulo, Ribeiro) — nhundia, nhamdia, jundia, jan-
dia peixe, coara buraco. Puteus piscis Pimelodi Nhamdia.
Nitherohi,jNitheroht/(ßM& doRio de Janeiro, Villa, olim Praia Grande.) —
Expticatur vulgo: räthero escondido, hy agoa, Reclius nitio-erom-
byg-hy näo acaba a agoa. (Agoa escondida he o Rio Inhomerim, a
Verbo irihotmme v. anhemime escondido).
Oacari (Barrancos no Rio Japura) — peixe Acori»
Oberava, Uberava (Malo Grosso, Lagoa) — oba folha, gemma de pal-
meira, yroba amargosa: cor palmae amarum.
Obu (Pernambuco, Lugarejo) — oba, uba, tum folha.
Oje pypyc oae (alias J^apo-opti) — agoas vivas; verbo: omne submersum.
Orindt-acu, Orindi-mirim (Rio de Janeiro, Ribeiros) — voces hybridae?
Orobö (Bahia, Senra; Espirito Santo, Aldea) — pro Urubü ave Ca-
tharles.
Ororobd (Pernambuco, Aldea) — cfr. praecedens.
Ottinga cfr. Hottinga.
Oyapocy Oyapoque (Pari, Rio) — ojab abrirse por si, poc rebentar:
dissilire. AUis oyapufa macaco Callilhrix discolor.
Pacajäz, Pacayd (Parä, Rio) — nome de Indios, do animal Paca.
Pdcas (Pars, Ilhola) — animal Paca, Goelogenys Paca.
Pacattd, Pacatd (Porto Seguro, Lugarejo) — an derivandum a voce
Pacat an e lusitanico paquete?
Pacatuba (Sergipe, Aldea) — Paca tyba lugar do animal Paca.
PacobaHba (Rio de Janeiro, Freguezia) — Pacova-iba avore Pacova,
Musa paradisiaca.
Pacoquia (Rio de Janeiro, Ribeiro, Lugarejo) — paco v. pacova, kyia
v. kyinha verisimililer planta Scitaminea, Gostus.
Pacoti (Ceara, Ribeiro marilimo) — parand conlractum pa mar, coti>
COty para: versus Oceanum.
Pacuhy, Pacui (Minas, Rio) — pacu peixe, hy agoa.
Padauri (AJlo Amazonas , Rio) — padaud, patavoud-r-hy palmeira do
genero Oenocarpus, hy agoa.
Pqfehü. Pqjaü (Alagoas, Rio, Aldea) arvore Pqjau, Triplaris Pajaü et aliae.
Pajussara (Alagoas , Porto) — vox hybrida pdo i. e. arvore , jussdra,
palmeira generice Euterpe.
Pambü (Bahia, Villa) — vox hybfida: pdo arvore, ambu v. imbu Spondias.
Panatiy Pannati (Rio Grande do Norte, Serra, Indios) — nome de hum
Indio.
Panaühd (Pari, Ribeiro) — Etymologia incerta. pana erva Piperacea,
Artanthe. — panacü cesto, corbes.
Panama (Rio de Janeiro, llha; S. Gatharina, Lagoa) — pan&mo de
balde, em v&o. Locus sterilia.
Digitized by
Google
518 Tupi: Nomina tocorum. Papa— Para — .
Papära (Cearä, Serra) — papdra especie de grama tenaz, para espar-
taria.
Pqparij Papary (Rio Grande do Norle, Lagoa, Freguezia) — papary-hy.
Gfr. praecedcns.
Papoä (S. Calharina, Serra) — apuam globo, bola. Mons rolundus.
Papuan (Mato Grosso, Povoacäo) — elymologia praecedenlis.
Paquequer, Pacaquer (Rio de Janeiro, Rio) — paca a animal, Her
dormire. Coelogenys Paca dormit.
Paquetd (Rio de Janeiro, Ilha) — corruptura e lusitanico paquete?
Para (Provincia) — contractum e paranä fluvius magnus vel märe.
„Origina o nome das primeiras syllabas de Parana-assü, que na
lingua Tupinamba significa Rio grande, pelo quäl os Indigenas con-
heci&o o das Amazonas/' Cerqueira e Silva Corografia paraense p. 1.
Paracatü, Piracatü (Minas, Rio, Cidade) — pira peixe, catu bom;
piscis sapidus, salübris.
Paragau (Mato Grosso, Rio) — paragoä v. paraguä papagaio, ky, hu,
u agoa. fluvius psittacorum.
Paraguapü, Peraguacü, Peruaguacu (Bahia, Rio) — paraguä- apu
psiilacus magnus.
Paraguai o grande Rio Paraguay vide Paragau.
Parahiba, Paraiba (Provincia, Cidade capiial da provincia, Rio; Rio de
Janeiro, Rio) — Etymologia di versa: paraiba arvore Simaruba ver-
sicolor S. HiL, aul Leguminosa. Alüs: agoa elara: Milliel.
Parahibuna, Paraibuna (Minas, Villa, Rio) — para-hy-buna rio de
agoa preta.
Paratem (Piauhy, Rio) — para-i, para-im, rio delgado, flno. Fluvius
tenüis.
Parahitinga (S. Paulo, Villa) — para-hy-Hnga , rio de agoa clara. (de
agoa eßtanque: Milliet, perperam).
Para-mirim (Bahia, Rio, Povoa^öes) — pära rio, mhim pequeno,
Paramopäma (Sergipe, Ribeiräo) — para rio, mqpanemo frustrar. Spem
fefellit (seil, piscatus).
Paranä (Rio Grande limilrophe dos Estados argenfinos) — paranä mar.
balinna Caraib. insular.
Paranä caryca o mar corre, recessus maris.
Paranä evike vel oike apu, o mar enche, accessus rfiaris.
Paranacicaba corruplum pro paranä piacabä fe'rxadura do rio (Serra
em S. Paulo).
Paranagud (S. Pau!o, Bahia, Villa maritima; S. Catharina, Rio) — pa-
ranä o mar, coaef eis a^ui. Ecce Oceanum.
ParanaMba (S. Paulo, Villa; Mato Grosso, Ribeiro) —paranä hy ba
ad mare aqua it. Alüs: rio de muyla agoa (hy-b-a): a atigmen-
tativo.
Paranaiva: Milliel, alias ParnaMba, ParanaMba (Goyaz, Rio) — Etymo-
logia praecedentis.
Parana-hy (passim) — agoa de mar.
Paranä ntirim (Pernambuco, Ribeiro) — paranä mare, mirim parvum.
Paranän (Minas, Goyaz, Serra, Väo, Rio) — contractum e paranä rihane
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorura. Para«— Pari — . 519
i. e. verso o grande rio corre. Terriiorio alto, cujos fontes correm
verso ob grandes rios Tocantins ou de S. Francisco^
Paranapanema (S. Paulo, Rio) — parana rio, panema vazio, sein
peixe ou que näo da navegacäo.
Paranapetinga (Malo Grosso, Ribeiro) — parana rio, pe caminho, tinga
clara, limpo.
Parana pexuna (Allo Amaz.) — Rio Negro.
Paranapiacaba Cfr. Paranacicaba.
Paranapitanga (S. Paulo, Povoacäo) — parana rio, mitanga juvenil,
pequeno. Aliis pitanga arbusto de frula comeslivel Myrtacea, Sleno-
calyx Micheln.
Paranapucuky (Rio de Janeiro, Aldea) — parana rio, pucu comprido
v. depressa, fluvius celer. Aliis parana-pococ avancar: Rio que se
ajunla ao mar.
Paranatinga (Goyaz, Rio) — parana rio, tinga claro.
Paranauha, Pernagud (Piauhy, Lagoa) — parana rio u v. hy agoa,
ha augmentativo: fluvius mullae aquae.
Parapamba (Pernambuco, Ribeiro) — corruptum pro pira parxa pam
peixe lusilanice Cacäo.
Paratari (Allo Amazonas, Rio) — conlraclum e parana iaraü rio da
ave taraU) Ibis oxycercus Spix.
Parati (Rio de Janeiro, Cidade; S. Calharina, Ribeiro) — pro pira-ti v.
paraüm piscis nasulus. Tainha lusilanice, Mugil Curema.
Paratica (Bahia, Povoacäo) — cfr» sequens.
Paratigi (Alagoas el Bahia, Ribeiro) — rio da ave tico. Fluvius Frinr
gillae, Zonotrichae malulinae.
Parati-guacu mirim (Rio de Janeiro, Ribeiro, Povoacäo) pira-tim major,
minor. Cfr. Parati.
Paratinga pro Parahytinga (S. Paulo) Cfr. Paranatinga.
Paratini, Piratini (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — pira-tim-hy.
Paraüari (Disiriclo no Allo Amazonas) — paragua-ar-hy. Agoa aonde
os papagaios se levantäo.
Paraühaü (Pari, Ribeiro) — paraud macaco Pithecia hirsula Spix, Ay,
ü agoa.
Parauhiba (Alto Amazonas, 11ha do Rio Madeira) — parauä-iba arvore
de macaco,
Paraüna (Minas, Ribeiro, Povoacäo) — arvore Brakuna, Parova-una,
Praüna, Leguminosa, Melanoxylon Brau na Scholl. Aliis Paranä-uw
rio negro.
Paraopeba, Paraupeba (Minas, Rio, Povoacäo) — para apeba, rio
chato, fluvius vadosus.
Pareci, Paricis (Rio Grande do Sul, Ribeiro); Malo Grosso, Serra) —
nome dos Indios Parecis.
Pari (Malo Grosso, Rios) — ? paru piscis marinus. para idem quod
baru, cumbaru arvore da fava de Tonca, Dipteryx.
Paricatuba (Para, Povocäo) — parica arvore Leguminosa, Mimosa aca-
cioides. tyba lugar.
Parime (Guyana, Serra) — ?
Digitized by
Google
520 Tupi: Nomina lucorutn. P|ir — Pet — .
Paripe (Bahia, Povoacäo) — paru piscis Pomacanlhus Paru, tpe locut.
Paripueira (Alagoas, Ribeiro) — nomen hybridum: pari — ipueira
vox e tupico hy-pabe, terminaüone lusilanica.
Parnahiba (Piauhy, Rio, Villa) — vide ParanaUba.
Paroba, Parobas (Sspirito Santo, Lugarejo) — parova arvore generis
varii: Melanoxylon Parauna, Aspidosperma (Peroba).
Paru (Par&, Serra, Rio) — paru peixe do mar Pomacanlhus Paru. baru,
cumbaru arvore da fava de Tonca, Dipteryx.
Paiatiba (Bahia, Aldea, nunc Villa Verde) — pati palmeira Syagrus bo-
tryophora, tyba lugar.
Patia (Alto Amazonas, Ribeiro) — ? pati-oba folha de palmeira patü
Patipe (Minas, Rio) — pati-pe.
Patityba (Rio de Janeiro, Rio) — pati- tyba. Locus palmae Syagri bo-
tryophorae.
Patin (Rio Grande do Norte, Serra) — pro Patit
Paue, PaueSy contractum ex hy pabe i. e. agoa tudo , lerreno alagadif o,
unde vox hybrida Ipueira.
Pauxis (Par&, Villa de Obydos) — ave Crax tuberosa. Vox non lupica.
Pavuna (Rio de Janeiro, Rio) — ? — una (pixuna) preto.
Pednguaba (S. Paulo, Enseada) — corruplum pro: picyronpaba perfu-
giuni, praesidium, porlus. Aliis Petimguaba peixe mariao, Fistularia
tabacaria.
Penitiva (Rio de Janeiro, Lugarejo) — Lugar da arvore Peni, Sapium
aucuparium.
Pepirij Pipiri, guapu et mtrim (S. Paulo, Rios) — pipora raslo, ve-
sligia gradientium. (Aliis Pequxri, Repiri).
Pequhi (Malo Grosso, Aldea) — picui ave pomba, {f)hy; aqua co-
lumbae»
Pereä (Maranhäo, Rio) — pereä, preha, preä animal Cavia Aperea.
Periperi (Parahiba, Lago) — peri, pery junco, campo humido, pantano.
In linguam lusitanicam receptum plurali perizes.
Peripueira (Alagoas, Povoac&o) — vide Paripueira et Periperi.
Pernaguä, Parnagua (Piauhy, Lagoa, Villa) — vide Paranagud.
Pernambuco, Paranabuca — parana mar, por arebenlado, mar cavando
os rochedos. Oceanus per scopulos (Reci/e) irrumpcns.
Perdba, Peröbas (Espirilo Santo, Povoa^o) — arvore Peroba, Aspido-
sperma et aliae.
Perpetinga (Minas, Ribeiro) — e contractum peroba tinga Aspidospermum.
Pertininga (Rio de Janeiro, Povoaf&o, Lagoa) — parana mar, tinmg
seccar, mare exsiccatum.
Peruhipe (Bahia, Rio) — ? an vox hybrida: peru ave introducta Melea-
gris Gallopavo, ipe locus ubi.
Pessinguaba (S. Paulo, Enseada) — corruplum e mocem pabe: agoa
de mar exlensa, salgado tudo.
Petetmga (Rio Grande do Norte, Ponla de Costa) — petum, pety ta-
baco, vel poti, potim camarao, tinga branco.
Petim (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — petum, pety labaco, planla Ni-
coüana; aliis potim camaräo, Palaemon.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Pia — Pira-*-. 521
Piagtd (Bahia, Povaac&o) — piau oeixe, hy agoa.
Pkmco (Parahiba, Serra, Rio, Villa) — contractum e pictH ave pomba,
angaü murmura; columba gemens, truculans.
Piaughuhy (Malo Grosso, Ribeiro) — piau pcixe, hy agoa.
Piau/ä, Piauhy (Provincia, Rio; Sergipe, Rio; Minas, Rio) — idem
quod praecedens.
Piftiba, Piba (Rio de Janeiro, Serras, Povoac&o) — contractum ex ipe-iba
arvore Bignoniaeea.
Pindamonhangaba, Pendamonhangaba (S. Paulo, Villa) — pinda an-
zol, monhangaba fabrica. Locus ubi harai fabricanlur.
Pindare, Pinare (Maranhao, Rio) — pinda anzol, reci v. ri por cauza,
quasi fluvius, qui hamos exercet.
Pindobas, Pindeva (Cear&, Povoacäo) — pindoba, pmdova palmeira
Atlalea compta.
Pindoiyba (Rio de Janeiro, Serra) — contractum e Pmdova tyba.
Pioca (Alagoas, Lugarejo) — pium-oca taza de moscas; domus muscarum.
Piohim (Rio de Janeiro, Ribeiro) — pium-hy agoa de moscas.
Pipira (S. Paulo, Rio) — pipora rasto, vel pira pora cheio de peixe.
Aliis pe pira caminho do peixe.
PipirUuba (Parahiba, Lugarejo) — pipora-tyba lugar de muytos rastos,
locus hominibus frequenlatus.
Pipudca (Allo Amazonas, Ilha do Rio Madeira) — pypo penna, aca
corno; ala avis cornuta (Palamedeae).
Piquiry (S. Paulo, Mato Grosso: Rios) — picui pomba, hy agoa.
Pira-bireba (vel ut in omnibus compositis Pyra-bireba, S. Caihariaa,
Ribeirao) — pira peixe, bera-berab fusillanle, piscis lucens.
Piracanjuba (Goyaz, Rio) — pira peixe, cariha dente, juba amareüa,
piscis denübus flavis, Serrasalmo.
Piracaiü rectius quam Paracatu (Minas, Rio, Cidade) — peixe bom.
Piracicäba (Minas et S. Paulo, Povoacäo) — pira peixe, ydca grude,
caba lugar de fazer. Fabrica ichlhyocollae.
Percicaba (Minas, Rio) vox praecedens corrupta. (Perperam explicatur a
Milliet IL 318: pira peixe, cy luzente, caba obscuro).
Piracitwnga ( Rio de Janeiro, Povoacäo) — pira peixe, cigie tripa, nun-
gar parece. Speciem prae se fert inteslinorum piscis.
PiracQara (Rio de Janeiro, Ribeiro) — buraco de peixe.
PiraJcrüca,Piracoruca (Piauhy, Ribeiro, Villa) — pira peixe, cordcaave?
Piracundn (Maranhäo, Rio) — pira peixe, acauan aveFaloo cachinnans.
Piragy (Corrientes, Ribeiro) — Cfr. sequens.
Pirahi, Pirdhy (Rio de Janeiro, Rio, Villa; Rio Grande do Sul, Povo-
acäo) — pira peixe, hy agoa.
Pirahi-tinga contractum Paratinga, Patinga, hy-tinga agoa clara.
Piraia-nara (Allo Amazonas, Uba no Madeira) — pira peixe , aia sadio
(n)ara tempo, occasiäo. Tempus captandorum piscium salubrium.
Piraim (Malo Grosso, PovoacAo, Rio) — pira-hy et t pequeno.
Pirqfä (Bahia, Povoacäo, Rio) — pira peixe, auje v. jäbe bastante.
Pirajucara (S. Paulo, Povoacäo) — pira peixe , juedra comichäo, sarna.
Piscis pruritum gignens.
66
Digitized by
Google
522 Tupi: Nomina locorum. Pira— Poj — .
Pirajuquia, Pira-giquia (Bahia, Freguezia) — pira peixe, giqw oaza.
Piranga (Minas, Freguezia) — piranga vermelho, (lerrenum) rubrum.
Pirangi (Ceara, Rio) — piranga-y rio vermelho.
Piranguära (Rio de Janeiro, Serra) — piranga coara buraco vermelho,
cavum rubrum.
Piranha, Pirahhas (Rio Grande do Norle, Povoacao) — pira sainha
piscis dens, peixe Tizoura.
Pirapetinga, Pirapitinga (Rio de Janeiro et Goyaz, Rios) — peixe, espe-
cie de Characious.
Pirapiianguy (Paraguay, Rio) — Rio de peixe saboroso.
Pirapirapuan (S. Paulo, Monle aurifero) — pirar abrir, descobrir,
apoam globo. Aperi aperi coüioulum!
Pirapö (S. Paulo, Paraguay, Rio) — pira-po braco de peixe, pinna
piscis.
Pirapora (Minas, Cachoeiras nos Rios de S. Francisco e Xopotö, Po-
voacao) — pira pore sallo de peixe, vel pora habilante. Locus ubi
pisces saltant aut habilant.
Piraporary (Paraguay, Rio) — Cfr. antecedens.
Piraquara v. Piracoara. Puteus pisciura.
Piraque (Rio de Janeiro, Ribeiro) — piraque Bras. peixe viola, Rhino-
balus undulatus. Cfr. sequens.
Piraquera (S. Calharina, Lagoa) — pira queira Bras. peixe Rey.
Pirära^ Pirardra (Alto Amazonas, Aldea, Rio) — peixe pira-arära, Si-
lurus Pirarara.
Pirassenunga vide Piracinunga.
Piratinga (Rio de Janeiro, Rio) — pira-tinga peixe branco , Characinus.
Piratini) Piratinim (Rio Grande do Sul, Serra, Rio, Villa) — pira
tinga i peixe branco pequeno.
Piratininga (S. Paulo, Rio, Campo) — pira tening peixe seeco.
Piratyba passim — pesqueiro, piscina.
Piriä (Para, Freguezia) — pira peixe, a augmentalivo, muyto peixe.
Piriqui (Espirito Santo, Povoacao) — pira ique o peixe entra, aüis pira
ike ahi esla. Piscis in trat, adest.
Piruibe (S. Paulo, Ribeiro) — pro pira pvpe peixe em. Piscis adesL
Pitanga (Bahia, Rio Grande do Norte, Rios) — arbuslo Myrtacea, de
frula comestivel. Slenocalyx Michelii.
Pitangui (Minas, Villa) — pitanga-hy.
Pitas (Mato Grosso, Monte) — pita planla Fourcoya giganlea.
Pitimbü (Parahiba, Povoacao) — piter chupar, ambu fruta da arvore
Spondias. Sugere fruclum Spondiae.
Pitundüba (Cachoeira no Rio Tiele) — piiuna tyba escuro lugar, aliis
pita tyba lugar de pita.
Piiuna (Espirilo Santo, Aldea) — pim picar, pium mosca, insecium
Simuleum.
Piumhy (Minas, Villa) — pium-hy agoa de mosca.
Poconi (Mato Grosso, Villa) — nome dos Indios Ipocone (Beripocone).
Derivatur e verbo pooea apanhar, prender, quasi capü a duce Bert.
Pqjuca (Bahia, Rio, Povoacao) — ? po mko, juca mala,
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Pon— Qui— . 523
Ponchim (Sergipe, Ribeiro) — poncho, pongo manlo dos Paulistas.
Vocabulum inlroductum. (Pongamo homo veslidus: Cumanensibus).
Popoca (Parabiba, Rio) — v. Ipopoca.
Poraque-coara (Alto Amazonas) — buraco do peixe Gymnotus elec-
tricus.
Potengiy Potingui (Rio Grande doNorle, Rio) — poty, potym camarao,
hy agoa v. gut oh! ecce!
Poti, Potim, Poty, Puti (Piauhy, Villa) — poty camarao, Palaemon.
Potiguares, Potyaras, Potyuaras — Indios da genle de Tupi, que co-
mein poti.
Poxim (Alagoas, Rio, Villa; Bahia, Sergipe, Rios) — poxi, puxy, pu-
xim feo, foedus.
Prehd (Maranhao, Aldea) — preha animal Cavia Aperea.
Pregibaky (S. Catharina, Morro) — brejauba, prgahuva, perehauva,
prehauva arvore da Cavia Aperea, palmeira, Astrocaryum Ayri, hy
agoa.
Pridca (Alagoas, Serra) — pria v. preha animal, aca corno, mons Ca-
viae Apereae.
Priaöca (Ceari, Serra) — prid-oca, domicilium Caviae.
Propiha (Sergipe, Villa) — antigo nome de hum Indio.
Pupunha (Allo Amazonas, Sitio) — pupunha palmeira Guilielma spe-
ciosa, que foi antigamente culta, por racao das frulas camosas. No-
men chilense: pupn, pupun, caro fructus el ia fructus.
Puraque-coära v. Poraque-coara.
Purina (Rio de Janeiro, Ribeiro) — Puri tribu dos antigos Crens ou
Bolocudos.
Parti, Puruz (Alto Amazonas, Rio) — nome dos Indios Purupuruz.
Puti v. Poti.
Pyrahim (Piauhi, Rio) vide Parafnm. Derivatur quoque a pira et hy.
QuqjuM, Guajuhäy Coajuhd (Para, Rio) — guaia caranguejo do ge-
nero Guaia e Carcinus.
Qualeguay (Banda Oriental, Rio) —
Quartiere, Coaritere (Mato Grosso, Rio) — cua bacca, hy aqua, tere
abundat. Lugar de muytas bagas.
Quatids, Coatiäs (Rio de Janeiro, Ribeiro) — Coati animal Nasua.
Quatis, Coatis (Minas, Serra) — idem ac praecedens.
Quebrobö, Cabrobö (Pernambuco, Povoacao) — caa-urubu arvore ou
mato da ave Urubu, sylva Catharlis.
Quecuene (Alto Amazonas, Rio Branco) — vox non tupica, sed linguae
Bar6: Weine branco, um agoa. Fluvius albus.
Quemehucury (Allo Amazonas, Ribeiro) — coema amanha, ü comer,
cury futuro. Mane edam.
Quibanguca vulgo Quiribango (Rio de Janeiro, Lugarejo) — ?
Quiepe (Bahia, llhola) — coipe cu, podex.
(htiMurd (Allo Amazonas, Rio) — vocabulo da lingua Bar6, Tamanacaelc.
uni, veni agoa.
Qtälombo (Minas, Povoacao) — lingua Angolensium.
Digitized by
Google
524 Tupi: Nomina locorum. Qui— Sar — .
Quinimurä (Bahia) — nome da Indios.
Quipapa (Alagoas, Povoa^äo) — ?
Quiracoyava v. Aracoyava.
Quiricare contraclum Cricare (Bahia, Rio) — qui exclamatio oh! ygara
canoa. 0! scapham adducas rel.
Quixäba (Parahiba, Lugarejo) — qui vocaüvo, aba vir, oh hörnern! aliis
qui xe dba; oh ego (sum) vir.
Quixara (Ceari, Ribeiro) — qui vocaüvo, oh senhor! aliis qui xe
uara: oh ego (sum) dominus.
Quixeramobim (Cear&, Villa, Rio) — qui, xere amobinhe oh, ego alio
tempore! comminazäo. Quos ego aüo tempore!
Reritiba, Beritigba (Espirilo Santo, Aldea) — rery ostra (reru vasilha)
tyba. Locus oslrearum, vasorum.
Sdbaä — enseada de rio e de mar, sinus.
Sahara (Minas, Cidade) — vox hybrida: sabaru sabado, ara tempo, dia.
Sacuhy (Minas, Rio) — sasy v. sasu ave Goracina ornata, ky agoa.
Saguacu (S. Galharina, Ribeiro) — sai v. sahy-apu ave Tanagra Sayaca.
Saguim (Sergipe, Ribeiro) — saguin, sahuim simiae mioores, Hapale,
Chry8olhrix.
Sahi (Bahia, Missao; S. Catharina, Rio, Povoac&o) — sai, sahy, cahy
macaco Cebus fatuellug.
Samambaia (Rio de Janeiro, Povoafäo; Mato Grosso, Rio) — samam-
baia filix.
Sambe (Rio de Janeiro, Serra) — catmbe aspero, quino, gume: aspe-
rum, angulus, acumen.
Sambiia (Piauhy, Ribeiro) — catmbe ita rupes asperae.
Sanguim (Bahia, Ribeiro) — canhe apressa, hy agoa, hvus celer.
Sapi (Guiab&, Sitio) — grama Analherum bicorne (unde Sapezal, ca-
choeira no Rio Tiete). Aliis pa pe seu oaroinho, illius via.
Sapetiba, Sepetyba (Rio de Janeiro, Porlo, Povoacäo) — sapelyba lo-
cus graminis Anatheri bicornis.
Sapucahy (Minas, Villa, Rio) — v. sequens.
Sapucaia (Rio Grande do Sul, Lugarejo) — gallina (arvore Lecylhis).
Sapuyaiy, Säboyaty (Montevideo, Rio) — papud depressa, atyr mootao.
Saquarima^ Sequar&ma (Rio de Janeiro, Lagoa, Villa) — ? (sagoa peixe
em S. Paulo, eyma sem?)
Saracd ^Guyana, Lagoa) —
Saracuruna (Rio de Janeiro, Ribeiro) — saracura ave, una preta, Gal-
linula (Aramides) plumbea.
Saranabitigbä v. Cernambityba, Semambiiiba (Rio de Janeiro, Ribeiro)
— Lugar de oslras. Locus oslrearum.
Sarapühy v. Serapuhy (Rio de Janeiro, Rio, Povoa^äo) — seri canoro,
apoam redondo, hy agoa.
Sararahy (Bahia, Ribeiro) — sarara, sarare insectum vulgo Martpo$ay
Sphinx.
Sarare (Mato Grosso, Rio) — Cfr. praecedeni.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Sen — Tab—. 325
Senema (Pari, Siüos da costa) — breguigftes, pedra de coral para fa-
zer cal. Oslrea, coralium.
Serenhehem, Serinhehem (Pernambuco, Rio) — seri caranguejo, nhaeni
prato. Aliis seri-nhe por acaso. Aliis: seri-nhane depressa. Discus
cancris plenus, vel cancri fortuito, vel cancri celeres.
Serenhem, Serinhem (Pernambuco, Rio, Villa Formosa) — v. praecedens.
Sergipe (Provincia, Rio) aliis Serigp — seri hy agoa de caranguejo.
Serido (Parahiba, Rio) — seri caranguejo, ndoer nola de frequencia.
* Serigi (Bahia, Rio ) — v. Sergipe.
Sibahuna (Bahia, Ribeiro) — corruplum pro Capo v. Cepo v. Sipo-una,
liana preta. Funis sylvestris niger.
Sipahu (Maranhao, Povoac&o) — cepo-hy, agoa de sipo.
Sipo (Minus, Paraiba, Ribeiros) — Capo, Cepo, Sipo liana, funis sylvestris.
Sipotuba (Mato Grosso, Rio) — Stpo-iyba locus funium sylvestrium.
Sirihu (S. Catharina, Monte) — Süi caranguejo, hu agoa.
Siriri (Sergipe, Ribeiro) — Siri(r)hy, aliis Sereiba Avicenniae arbor
maritima cancros nutriens.
SoUmöes (Allo Rio das Amazonas) — nome de Indios Sorimäo, Sori-
möes, Solimöes.
Sorocaba (S. Paulo, Cidade, Rio) — soroc romper, sorocäba acto de
romper, rompimento (da terra por minas). Opus fodinarum.
Sorubim, Surubim (Piauhy, Ribeiro) — peixe: Plalysloma. Soryb celer,
Suapuhy (Minas, Ribeiro, Povoacao) — suapu veado, aqua cervi.
Subahe (Bahia, Ribeiro) — corruptum pro sobaya cauda animalis.
Subäia (Rio de Janeiro, Ribeiro) — sobaya cauda.
Sucruiü, Sucuriü (Minas, Povoacao; Mato Grosso, Rio) — cobra d'agoa.
Boa Scylale.
Sussuhy, Sapuhy (Minas, Rio) — idem quod suapuhy.
Sucury (S. Paulo, Ribeiro) — idem quod sucruiü.
Surubiü (Para, Lagoa) — sorubim-hy.
Suruhi (Rio de Janeiro, Rio, Freguczia) — contraclum e sururu-hy
agoa de sururu, mexilhöes, aqua concharum.
Täbojö (8. Paulo, Ribeiro) — pro taba-jui aldea de rans, vicus ra-
narum.
Tabanga (Sergipe, Serra) — ita-b-anga% pedra que cheira. Aliis com-
positum cum taba, aldea.
Tabaiinga (Alto Amazonas, Povoacao; Goyaz, Serra) — tabatinga barro
branco, para branquear casas. Argilla alba.
Tabatingui (Rio Grande do Sul, Ribeirao) — taba-tinga+hy.
Taboca (Minas, Goyaz, Maranhao, Para; Povoacftes, Rio, Lagoa) — ve-
gelal Cana, Bambusaceae. taba oca significat: casa de aldea. Indi
vicos solebanl denso agmine harum Bambusacearum, tamquam vallo,
cireumdare.
Täbua (Minas, Serra, Povoacao) — corruptum ex ita-mo, pcdras acola,
cheio de pedras; lapidibus plenum. Aliis ita-bo, pelas pedras, inier
saxa. (Significat extcnsionem). — Aliis taba aaa (augmentativo)
vicus magnus.
Digitized by
Google
526 Tupi: Nomin« locorum* Tab— Tarn — .
TaburuMna (Malo Grosso, Rio) — corruptum tapyra-in boy deitada,
bos procumbens. Aliis tapyra-una boy (ou aniroal grande) preto.
Tacahhuna (Para, Rio) — nome de Indios (taconha membr. vir.).
Tacaratu (Alagoas, Freguezia) — ita cara catu pedra de raizes Cara
boas: mons radicum Dioscoreae edulium. Aliis ita pedra, aca corno,
atyr monlao. Rupes acutae coacervatae.
Tacoaracü (Minas, Freguezia) — tacoara cana, apu grande.
Tacorai, Tacoarahy, Taquarai — tacoara cana, ky agoa. Tacoarai,
desinencia porlugueza.
Tacuaratinga, TaquariHnga (Pernambuco, Freguezia) — tacoar-hy-tinga.
Tacuiü (Para, Rio) — iagoa ita hu, aqua da pedra amarella. Aliis ita
catu pedra boa.
Tagipuru (Para, Braco do Amazonas) — ? tacfn, taixi formiga, poro
gente. Aliis ita gy puru machado de pedra etnpreslado.
Tagoahy, Itaguahy (Rio de Janeiro, Povoacao) — tagod amarello, ky
agoa.
Tagoarufü (Goyaz, Ribeiro) — tacoara afü cana grande.
Taguatinga (Goyaz, Serra, Freguezia) — tagua barro (L e. ita cm
pedra moida), tinga branco.
Taguba-coara (Para, Barrancos no Tocantins) — buraco de barro.
TaMm (Rio Grande do Sul, Freguezia) — ? toi arder a bocca com a
pimenta. taixi formiga.
Tahis (Rio de Janeiro, Lagoas) — v. praecedens.
Tahuä (Ceara, Povoacao) — tagod amarello.
Taiabana (Parahiba, Freguezia) — taba aldea, aia sadia, ana habilador.
Taibate cfr. Taubate.
Taipu (S.Paulo, Ponta de terra; Parahiba et Rio de Janeiro, Freguezia«)
— taipa parede de terra pisada. Aliis: ta (incitativo vel) para lo-
mar, ipo na verdade: sumendum sane!
Tajapuba (Ceara, Sitio) — tajapü-iba arvore do porco, Dicotylis labiall
Aliis tcga (v. tayoba) erva vulgo couve, uba folha: folia plantae
Aroideae.
Tajahy (S. Catharina, Povoacao) — taia-hy agoa de couve.
Tamandare (Pernambuco, Bahia) — ta incitativo , mondc apanhar, aro-
aim mariscos: agedum captandae conchae.
Tamandatahy (S. Paulo, Ribeiro) — ta monde aty hy: fluvius ubi
captandae aves aty, lari.
Tamandud (Minas, S. Paulo, Mato Grosso: Villa, Cachoeiras, Freguezia)
— tamandud animal wrso formigueiro, Myrmecophaga.
Tamardca, ltamaraca (Pernambuco, 11ha) — sino, ' campana.
Tamatantuba (Rio Grande do Norte, Lugarejo) — tamatia ave, tyba
v. tuba lugar. Locus avis Cancromae cochleariae.
Tambahu (Parahiba, Povoacao) — tambaque v. tambaqui peixe, Ay agoa.
Tambahü apu er mirim (Cachoeiras no Rio Tiete) v. praecedens.
Tambari-tiririca (Cachoeira no Rio Tiele) — tamaru peixe. Uririca
grama, Scleria culmo trigono aoulo.
Tambiy Itambi (Rio de Janeiro, Freguezia) — ita pedra, ambi v. amby
muco. Rupes mucosae.
Digitized by LjOOQIC
Tupi: Nomina locorum. Tarn — Tar — . 527
Tatnbu (Bahia, Lugarejo) — v. praecedens.
Tamburil (Bahia, Lugarejo) — vox lupica (nee a lusilanico tambor,
tympanum derivanda). Amby muco, gummi. Arvore gummifera Le-
guminosa.
Tanguä, lnguä (Rio de Janeiro, Lugarejo) — ? ita pedra, guä variada
de cöres.
Tangwrdgua (Peru, Rio das Amazonas) — vox non tupica.
Tanhenga (Rio de Janeiro, 11ha) — ita nheenga pedra que falla. Echo.
Tapacorä (Rio de Janeiro, Scrra; Pernambuco, Ribeiro) — corruplum
pro tapecoära, abanador, flabrum pro pruna.
Tapagipe, ltapagipe (Bahia, Ribeiro, Freguezia) — tapy, hy, pe: .fundo,
agoa, caminho.
Tapajos (Para, Rio, Villa) — tapy fundo, o augmenlaüvo.
Tapanhuacanga (Minas, Povoacäo) — tapanhuna negro, acanga ca-
beza. Hoc nomine appellatur minera ferri germanice Glaskopf.
Tapeby (Banda oriental, Rio) — Cfr. Tapes.
Tapepitanga (Bahia, Aldea) alias Taperaguä — taba aldea, iape con.
traclum e tabape na aldea, pitanga arbusto. Arbor Pitanga in vico
Tapera (Minas, Bahia, Povoacäo) — ave andorinha: Hirundo Tapera.
Sensus communis: aldea velha, erma, silio abandonado. Praedium
solilarium, dereliclum.
Taperaguä, Taporagoa (Bahia, Aldea) — corruplum pro tapera po-
raca, aldea enchida, povoada.
Taperi (Ceara, Lagoa) — tapera-hy.
Taperoa (Bahia, Povoac&o) — tapera, o augmenlalivo, grande.
Tapes (Rio Grande do Sul, Serra) — nome de Indios.
Tapirape, Tapirague (Malo Grosso, Rio) — nome de Indios, tapyra
pe caminho de boi.
Tapir apoan, Tapyrapuam (Malo Grosso, Serra) — tapyra boi, apoan
redondo. Bos rolundus.
Tapirima, Tapereyma (Pernambuco, Povoacäo) — taperu bicho, eyma
sem. Locus ubi insecla non grassanlur.
Tapir uv a (S. Catharina, Serra) — tapyra uba folha para boi.
Tapuitapera (Maranhäo, Dislricto de gentios) — tapuiya genlio (verbo:
que mora verso o occidenle) tapera, Habilalio Indorum hoslilium.
Tapuyü (Cear4, Serra, Rio) — tapuiya, o augmenlalivo: muylo genlio.
Taquaracu (Minas, Povoacäo) — Cfr. Tagoara-apu.
Taquarapaia (Malo Gross*, Cachoeira do Rio Sanguexuga) — tacoara
cana, pabe lodo. Locus Bambusa plenus.
Taquaratinga (Pernambuco, Serra, Freguezia) — Tacoara branca, Bam-
busacea eulmo albido.
Taquarembö (Rio Grande do Sul, Ribeiro) — Tacoara inirnbö cana que
da fio ♦ Bambusacea filigera. Aliis tnbae pui cana delgada , eulmo
gracili.
Taquary (Malo Grosso, Rio) — tacoara-hy.
Taquarituba (Parahiba, Povoacäo) — tacoara tyba lugar de cana.
Tarare (S. Paulo, Praia na llha Enjua-gua^u) — ? terrere espanlar,
perlerrere.
Digitized by
Google
528 Tüpi: Nomina locorum. Tar— Tha — .
Tarehiri, Tareiri (Rio Grande do Norte, Ribehr&o) — tarabra-hy agoa
de peixe taraira, Eryihrinus Taraira.
Taributa (Rio de Janeiro, Lugarejo) — ?
Tarirä (Maranh&o, Lagoa) — cfr. Tarehiri.
Tariri (Bahia, Ribeirao) — idem.
Tarumd (Alto Amazonas, Sitio; Malo Grosso, Povoadko) — nome de
Indios no Rio Negro. Taruma nome de arvore: Gerascanlhus, Vilex
monlevidensis. *
Tatajuba (Cear&, Senra) — pro ita-juba pedra ämarella.
Tatinga (Maranhäo, Ponla da Costa) — pro ita-tmga pedra braoca,
TatturimonhO) Tatuamuhi (Alagoas, Ribeiro) — tatu-ai v. aiba monhane,
animal ialu emburrado, correndo, Dasypus 12-cinctus currens. Aliis
tata monhang, Togo fazer, ignem aecendere.
Tatuapera (Bahia, Aldea) — pro tatu-apara vnlgo tatu-bola, qnasi
lalu volvox, Dasypus (Tolypeutes) tricinclus.
Tatuhu, Tatuhy (S. Paulo. Freguezia) — tatu-hu agoa de latu.
Tatui (S. Paulo, Villa) — tatu-i tatu pequeno, tatui railo (inseclo).
Aliis eontractum e tatu yby tatu na lerra.
Tatu-oca (Par&, liha) — casa de tatu.
Taüha (Ceara, Aldea; S. Paulo, Freguezia) — tauha barro, argilla.
Taubate, Taibate (S. Paulo, Gidade) — tauha-b-ett augmentalivo, muylo
barro.
Taüna (Rio de Janeiro, Morro) — ita una pedra preta.
Tayäbana v. Itabayana.
Tappe, Tahype, Taipe (Pernambuco, Ribeiro) — ita hy pe, pedra na
agoa. Aliis vox bybrida e taipa, lusilanice parede de barro pisado.
Tebicuari, Tepecuary, Tipiquary (Rio Grande do Sul, Povoac&o; Pa-
raguay) — lugar de formiga tepecuari (i. e. tapy cöttra buraco
fündo). Aliis tapy v. tepy coara, buraco fundo. Aliis teapu coara
hy, zunir buraco agoa, fluvius in puleis s. vorticibus aestuans.
Teffi (Allo Amazonas, Rio, Lagoa) — t corruplum e tapy fundo?
Tejuca, Tijuca (Rio de Janeiro, Serra, Ribeiro) — tyjuca lama, limus.
Tejucas (S. Calbarina, Rio, Enseada, Povoa^äo) — pluralis praece-
dentis.
Tquco (Minas, Cidade nunc Diamantina) — corruplum e tyjuca.
Ttfucopaba, Tejucopäbe (Pernambuco, Freguezia) — pro tyjuca pabe
omne limus.
Tejucupü (Minas, Ribeiro) — tyjuca acu limus magnus.
Tenten (Alto Amazonas, 11ha no Rio Madeira) < — tentem v. temtem ave
Tachyphonus surinamensis.
Tepoti (Mato Grosso, Rio) — tepoiy, typoty , repoty eslerco, sarro;
stercus, faex.
Tererd (S. Paulo, Ribeiro) — ? Cfr. tarare, terrere espantar.
Terery (Malo Grosso, Rio) — ? terrere espantar vel terayra lagarlo,
hy agoa.
Tessemidu no Rio Araguaia — nome de Indio.
Testi (Povoa^o do Pari) — ? teca olhos, oculi.
Thahö (S. Paulo, Morro alto) — pro Ita-hö augmenlaiivo.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Thiu — Tra— . 529
Thiuba, Tiuba (Bahia, Serra, Povoacäo) — ? mutatione literarum pro
taba-tuy aldea fria. Aliis tui-uba mato frio. Aliis theüba abelha.
Thud (S. Paulo, Riberäo) — tut frio, frijgidus.
Thyaya (Ceara, Fazcnda) — aves aty gaivola; aliis tei, tut masarico,
Larus, Charadrius. aia sadio, salubris.
Tibagi (S. Paulo, Ribeiro, Povoacäo) — ?
Tibaid^ Atibaia (S. Paulo, Villa) — ati ave vulgo Atinguapu v. Alma
do gado, Coccyzus cayanus, b-aia sadia, salubris.
Tifoto, Tiftöt/ (Rio Grande do Norle, Serra, Povoacäo) — ? ityc derri-
bar, pabe todo. Sylva lola caesa.
Tibicuari vide Tebicuari.
Tiefe (S. Paulo, Rio) — fiV v. tye-ete ave Tanagra brasilia frequens.
Tigtoca (Pari, Cabo) — tije-oca casa da ave IfyV-
Tijicupabo v. Tqucopabe et Tyjucapäo.
Timbö (Maranhäo, Aldea) — tfmW cipö que embebeda o peixe, sarraen-
tum loxicarium, Paullinia pinnala.
Timböra (Bahia, Serra, Cachoeira) — jotyme enlerrar, pari sallo, Cata-
racta profunda.
Timboüva (Minas, Fazenda) — arvore Enterolobium Timboüva Marl,
Timonha (Ceara, Serra) — jotyme cobrir com terra, chasma.
Tindigüra (S. Paulo Povoacäo) — tenonde diante, guira ave, passaros
adiante. Passeres ante nos.
Tingud (Rio de Janeiro, Serra, Freguezia) — ? tinga branco.
Tingui (Rio de Janeiro, Serra, Rio) — arvorcs, que embebedao o peixe.
Arbores Phacocarpus et Jacquinia, quae pisces inebrianl.
Tinhari (Bahia, 11ha) —
Tipakena, Tipaquena, typakuena — correnteza (Explicatur, an recte,
tim pao acoana extremo de todo lern sahido). Apex aquae.
Tipäo — baixa mar, recessus maris. tim extremo pabe todo. Aliis tim
extremo, opdo acabou. Aliis typy fundo, pabe de todo.
Tiquiä (Alto Amazonas, Rio, Serra) —
Tiquira, Itiquira (Mato Grosso, Ribeiro) — tiquyra irmäo mais velho,
fraler natu maior. Aliis ita tykyr pedra manar, rupes slillans, madida.
Tiririca (Rio de Janeiro, Serra: Sergipe, Lagoa: Cachoeira no Rio Tiete.
Especie de grama, Scleria.
Tiriume icua rupi — meios Barrancos. Rio cheio athe ao meio.
Tiioya (Ceara, Praia arenosa) — ? tyju oico cheio de espuma. Locus
spumosus.
Tituamonha (Alagoas, Povoacäo) — pro tatu monha, tatu animal Da-
sypus, imburrado, correndo. Dasypus currens.
Tod, Tohd (S. Paulo, Fazenda nacional) —
Tocantins (Para, Rio) — ave tocan Rhamphaslos Toco, Um roslro.
Tocoios, Tocaios (Minas, Povoacäo) — a toco ave?
Tocujus, Tucuyus (P&rk, Ilha) — ? an pro ixyvju ave Mycleria americana.
Toropi (Rio Grande do Sul, Rio) — animal toro Loncheres, aliis Da-
sypus Gigas, hy agoa.
Tractmhaem (Pernambuco, Ribeiro, Freguezia) — taracud formiga,
rihaerd prato. Discus formicarum edulium.
67
Digitized by
Google
530 Tupi: Nomina locorum. Tra — Uara — .
Trahimirim (Rio de Janeiro, Ribeiro) — taraira -mhimy peixe Erythri-
nus pequeno.
Trahhra, Trahiras (Minas, Goyaz, Rio de Janeiro, Rio, Villa, Lugarejo,
Lagoa) — peixe Tarair a, Erylhrinus Taraira.
Trahirapungä (Rio de Janeiro, Aldea) — taraira-pungä inchado, gordo,
piscis Erylhrinus crassus.
Trahiri (Ceara, Povoa9äo) — taraira-hy.
Traipü (Pernambuco, Aldea) — taraira ipo na verdade. Piscis taraira
copiosus adest.
Tramandahy, alias Tamarandabu (Rio Grande do Sul, Rio) agoa de
pilbar (monda) larairas. Alias tamarana remo , po mäo, manubrium
remi.
Tramataia (Parahiba, Povoa^o) — Tretnate aia planla Vernonia salubris.
Trapid (Parahiba, Povoacäo) — tarabe especie de papagaio.
Traquatuhd, TaracuaHba (Allo Amazonas, Aldea nunc Fonteboa) —
taracud-t-ibay arvore da formiga taracud. Arbores variae (Miconiae,
Licaniae), de quarum tomenlo formicae nidos colligunl, Indis pro
fomile inservienles.
Tremembi (S. Paulo, Povoacäo) — memby gaita, occe buccina.
Tucambira, Tocambira (v. Itacambira, Minas, Rio) — iucan embiara,
(»9a de (ucanos. Venatus a'vium tucan.
Tucumdüba (Para, Lugarejo) — tucum-iba conlr. tucumd, arvore pal-
meira, tyba lugar. Palma e cujus foliolis detrahuntur fila tucum.
Tumidra (S. Paulo, Terrilorio) — explicalur: tupi-jara senhores da
genle Tupi.
Tumucucuraque (Para, Serra) — )
Tundma, idem quod Itunama (Malo Grosso, Rio) — > voces hybridue?
Tunuhy (Allo -Amazonas, Serra) — )
Tupiacu (Bahia, llha). Tupi grande.
Tupinambarana (A\io Amazon as, Povoacäo) — tupinamba rana spurius.
Colonia lupicae genlis.
Turi (Maranhäo, Villa, Rio) — turi^ iuriuba arvore Licania, turu ani-
mal molluscum terebrans.
Turinana (Maranhäo, Rio) —
Tutez (Mato Grosso, Ribeiräo) —
Tutoya (Maranhäo, Ribeiro, Rio, Villa) — cfr. Titoya.
Tyju (Parä, Silio na costa) — espuma.
Tyjucopdo — baixos do rio, Iama9al. Vadosa fluvii.
Uadauhau (Guyana braz., Lagoa) — mutalum e padaud, patovud et hy.
Uaicurupd (Allo Amazonas, Lagoa) — Uaicu gentio no Rio Branco.
Uaihunana conlraclum Ajuana (Allo Amazonas, Ribeiro) — nome de
Indio.
Uandna (Allo Amazonas, Furo do Rio Yupurä) —
Varacd, conlraclum Araca (Guyana, Rio) — uaracu peixe, generis Co-
rimbale8; arocod ave, Penelope araman Spix.
Uaranacud (Guyana, Ribeiro) — guarand cud campo do arbuslo Gua-
rana, Paullinia sorbibs.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina locorum. Uara—Ura — . 531
Uaranapu (Alto Amazonas, Braco do Yupura) — guarand hu rio de
guarana*
Uarapiranga (Para, Ilha) — udra hörnern, nacao; piranga vermelho.
Uarivaü (Povoacao no Rio Yupura) — guariba y agoa de macaco
Mycetes.
Uatanary (Alto Amazonas, Braco de Rio negro) — (oata aru sapo caminha ?)
Uatumd (Alto Amazonas, Rio) — ?
Uavati-parana v. Auati-parana (Alto Amazonas, Rio) — auatyi arroz,
paranä rio. Fluvius oryzae.
Uaupes (Alto Amazonas, Rio) — nome de Indios.
Uautas, Uhautas (AHo Amazonas, Rio) — ?
Uaxhne, Guqjima, Guaxime (Alto Amazonas, 11ha no Madeira) — erva,
Urena lobata et aliae Malvaceae e quarum libro fila fabricantur.
Ubd (Minas, Povoacao) — uba, viba, uiba grama, cana, canoa de hum
pao; gramen, eulmus, scapha e trunco arboris.
übahy (Mato Grosso, S. Paulo: Rios) — ubä canoa, hy agoa.
Ubajara (Cearä, Sitio) — uba jara senhor de canoa.
übatiba (Rio de Janeiro, Lugarejo) — uba tyba. Locus arundinis.
übatuva (S. Paulo, Villa maritima, Bahia) — idem.
überava (Minas, Villa, Rio; Mato Grosso, Lagoa) — v. Oberava.
Ubü (Bahia, Ribeiro) — ubü folha de palmeira.
Uburetama mulatione literarum pro Uruburetama (Ceara, Povoacao) —
urubü rete taba casa de muytos gaviöes vel urubu tetama (tama)
terra de Urubus.
Ucaiari, Ucayari (Guyana brazileira, Rio) — Sensus: Rio branco. (No-
men idem: Cayari (Rio Madeira), Ucayale etc.)
Ueney Ueni, Uni, Une, Bern (Rio Madeira) — um, ueni agoa: May-
pures, Moxos, Omaguas.
Uenenexi, Inuhuixi (Guyana brazil. Rio) — vocabulum non tupicum.
Uerere (Alto Amazonas, Ribeiräo) — ?
Uexie, Ixte (Guyana brazil. Rio) — ?
Umari (Cearä, Parahiba: PovoacoSs) — umari arvore Leguminosa Geof-
fraea. Aliis umary donde? unde?
Umarinauky (Alto Amazonas, Rio) — umaru n uhy por onde a
agoa? Unde fluit rivus?
Umburana (Bahia, Povoacao) — arvore Irnbu v. Ambu rana i. e.
Spondias spuria, Bursera leptophloeos.
Una (S. Catharina, Rio; Rio de Janeiro, Rio; S. Paulo, Rio, Freguezia;
Bahia, Rios; Pernambuco Freg.; Para, Aldea) — una preto et est
quoque insectum Bezerro, Scarabaeus.
Unana (Alto Amazonas, Brazo do Yupura) — etymologia praecedentis?
Urihabi (Parahiba, Ribeiro) —
Upanema (Rio Grande do Norte, Ribeiro) — v. Ypanema, hy panemo
rio vazio.
Upitang a (S. Catharina, Ribeiro) — hy pitanga agoa goslosa.
Urahi (Rio de Janeiro, Ribeiro) — guira-hy agoa de passaros.
Urarid, Urarird (Alto Amazonas, Rio) — Etymologia praecedentis?
Aliis uru cestinho, ira meL Aliis guira rem vasilha de ave.
Digitized by
Google
532 Tupi: Nomina locorum. Uro — Xar— .
Urud (Rio Grande do Norte, Povoa^o; Alto Amazonas, Ilha do Rio
Madeira) — concha, especie de peixe.
Urubu (Bahia, Villa; Maranhäo, Aldea; Allo Amazonas, Rio) — ave
gaviäo, Cathartes.
Urubucodra, Urubucudra, Urubuquara (Alto Amazonas, Lagoa) — bu-
raco de Urubus. Domicilium avium Cathartes.
Urübupongä (Salto do Rio ParanaV) — urabu pungd, inchado.
Uruburetdma (Ceard, Serra) — urubu rete täba casa de muytos Urubus.
Urucaia (Minas, Rio, Povoa^o) — corruptum pro guira aia ave sabo-
rosa, sadia. Avis sapida.
Urupanga (Rio de Janeiro, Serra; S. Catharina, Rio) — pro guira je-
nong, ave deitada, avis incubans.
Urupuhy (Piauhy, Ribeiräo) — agoa de formiga Urucu.
Urucuparana (Para\, Rio) — urucü tinta vermelha, rocou, (Bixa).
Urucuricaia (Pari, Canal) — urucuri palmeira, Attaleae species, aia gostosa.
Urucuruni norae de Indios de Malo Grosso.
Uruguai (Rio) — uru corruptum pro guira, gua hy agoa de ave de
diversas cöres.
Uruhü (Goyaz, Rio) — uru ave, hu agoa.
Uruöca (Gear4, Passo da Serra Hybyapaba) — guira v. uru oca casa
de passaros.
Urupis (UhaB no Rio Madeira) — urupi torlulho, cogumelo, fungus,
Agaricus.
Ururahy (Rio de Janeiro, Freguezia, Rio) — compositum cum uru et hy.
Uta (Rio de Janeiro, 11ha) — hy (ü aqua fracta. Cataracta.
Utupanema (Cachoeira do Rio Tiel6) — hy iü panemo Cataracta de
balde. Locus ubi, navigatione penilus intercepta, scapham et onera
per terram trahere oportet: quasi ecce Cataracta, irritus omnis labor.
Utupeba (Cachoeira do Rio Tietä) — hy iü ipeba Cataracta chata. Lo-
cus ubi scapha ad dimidium ex oneratur.
Uvama (Alto Amazonas, Ribeiräo no Yupurä) — iva ia?
Vacahy (Rio Grande do Sul, Ribeiro) v-aca-hy agoa de cornos. Aliis
vox hybrida: vaca-hy, rivus vaccae.
Vacarapi (Pari, Rio) — v-acara-p-hy, agoa de pescado Acara, Sciaena
squamosissima.
Vamicanga (Cachociras dos Rios Tiete e Cochim) — v-jamm expre-
mer acanga cabeza, capul elisum.
Viruä (Allo Amazonas, Ribeiro) — corruptum e guira ave.
Virury (Alto Amazonas, Braco do Puruz) — ?
Vupabupu (Minas, Lagoa) — viba grama, cana, ucu grande.
Xacuruina, Jacuruina (Mato Grosso, Lagoa) — jacu uru in weJacu,
Penelope Marail, est& deitado.
Xanaci, Janapy (Mato Grosso, Rio) — anafe hy agoa de gavia\o, flu-
vius Milvaginis. Aliis xe ani acy na\o estou doenle, non aegroto.
Xarayes (terras baixas e alagadicas do Mato Grosso) — nome dado
pelos Hespanhoes.
Digitized by
Google
Tupi: Nomina Iocorum. Xin — Zer — . 633
Xingu (Para, Wo) — ?
Xipotö, Xopoto, Gypoiö (Minas, Rio) — gy tqachado, putuü descansar;
quies securis.
Xique-Xique, Chique-CMque (Bahia, Villa) — nome de erva Cardio-
spertnum e dos grandos arbuslos de Cereus.
Xirirxca (S. Paulo, Aldea de Indios deste nome) — xere righe meu
venire.
Y agoa, alias iTy, 7, lg, Igh, Ygh in compositis, tibi vide.
Y bybyra (Pari na costa) — caixäo d'agoa.
Y ceembuca — agoa salobra, salgada (cui opponitur y-catu aqua
dulcis).
Y cereru v. ceryca — agoa corrente, fönte.
Y-coarana (Pari, Caldeiröes do Rio Neamund&) — derivatio: coara
buraeo.
Y-jebyra, Hy-jebyra (Pari, Sitios noRio das Amazonas) — agoa volla,
aqua revolvens, vortex.
Yg~apö, Ygapö) Oapö — verbo: aqua revolvens, vortex; alagadico, ter-
renos baixo spelas cheias inundados.
Ygapö-apu — agoas vivas. Fluxus maris.
Yg-apö y pdbe — verbo: aqua revolvens terra omne, agoas morlas,
Recessus maris.
Ygara — canoa, verbo: yg uara dominus aguae.
Ygaropaba — porto, verbo: ygara pdbe scaphae omnes.
Ygava, Yghaba, Hyava (passim) — lama, limus, verbo: pater aquae.
(item guaranice : jacaruä, jacu-arya9 mirim fluvii pater parvus).
Yapö (S. Paulo, Ribeiro) — v. Japo.
Yari (Guyana braz. Rio) — ia-r-hy agoa de fruta. Aliis yara v. uara
senhor, hy agoa.
Yavary (Allo Amazonas, Rio) —
Yby (Aegrvy) — terra, vide composila sub Ibi, Iby.
Yby cid — terra moida, area v. Jbicuy.
Yby cui ocü — banco d'area. Arenae.
Yby-hy pabe (pupe) — alagadisso, terra inundala.
Yby eru (Paraguay, Povoa^äo) — terra levada.
Yby-tert, Ybyrete, yby ete — terra firme (conlrarium: ygapo).
Yguamanduyu (Paraguay, Povoa^äo) — i guaba mandi hy agoa para
comer peixe Mandi.
Ynim, Inim (alias Rio Mamore) — hy japmong v. japixaim agoa crespa.
Yra (Alto Amazonas, Braco do Yupure) — yra mel.
Yurua (Alto Amazonas, Rio) — ? juru boca.
Zdbele (Minas, Registo) — ave Zabele, Grypturus noctivagus.
Zerere (Mato Grosso, Ribeiro) — cereru (scilicet hy') agoa corrente«
Aliis cera nome er 6 tu dizes, sane!
Zererupaba, Cererupaba (Alto Amazonas) — canal, cano.
Digitized by
Google
Nachschrift.
In ganz Brasilien und weil über das ausgedehnte Reich hinaus, vom
Rio de la Plata bis jenseits der Nordgrenzen der Guyanas, finden wir
zahlreiche Orle mit Namen bezeichnet, welche der Tupi- Sprache angehören.
Gewiss ist es eine merkwürdige Thatsache, dass ein Volksstamm, der
gegenwärtig nur in wenigen selbständigen Gemeinschaften übrig ist,
dem Boden, über den er nomadisch hingewanderl, um bald gänzlich zu
verschwinden, die sprachlichen Beweise von seiner Anwesenheit in sol-
cher Ausdehnung aufdrücken konnte. Gleichwie im alten Europa er-
loschene Völker, wie die Elrusker, den nachkommenden Geschlechtern
in Ortsnamen ein Zeugniss ihrer ehemaligen Gegenwart hinterlassen haben,
so in einem grossen Theile von Südamerika die Tupi. Es ist übrigens
nicht zu zweifeln, dass ein beträchtlicher Theil von Tupi-Orts-Namen nur
unter dem Einflüsse der europäischen Einwanderer gegeben und durch
sie festgestellt worden ist. Horden, welche nur zu schwachen Haufen
vereinigt durch weile Landschaften hinziehen, andere entweder vor sich
herscheuchend oder in sich aufnehmend, welche ihir da längere Zeit
sitzen, wo sich ihrer unruhigen Wanderlust Hindernisse entgegenstellen,
welche keine Städte gründen, sondern höchstens ihre Niederlassung mit
Pallisaden oder einem Walle lebendiger Baumgräser (Bambusen) um-
geben, welche keinen regelmässigen Verkehr mit entfernten Bundesge-
nossen unterhalten, solche Nomaden sind durch kein wesentliches Be-
dürfniss veranlasst, bestimmten Orten bleibende Namen zu ertheilen. Am
ehesten geschah dies von den Tupi bei Bergen oder grossen Strömen, was
sich durch den mächtigen sinnlichen Eindruck erklärt, den sie von diesen
empfiengen. Bei den Caraiben der Antillen bestand eine Notwendigkeit,
Digitized by
Google
Tupi-Ortsnamen. Nachschrifl. 535
die einzelnen Inseln, welche sie bewohnten oder auf ihren Raubzügen
heimsuchten, mit bestimmten Namen zu bezcichen *).
Wenn wir also sehr viele Ortsnamen aus der Tupieprache auf un-
sern Karlen finden, so ist nicht zu zweifeln, dass sie grossentheils den
europäischen Einwanderern ihren Ursprung verdanken. Die* Gonquista-
dores mussten bei ihren abentheuernden Zügen durch unbekannte Land-
striche oder bei den beschwerlichen Schiffahrten auf den Binnengewässern,
wo sie Indianer zu Fuhrern und Begleitern hatten, gewissen Oertlich-
keiten schon im Interesse der Unternehmung selbst Namen erlheilen, da-
mit sich die oft getrennte Mannschaft wieder zusammenfinde. Nach Vol-
lendnng der Expedition aber waren für die Herstellung der immerhin
höchst mangelhaften Karlen und Reiserouten Namen unumgänglich not-
wendig, und man ertheille sie willkfihrlich unter dem Eindrucke des Or-
tes oder gewisser Begebenheilen. Dass aber diese Namen so häufig, ja
vorwiegend der Tupieprache entnommen wurden, zeugt von der weiten
Verbreilung Jener, die sie sprachen, und von dem Bedürfnisse der Con-
quisladorcs, sich dieser Sprache im Umgang mit den Indianern zu be-
dienen. Wenn man, wie es auf diesen Zögen oft geschehen musste,
auch mit Indianern, die andere Sprachen redeten, zusammentraf, so war
die Tupi das geeigneiste Verkehrsmittel, weil sie in ihrer einfachen Or-
ganisation den andern sudamerikanischen Idiomen verwandt ist, und weil
sich einzelne Worte aus diesen gegenseitig verständlich erwiesen. So
also fanden es die Conquistadores und die Anfuhrer der Entdeckungs-
•) Diese Namen sind, nach Breton Dielion. caraibe p. 400, folgende: Aicki
Marie Galande, AUij Haiti (S. Dominique, Espannola), Alliolidgana
Mon-Serrat, Aloi St. Euslache, Alotibafra Tabago, Borrigal oder 0k-
boüemoin Portorico, Caaroucaera Les Sainles, Caloucaära Guadeloupe,
Catndhogne Grenada, Chateibe Trinidad, Jdhi Sainte Croix, Jchirougänahn
Barbados, Joüanacaera Marti nie, Joüanalao Sainte Alousie, Jotüoumain
S. Vincent, Liam/uga S. Christophle, Ocanamaüi/ou Redonda, Oilalichi
S. Martin, Oüandldo S. Barthelemy, Amonh&na Saba, Mallioühana
L'Aiguille, Oüahömoni Barbuda, OHditoucoubouli La Dominique, Oüaladli
Antigua, Oüatiri Nieves.
Digitized by
Google
536 Tnpt-Orfsnamen. Haehscfcrift.
rasen geeigneter, Tupi- Namen zu ertheilen, wahrend ea ihnen
dem naher gelegen wäre, ihre europäische Muttersprache anzuwenden,
und z. B. slaU Chupica-hy Rio do inforeado, sUU Pindamonhtmgaba
Fabrica ö"ancoes, slall Araraeoara Bnraeo d'arara 10 sagen.
Die Expeditionen zur Anfschliesaong des Landes bestanden sehr oft
ans Abentheuerern, denen es zunächst um die Entdeckung von Gold und
Edelsteinen oder andern kostbaren Landesproducten, um die Eröffnung
neuer Land- und Wasserwege, oder sogar um die Erwerbung von In-
dianern zu Sclaveo zu thun war. Die Meisten zogen auf eigene Fanst
aus, und der gebildetste Mann des Haufens war oft ein Geistlicher, dem
zunächst ganz andere Gescbifte als die eines geographischen Berichter-
statters oblagen. Auch die frühesten Unlersuchungsreisen, die auf Befiehl
der Regierung ausgeführt wurden, standen oft unter der Leitung von
Mannern ohne literarische Bildung oder von Solchen , die der Tupi- Sprache
in ihrer Reinheit und mit grammatikalischer Sachkennlniss keineswegs
machtig waren. Daher darf es uns nicht Wunder nehmen, dass auch
unter den geographischen Namen dieselbe Verderbniss und Veränderung
der Ausdrucke obwaltet, der man bei den Thier- und Pflanzennamen
begegnet
In einer Gesellschaft, deren Glieder verschiedene Muttersprachen
sprechen, treten alsbald Mischungen der Ausdrücke ein, und wo man
von Gefahren umgeben und auf rasches Handeln angewiesen ist, da half
weder der gebildete noch der rohe Mensch die Grenzen einer Sprache
ein. So sind denn auch manche Worte aus der Tupi und dem Portugiesischen
zusammenge8ezt worden. Cassarubu z. B. ist ein Vocabulum hybridum
aus dem Portugiesischen cazmr jagen und vntbu der Geyer. Bequemlichkeit
empfiehlt, indianische Ausdrücke mit portugiesischer Endung zu ver-
sehen, so z. B. iiapuanzinho d. i. der kleine Nagel, ist aus Ua-apom
d. i. convexes Metall, mit dem portugiesischen Diminutiv gebildet Die
Worte SapezaJ, Mangabal, Orte, wo das Gras Sape,t der Baum
Mangdba wächst, Joazeiro der Baum Jod zeigen portugiesische
Endbildungen. Auch aus andern indianischen Idiomen sind Worte her-
übergenommen und mit der Tupi zusammengesetzt worden, oft so, dass
der Namengeber die Bedeutung des Wortes nicht versfand. So z. B.
Digitized by
Google
Tupi-Orlsnamen. Naehschrift. 537
Maruhuem. Eni, vem ist Wasser in der Moxos, Maypures und vie-
len andern Sprachen. Marabu kann heissen: was ist das für ein
Wasser? es kann aber auch als maru oder mari-hy, Fluss, wo der
Jfurt-ßaum wächst, zu verstehen seyn.
Dass auch die eigentlichen Tupiworte im Munde solcher, wenig ge-
bildeten Namengeber vielfacher Verderbung und Veränderung ausgesetzt
waren, liegt in der Natur der Umstände. Versetzung und Wechsel ein-
zelner Buchstaben kommt daher oft vor, so z. B. ginepdbu statt ge-
fäpapo, caburi statt caapore, itayabana statt itabayana. Eine beson-
ders häufige Abwandlung tritt durch die demonstrativen Vocale ein,
womit der Indianer das Substanti vum , besonders wenn er damit eine
Antwort ertheilt, zu beginnen pflegt. Sowohl dadurch als wenn er
zwischen zwei Vocale einen Consonanlen einschiebt, kann eine Sylbe
gebildet werden, welche für sich eine Bedeutung bat und bei der Aus
legung des ursprunglichen Namens auf eine falsche Spur leitet. So be-
deutet uäcary nichts als acarä-hy, Wasser des Flusses acarä; so
ist aus apicum, feuchte Landzunge, iiapicum gebildet; so giebt in
itapicurü das i der unrichtigen Vermulhung Raum, als sey das Wort
mit tto, Stein, zusammengesetzt , während die Wurzel tapy> tief, ist.
Auch ganze Worte werden nicht immer in der vom Genius der Sprache
geforderten Weise mit einander verbunden ; so statt pira jagoära wohl
auch jagoapiri. Manche in die Weglisten (Roteiros) der ersten
Einwanderer aufgenommene Namen haben eine Veränderung erfahren,
indem beim Lesen derselben die Cedille (Zeura) am C vernachlässigt
worden; so ist aus cay (say) cay, aus cambaüva (sambauva)
cambaüva, der Name eines Oerlchens in Goyaz, entstanden; so wech-
seln ferner 8, c und t in dem Tupi- Worte cainha Zahn. Durch Ver-
setzung des Accents auf die letzte Sylbe wurden manche Worte ihrem
ursprünglichen Laute entruckt; so heisst z. B. eine Fazcnda in Minas
statt Jagaara, Hund oder Onze, nun Jagoard. Häufig kommt in den
Ortsnamen die Veränderung von dem volleren Laute agua in aua
und aba vor, wonach taguatinga, wie es in der breiteren Mundart
der Paulislas lautet, auch iaualinga und täbatinga gesprochen wird.
Ueberhaupt aber kommen Verwechselungen von b und p, d und t, so-
68
Digitized by
Google
698 Tupi-Ortsnamen. Nachschrift.
wie der Veoale hier häufig vor. Manche Ortsnamen, weiche von den
Indianern vielleicht schon vor der Zwischenkunft der Europäer gegeben
«norden waren, haben Veränderungen erfahren, deren Grund nicht
aufgeklärt ist. So hat der Rio das Velbas zuerst Guakuky ge-
heisaen, während der nun noch hie und da im Munde der Indianer ge-
hörte Name $04im-hy eine Uebersetzung des portugiesischen Rio das
Velhas ist ood aus derselben Zeit datirt, in welcher die Portugiesen für
den Ausdruck moye-acu d. i. desoida grande, grosses Absteigen, wie
die Indianer den Regenbogen hiessen, eine Uebersetzung ihres Arco da
pelhai mit goaw&wrapara einführten.
Dasa die Tupis zumeist Bergen, als hervorragenden Naturerscheinun-
gen, Hamen ertheilt haben, ist bereits erwähnt worden. So Uaberava
der glänzende Stein, was in itabira, itaobira, Uaubira abgewandelt
worden. Itacokmi heiett der Stein mit dem Sohne, conmim, weil
neben dem Hauptgtpfel eioe kleinere Felsmasse aufragt. Arapoyava ist
nach einer Erklärung zusammengezogen aus arara ita foaba, der (Vo-
gel) Antra frisst Stein. Eine hübsche Benennung ist japitaca (un-
richtig jäbitacd). Der Berg hat ein berühmtes Echo und da der Vogel
Japim oder Japi (Soffire, Oriolus Jamacaii) alle andern Vogelsümmen
bis auf Eine nachahmen soll, so erhielt er den Namen: Sleingipfel des
Japi oder Japi von Stein. Auch die Villa Itcmhaem in S. Paulo hat
ihren Namen von einem Echo: ita nheeng, der Stein spricht. Ein
mit wenig Hochwald bewachsenes, weile nackte Strecken darbietendes
Berggebiet nannten die Indianer yby pabe> alles Erde, woraus Ipiap-
päb€U Benennungen, die darauf schüessen lassen, dass der Indianer
Beobachtungen von der Bewegung der Gestirne gemacht habe, kommen
sehr seilen vor. Eigentlich kann ich nur eine anfuhren : guaratingueta, ver-
dorben aus coaracy Hm goata d. i. Sonne- Weg-Ende, weil der Ort fast un-
ter dem Wendekreis des Steinbocks liegt Der schon angeführte Bergname
Arapoiaba soll, nach einer andern Erklärung, Guaracogava heissen, verdor-
ben aus coaracp faßwaba, d.i. verbirgt die Sonne* An eine Mythe erinnert
der Name Itabaiana f Wenn die Schreibung und Erklärung ita aba oane:
Stein Mann ehemals, richtig ist. Dass Corallen- oder andere Kalksteine,
nachdem sie gebrannt werden, zerfalle«, war eioe dem Indianer zugäng-
Digitized by LjOOQIC
Topi-Ortsöerocn. Nachschrift. 538
liehe Thatsaohe, und sie ist in dem Namen einer Meorbuehl der Provinz
S. Catherine: liapacoroya, richtiger Ua poeoroya, niedergelegt. Der
Name kl aus Ua Stein, popoe zerfallen, oroifang kalt werden, zusam-
mengesetzt. Tapanhuacanga, eine Ortschaft in Minas, heissl eigentlich
ita-tapanhuna^acanga, Stein Negerkopf: to wird dort der braune
faserige Eisenstein oder Glaskopf genannt. Dass diese Bezeichnung
nicht von den Indianern, sondern von den ersten Mineires herrühre, ist
wahrscheinlich, denn sie waren es auch, welche Worte für die veiv
schiedenen Metalle einführten und den Diamant Ua beraum, das Gold
Ua cepu C/ttfa), das Silber Ua jiuga (tinga), das Zinn Ua jmfia cepu
tmrimy das Eisen Ua una, den Stahl ita una anga, das Blei Ua
membeca nannten.
In die Sinne fallende Eigenschaften gewisser Oertliebkeiten lieferten
nicht selten den Stoff für den Namen. So heissl der Fluss Sumidonro
in Minas Anhöhe -canhuva, weit er sich plötzlich in dem Boden ver-
liert, um weiter unten wieder zum Vorschein zu kommen« Der Name
ist mit anoi, von der andern Seite, und canheme verschwinden, gc»
bildet. Cagapaba ist aus caa Wald, papy abbrennen, pabe ganz,
zusammengesetzt, und besagt, dass der niedergehauene Wald vollkom-r
men abgebrannt sey. Yby-cw ist zerriebener Boden, Sand am Flua*r
ufer. Anapvrü besagt amama puru: es giebt genug (zu essen) d. i
ein fruchtbarer, ein an Wild reicher Ort Aracatü heissl gute Luft, ge*
* sunder Ort; Mapampaba, zusammengezogen aus vibot-aey pabe:
Krankheit alles, dagegen ein ungesunder Ort. Dieselbe Gegend, eine
vom Meere überfluthete Sanddüne, heissl aber auch mocerr^pabe, Alles
gesalzen. Auch gewisse Thätigkeiten , welche dem Kreise des indianischen
Lebens angehören, werden durah Ortsnamen angedeutet. Araruama
oder richtiger Iriruama bezeichnet das Ausdrücken oder Auslassen
von Honig {iru-ami); Pinda- monhangaba einen Ort, wo Fischaageln
gemacht werden; Gypeta (xipotd), von gy Axt nnd potuu aus*
ruhen, ein Ort, wo die Holzhauer ruhen. Acupe ein Flüsschen, das
in die Bahia de todos es Santo* mündet, hat seinen Namen, weil hier
die Kähne znm Uebereetzee die Mare erwarten. Tyba (ab*, tuva,
tuba) heissl überhaupt Ort lür irgend Etwas*
Digitized by
Google
540 Tupi-Ortsnamen. Nachschrift.
In der Benennung der Flüsse erweisen sich die Indianer sehr sorg-
los und unzuverlässig. Wer immer mit Indianern FUissfahrlen macht,
kann bemerken, mit welcher Gleichgültigkeit sie einen Namen ertheiieo,
annehmen oder mit einem andern vertauschen. Daher auch die grosse
Unbestimmtheit und die Widersprüche in manchen unserer Karten. Nur
die mächtigsten Ströme, wie der Amazonas QParand ocu), der Para-
guay und Madeira £Cayary) sind ihnen unter ständigem Namen be-
kannt. Kleinere Flüsse und Bäche pflegen sie besonders gerne nach den In-
dianern zu benennen, welche an ihnen wohnen, und da diese ihre
Wohnsitze oft verändern, die Herden und Familien aber nicht selten
nach einem Individuum oder mit einem Spottnamen bezeichnet werden,
so wird die indianische Nomenclatur sehr unzuverlässig. Das grösste
Verdienst um Feststellung der Flussnamen in Brasilien haben daher die
Führer der portugiesischen Expeditionen zur Erforschung der Wasser-
strassen im Innern des Landes« Als Beispiel mögen hier die Wasser-
fälle erwähnt werden, welebe die Paulistas auf dem Tiele zu bestehen
hatten , um in den Paranä und von diesem in den Paraguay zu gelangen.
Die Mehrzahl dieser 56 Wasserfälle sind mit Tupi- Namen versehen wor-
den, welche sich auf den Karten jener muthigen Abentheurer finden.
Grösstenteils beziehen sie sich auf die Oertlichkeh, z. B. itanhaem
Echo, jttrui-mirim O'wni jai mirim) kleines offenes Maul, iiririca
das Gras Scleria, Uaguacaba buntes, ausgefressenes Gestein, itapema
Platlfels, aracatuba Ort der Psidium- Bäume, pitunduba dunkler Ort,4
vtupeba flacher Wasserfall, Uahy Stein im Wasser, iiapore ge-
stürzter Stein, Katarakte. Andere dieser Namen deuten auf Maassregeln,
welche wegen der Fahrt zu ergreifen sind; dahin gehört; Ua puia Stein
zum Ausladen (pwyr) des Kahnes, utu panema d. i. Fall vergeblich,
wo also das Fahrzeug zu Lande weitergeschafft werden muss, avan-
handava Mannschaft und wieder Mannschaft d. h. es sind viele Leute
nöthig. Wieder andere Namen erinnern an eine Begebenheit, die sich
an dem Orte zugetragen; so also: vamicanga Schädel eingeschlagen,
guaicurituba Zusammenkunft mit Guaicurus, pirapö Fische gesprun-
gen, beijuhy Mandioccabrod (beyu) bereitet oder erhalten. So wie die
Indianer im Walde die Zweige niederbrechen , um Spuren ihrer An-
Digitized by
Google
Tupi-Ortsnamen. Nachschrift 541
Wesenheit zurückzulassen , pflegen sie auch an den Gewässern Erkennungs-
zeichen (coaupaba) aufxustellen. Diese Gewohnheit nahmen auch die
portugiesischen Entdecker an: Körbe, Holzscheite, Büschel von Kräutern,
Thiere oder Theile von diesen wurden an in die Augen fallenden Orten
als Signale befestigt. Dergleichen finden sich denn auch als Orts-
namen wieder, wie Cangoetra, Knochen, Schädel, jacare-acanga Kro-
kodilkopf, pipuaca d. i. py~po-aca gehörnter Flügel, von Palamedea
und Parra Jacana, machupö d. i. majoi-po Schwalbenflügel, von Hi-
rundo Tapera.
Die Mehrzahl der indianischen Ortsnamen ist von den Naturpro-
ducten hergenommen , welche sich eben dort der sinnlichen Wahrneh-
mung darboten. Es dürfte nicht ungeeignet seyn, diese Dinge hier zu-
sammenzustellen, denn sie vergegenwärtigen gleichsam die vorwaltenden
Eindrücke unter denen der Indianer die ihn umgebende Oerllichkcil an-
schaut. Auch dürfte sich daraus auf Verwandtes in andern Gegenden
schliessen lassen.
Am allerhäufigsten kommen Pflanzen namen vor. Als die auffälligsten
Gewächse, gleichsam Natursymbole mancher Gegenden, sind Palmen an-
zuführen; so: Anajd oder Inajd (Maximiliana) , Aricury (Cocos), An-
daiä> Catole, Pmdova, Uricwry (Attalea), Carandd (Copernicia) , Jus-
sära (Eulerpe), Patauä (Oenocarpus), Paii und Curud (Syagrus),
Buri (Diplothemium), Buriti, MuriÜ, Miriti (Maurilia), Tucumä (Astro-
caryum, Baclris). Im südlichen Brasilien macht sich die stattliche Arau-
caria- Fichte Curi in ähnlicher Weise bemerklich: davon Curityba. —
Von Fruchlbäumen , die Ortsbezeichnungen geliefert, nennen wir: Arapd
(Psidium), Acqju (Anacardium), Araticum (Anona), Abiu (Lucuma),
Genipapo (Genipa), Engd (Inga), Goajeru (Chrysobalanus), Jud
(Zizyphus) , Mang ab a (Hancornia), Massaranduba (Lucuma, Mirau-
sops), Mari (Geoffraea), A'/öngrö (Stenoealyx). — Von Pflanzen mit Heil-
kräften sind folgende repräsenlirt: Buranhem (Chrysophyllum) , Camard
(Lantana), Capureuva (Myrocarpus) , Carauba (Bignonia), Congonha
(Hex), Jurema (Acacia), Jutai, Jatobd (Hymenaea), Mamanga (Cas-
sia), Petum (Tabaco, Nicotiana), Turwnd (Vitex). — Von Gewäch-
sen, die Nahrung liefern, sind die Ortsbezeichnungen aufgenommen:
Digitized by
Google
542 Tupi-Ortsnaraen. Nachschrift
Abaxaxis (Ananasse), Avaty-i (Oryza), Card (Diotcorea), Caa-rem,
Cararu (Portulaca, Amarantes v. Euxolus, Podostemeae) , Comenda (La-
Ihynis etc.), Jurumu (Cucurbita), Macaxevra und MmMocea (Mani-
hot), Mangard (Cafacbum), Mandubi (Araehis), Pacoba (Musa). —
Endlich sind von Nutzpflanzen und andern Gewachsen noch aufzuführen:
Aguape (Nymphaea), Caraguaia (Broineliaceae), Coite (HeJiconia),
Cuite (Creseentia), Embeu (Gualteria), Guaxma (Urena et aliae Malva-
ceae), Gurupe (Lioania), Inibe (Phil öden dron), Jmbiri (Ganna, Ester-
hazya), Paroba (Aspidosperma), Samambaia (Filix), SapS (Anatherum),
Taboca und Tacoara (Bambuseae), Tiririca, Titirica (Scleria), ürupe
(Agaricus, fungus).
Daa8 auch Thiere Ortsnamen lieferten, entspricht dem Leben dieser
auf Jagd und Fischerei angewiesenen Nomaden. Demnach finden wir
unter den Säugthieren vertreten: Andira (Vespertilio), Arauatö und
Gvariba (Mycetes), Ay (Bradypus), Capivara (Hydroehoerus) , Gua-
xinim (Galiclis), Jagudra (Felis, Canis)» Moco und Prehd (Gavia),
Paca (Coelogenys), Porom (Pythecia), Coati (Nasua), Sahy (Cebus),
Sahoim (Ghrysothrix) , Tajassü (Dicotyles), Tamandud (Myrmeeopha-
ga), Tatü (Dasypus), Toto (Loneheres). — Besonders häufig kom-
men Vogelnamen vor, als: Ajuru, Ardra, Maraccmm, Paragaü, Ttd
(Psittacus), Anhuma, Inkuma (Patamedea), Anajt* (Falco), Aracuä,
Jacü und Inambu (Peeelope), Ctei (Anihus), Coraya (Myiothere),
Guarä (Ibis), Jap im (Oriolus), Maguary (Ardea), Mßjoi (Hirundo),
Maimm (Charadrius), Mutwn (Crax), Nandu (Rkea), Picui (Golumba),
SarOcura (Galhnula), Sasu (Goracina), Teniem (Tachyphonus), Tu-
jujü (Mycteria), Zabeie (Grypturus). — Von Fiechnamen sind in die
Ortsbezeiehnungen fibergegangen: Acard (Seiaenoideae), Aravari (Chal-
ceu8), Cttfacanga (lusit. Polvo), Corumata (Schizodon Agass.), Jun-
did (Ptatystoma) , Mandü (Pimelodus), Marapatä (Mugil), Matuperi
(Gbalceus), Pari (Prochilodos Agass.), Paroli (Mugil), Parü (Poma-
eanthus), Petimbuaba (Fislukria), Pkn$, Pirmha (Serrasalmo), Pirape-
tinmga (Gbaraeinus) , Piraqueira, Sorubim (Ptatystoma) 9 Tambaqut,
Taraira und Tucunare (Erytbrinus). — Von Amphibien sind in die
geographische Nomencftetur aufgeneoamen: Am und Cururü (Bufo),
Digitized by
Google
Tupi-Ortsnamen. Nachschrift. 543
Coro (Lacerla), Gyboia und Sucuriü (Boa), Jaoare (Crocödilus), Jui
(Rana). — Die Worte Apurtta, Guaia, Poti und Seri (Stri) bezeich-
nen verschiedene Crustacee«. — • Sernamby und Rery sind Schal Ihiere. —
Von tasteten kommen vor: Arapud, Tachi, Taracud, Urucü, (Formi-
ere) , Cupi (Termes), Cdba (Vespa), Carapand (Culex), Maruim,
Pkm (9imuleum), Memocm (Lampyris), Una (Scarabaeus) , Sarare
(Sphinx), Panama (Papilio). Dieses Wort erscheint noch weit im Nor-
den (8° 57' n. B.) als Name der Hauptstadt des Isthmus.
Die Bedeutung in solcher Weise mit den Bezeichnungen für Thiere
und Pflanzen zusammengesetzter Ortsnamen tritt leicht verständlich her-
vor, weil jene Bezeichnungen, wenn auch provinziell abgewandelt, doch
durch das ganze Reich bekannt sind; aber es giebt andere Ortsnamen,
die bei der herrschenden Unkenntniss der Tupisprache gänzlich verdorben
und ihrer Abstammung nach verkannt worden sind. So z. B. Bmependi^
•ine Villa in Minas, eigentlich tnbae pe nde, heisst wörtlich: was ist
«leine Sache? was willst du? Culabande, eine Ortschaft in Rio de Ja«
«ehro, trägt einen noch mehr verstümmelten Namen, der eigentlich lau*
tet: macui (verdorben macui) pa nde woher kommst da? Eben so isl
Marapendi zurückzuführen auf tnbae (contrahirt mä) Sache, ora nun,
pe Interrogaüvum welche, nde deine? Der Indianer beantwortet an ihn
gerichtete Fragen sehr oft, indem er sie blos wiederholt und halblaut
ipo cL n „wohl möglich, wirklich" hinzusetzt« So mögen die Fragen:
maia(r)hy was isl das für ein Wasser? — trtata ura (guira) was ist
das für ein Vogel? — tnata{r)ipe wohin? von Solchen, die ihre Be-
deutung nicht verstanden, aufgefasst und als Ortnamen fixirt worden seyn.
Die Serra Mbiäba in Sergipe hat wohl in ähnlicher Weise ihren Namen
von der Frage: mbae pe was isls? was giebts? oder tnbae pe aba was
ist das für ein Mann? erhalten.
In der vorstehenden Liste habe ich mich auf Brasilien beschrankt
und behufs gleichmassiger Schreibung an jene von Millicl*) angeschlos-
*) Diccionario geographico hislorico e descriptivo do Imperio do Brazil, por
J. C. R. Milliet de St Adolphe, trasladado em porraguez pelo Dr. Caet.
Lop. de Moura, publicado por J. P. Aillaud. Paris. 1845. 2 V». 8°.
Digitized by
Google
544 Tupi-Ortsnamen. Nachschrift.
sen. Aus Paraguay und den Laplala - Staaten sind einige Namen aufge-
nommen worden und es hatte sich deren noch eine Menge auffinden
lassen. Weil sie jedoch theilweise Synonyme oder provinzielle Abwand-
lungen der verzeichneten sind und sich aus dem dort herrschenden Dialekte
unschwer erklaren lassen, so hielt ich das Gegebene für genügend. Auch
in den Ländern jenseits der Nordgrenzen Brasiliens finden wir Ortsnamen,
die auf einen Ursprung ans der Tupi hindeuten, wie Aracua, Parama-
gua, Paramaribo, Maracaybo, Siquisique.(Chiquechique). Da übrigens
in verschiedenen indianischen Sprachen dieselben Worte unter ganz ver-
schiedenen Bedeutungen auftreten, so muss der Versueh die Ortsnamen
etymologisch zu erklären Hand in Hand gehen mit dem Nachweise der
Art und Weise, wie sie dorthin gekommen sind. Noch viele andere
Ortsnamen*), welche uns im nordlichen Süd-, in Mittel -America und
auf den anliUischen Inseln begegnen , sind vielleicht als Spuren von der
ehemaligen Anwesenheil des Tupi -Volkes zu deuten, vielleicht aber sind
sie aus ganz andern Quellen abzuleiten. Diese müssen uns erst durch
eine genauere Kennlniss von den Indianern zur Zeit, als jene Namen
festgestellt worden sind, aufgeschlossen werden.
Zum Schlüsse fügen wir die Bezeichnungen der Indianer für Ent-
fernungen bei. Ein Schritt ist pipora, Fusslapfen, eine halbe Tagereise
coaracy %bate> die Sonne oben (Mittag), oder wohl auch puhtü Ruhe,
eine Tagereise coaracy occmhemo, die Sonne verschwunden. Die dazu
gesetzten Zahlen sind folgende: oyepe oder yepe Eins, mocoin Zwei,
mocapyr Drei, monherüdic Vier, ambö Fünf (eine Hand von fünf Fin-
gern), opacambö oder opacombo Zehn (beide Hände), xepoxepy Zwan-
zig (meine Hände und Fasse), Ceti cetä oder cetd ete Viele, papa-
saua Alle.
*) z. B. Cuagua, Cumand, Cariaco, Carony, Marony, Curagao, Caribana,
Curriacouy Coro, SitnW, Tuyra, Oruba, üraba u. v. a.
Digitized by
Google
Nachtrag.
54T
9 4>
<8
H
3*
HS,
9 s
2
1
4
J2
ja
«es 2 o "cu
CS «- Q-
>»«• .Ä "CS fl
a-assl
15. 8 5*8
s
1 i
a .
J3
e
o
.3
15 JS
9
Xi
S
©
ÖO
C
ö .3 ~ ~
2 1
'S I
ff 5ß
CS o -ß
3 o
J
»9 J3
9 :0
JS C
B
J
* tC3
«»
£
4
'i
•I- 9
a
ÖO
s
5 3 3
?8j33 3
s
C CJ
2 c
9 CB
>3£ »«8
£» 9 « 60
-c w/ «s m
•& 60
o fco
.2 o >*
9 g C^
«.3 C
*S O O
W 6©
•9 O
1
.£3
9
60
6o
6o
G
a „:2
cj o,*3
o. 8
1 «a
§<£, 9
8^8
19 Z
>?>
£/*
•9
1
jr s 1
'S 2.2 ß
ß*22 JS
fl P V)
3
S.5 6o
= S q o c
&<
<S
9
cf
ß
o
ö ^
Digitized by
Google
548
Druckfehler, Verbesserungen und Zusätze.
Druckfehler, Verbesserungen und Zusätze.
Seite. Spalte.
Linea.
16
2
35
yac.uküsa lies yacuköra.
17
2
2
thulu-tulu 1. thulu-talu.
17
2
28
mukaghay 1. mukughay.
32
1
4
sem, prcstimo 1. sem prestimo.
32
1
3infra
etä 1. — eta.
44
1
2infra
wagen 1. wägen.
46
l
25
veno 1. reneno.
74
2
8
schämen 1. scheinen.
87
2
llinfra
taipara 1. taipäba.
117
1
18inira
prophenlisar 1. prophetisar.
144
1
13
capillus, a, um 1. capillus.
144
2
14
ihngabieh 1. ihngabiüh.
151
2
10
— eulmus 1. eulmus.
163
1
19
gallicüs vittata 1. cercoleptes caudivolvulus.
163
1
23
püma 1. püny.
163
2
17infra
phractoeepaalus 1. phractoeephalus.
183
2
6
cra-him l. era-him.
189
2
22
aslrocarisum 1. aslrocaryum.
193
2
8
corvus, capreulos 1. cervus, capreolus.
198
1
18
alatis 1. elatis.
198
2
5
cueuraitao 1. Cucurbitae.
226
2
6infra
jacari 1. jacarc.
227
1
6
domünane taman 1. domünanc: Tamaoaco.
227
1
7
eben so (auch an andern Orlen).
232
2
10
rion 1. Orion.
232
2
18
planta 1. planta pedis.
234
2
ultima 38 uaisacu deleatur.
236
2
6
gallicüs vittala lies cercoleptes caudivolvulus.
256
2
10
surueum 1. surueucn.
268
2
21
aparacapy 1. apama capy.
271
2
23
torquato 1. (orqualus.
322
1
14infra
puor 1. puer.
324
1
22
pouliniere l. poussiniere.
407
2
20infra
Titirica 1. Tiririca.
408
2
7infra
Ticpuer 1. Tiepuer.
433
—
17
Mario 1. Maria.
442
—
15infra
Caparacy 1. Caparary*
459
—
17
catnbo 1. campo.
470
—
27
Pira-heyba 1. Pira-keyba.
145
bei den Masacara
numeri 1 garen, 2 hingri.
236
bei den Canamirim:
numeri 1 satibika, 2 hepu, 3 mapa*.
4 piaka maküehy, 10 üta.
Digitized by
Google
Beitrage
stur
Ethnographie
und
Sprachenkunde Amerika' s
zumal
B r a n i 1 i c n S.
\tm
lr. Carl Friodrifh rhll- f. »»rfl«.
IL
Zur Sprachenkimde.
Leipzig
Friedrich PI t I b I « I
1867.
Digitized by VjOOQlC
Cw Sktlf
HARVARD UNIVERSITY
LIBRARY
orraw.
PEABODY MUSEUM OF AMERICAN
ARCH.«OLÜGY AND ETHNOLOGY
GIFT OP
LOMBARD C. JONES
(A.B. 1887, M.D. rtQß)
FAXMOUTH, MASSACHUSETTS
B . J May 3", iq&t
Rcccivcd T>eepmbci yt h^
Digitized by
Digitized by
Google
Digitized by
Google
Digitized by
Google
This book is not to be
taken from the Library
Digitized by VjOOQIC
rOZZER LIBRARY
' nun
3 2044 042 059 725
UD
*T
£|2S6
Digitized by VjOOQlC
Digitized by VjOOQ iC
548 Druckfehler, Verbesserungen und Zusätze.
Druckfehler, Verbesserungen und Znsätze.
Seite. Spalte. Linea.
16 2 35 ya^uküsa lies yacuköra.
17 2 2 thulu-tulu 1. thulu-talu.
17 2 28 mukaghay 1. mukughay.
32 1 4 sem, prcstimo 1. sem prestimo.
32 t 3infra elä 1. — eta.
44 1 2infra wagen 1. wägen.
46 1 25 veno 1. veneno.
74 2 8 schämen 1. scheinen.
87 2 llinfra taipära 1. taipaba.
117 1 18infra prophenlisar 1. prophetisar.
144 i 13 capillus, a, um 1. capillus.
144 2 14 ihngabieh 1. ihngabiüh.
151 2 10 — eulmus 1. eulmus.
163 i 19 gallictis vittata 1. cercoleptes caudivolvulus.
163 1 23 pi^ma 1. püny.
163 2 17infra phractoeepaalus 1. phracloccphalus.
183 2 6 cra-him 1. era-him.
189 2 22 aslrocarisum 1. aslrocaryum.
193 2 8 corvus, capreulos 1. ceivus, capreolus.
198 1 18 alatis 1. elatis.
198 2 5 cucurailao l. Cucurbitae.
226 2 öinfra jacari 1. jacare.
227 1 6 domünane taman 1. domünane: Tamanaco.
227 1 7 eben so (auch an andern Orten).
232 2 10 rioo 1. Orion.
232 2 18 planla 1. planta pedis.
234 2 ultima38 uaisacu deleatur.
236 2 6 gallictis vittala lies cercoleptes caudivolvulus.
256 2 10 surueum 1. surueueu.
268 2 21 aparacapy 1. apama capy.
271 2 23 torquato 1. torquatus.
322 1 14infra puor 1. puer.
324 1 22 pouliniere 1. poussiniere.
407 2 20infra Titirica 1. Tiririca.
408 2 7infra Ticpuer 1. Tiepuer.
433 — n Mario 1. Maria.
442 — 15infra Caparacy I. Caparary.
459 _ 17 cambo 1. campo.
470 — 27 Pira-heyba 1. Pira-keyba.
145 bei den Masacara numeri 1 gareh, 2 hingri.
236 bei den Canamirim:
numeri 1 salibika, 2 hepü, 3 mapä.
4 piaka maküehy, 10 ütu.
Digitized by
Google
Beiträge
zur
Ethnographie
und
Sprachenkunde Amerika' s
zumal
B r a m I i e n s.
Von
Dr. Carl fHfirMi Phil* ? Haruns.
Zur Sprachenkunde.
I .eipzig
Friedrich P I £ 1» C % * I
1867.
Digitized by
Google
HARVARD UNIVERS1TY
LIBRARY
OF THE
PEABODY MUSEUM OF AMERICAN
ARCH^OLOGY AND ETHNOLOGY
GIFT OF
LOMBARD C. JONES
{A.B. 1887 , M.D. üqo}
FALMOUTH, MASSACHUSETTS
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by
Google
Digitized by
Google
Digitized by
Google
HD
*T
^m<o
Digitized by VjOOQIC
^
Digitized by VjOOQIC